LEKARZE W GDAŃSKU

Wersja z 14:07, 2 sie 2024

Johann Möller, w latach 60. XVIII wieku lekarz w Gdańsku, rytował Johann Höhn

Johann Adam Kulmus, na podstawie Georga Christopha Grootha mezzotinta Johanna Stenglina, 1741

Carl Theodor Siebold, w latach 1835–1840 dyrektor Prowincjonalnego Zakładu Kształcenia Położnych w Gdańsku

Albrecht Karl Wagner, w latach 1853–1858 naczelny lekarz Szpitala Miejskiego (Lazaretu przy Bramie Oliwskiej)

Johannes Hevelke (1884–1932), lekarz

Hermann Stahr (1868–1947) ordynator Instytutu Patologii Szpitala Miejskiego we Wrzeszczu

Dr Otto Ernest Christian Sturmhöfel, lekarz w Gdańsku w latach 1921–1942

LEKARZE W GDAŃSKU od połowy XVI wieku do 1942. Przedstawiany w ujęciu tabelarycznym wykaz obejmuje wszystkich dotychczas ustalonych lekarzy pracujących w Gdańsku od połowy XVI wieku do 1942, przy czym od 1851 podano tylko tych, którzy mieszkali i pracowali w Gdańsku minimum trzy lata. Pominięci zostali po tym roku ci, dla których Gdańsk był krótkim przystankiem na ich drodze kariery zawodowej, oraz młodzi lekarze, głównie spoza Gdańska, odbywający po 1920 w jednym z gdańskich szpitali roczny obowiązkowy staż po ukończonych studiach. Wykaz obejmuje lekarzy prywatnych, pracowników szpitali i instytucji medycznych oraz niektórych wojskowych.

Dla lekarzy prywatnych, określanych w źródłach jako „Praktische Ärzte”, przyjęto polskie określenie „prywatny lekarz ogólny”, zaś dla „Fachärzte” – „lekarz specjalista”. Podział na lekarzy ogólnych i specjalistów ukształtował się w Gdańsku dopiero na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to na uczelniach medycznych powstały podyplomowe studia specjalistyczne. W wykazie uwzględniono również lekarzy wojskowych z okresu od 1817 do 1914, dla których zachowały się pełne lub częściowe dane osobowe. Służyli oni w jednostkach wojskowych stacjonujących w Gdańsku, lub pracowali w szpitalu garnizonowym. Okres ich służby w Gdańsku po 1850 był na ogół krótki, wynosił najczęściej od dwóch do pięciu lat, po czym przenoszeni byli do innych garnizonów. Dla większości z nich nie posiadamy danych osobowych, często znamy tylko nazwisko. Przy opracowywaniu wykazów, głównie dla lat 1851–1945, dużym utrudnieniem jest brak dokumentacji osobowej w zachowanych aktach miejskich Gdańska jak i państwowych władz administracyjnych tak z okresu XIX wieku jak i z okresu II Wolnego Miasta Gdańska (II WMG). Nie zachowała się też dokumentacja gdańskiej Izby Lekarskiej (Ärztlicher-Kammer) i Związku Lekarzy Prus Zachodnich (do 1920) jak i z czasów II WMG (Ärztlicher Verein zu Danzig).

Dla okresu od XVI wieku do 1700 podstawą źródłową jest niedokończone opracowanie Friedricha Schwarza Danziger Ärzte im 16-18 Jahrhundert, opublikowane w gdańskim wydawnictwie Familiengeschichtliche Beiträge (Hefte 4–6, 1939–1941), zawierające dane o lekarzach urodzonych do 1699 i pracujących w Gdańsku do połowy XVIII wieku. Zapowiadana część ostatnia, mająca przedstawić gdańskich lekarzy do 1800, nie ukazała się z powodu ograniczeń spowodowanych trwającą II wojną światową. Dla lat 1701–1810 opracowanie Friedricha Schwarza poszerzone zostało o wykazy lekarzy publikowane w wydawanych cyklicznie przez gdańskie oficyny informatorach Das Jetzt-Lebende Danzig z lat 1741–1810, uzupełnieniem były też wykazy członków gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego, zamieszczone w pracy Eduarda Schumanna Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743-1892 (Danzig 1893). Cennym uzupełnieniem był dla XVII-XIX wieku był wreszcie anonimowy rękopis Verzeichnis Ärzte przechowywany w zbiorach gdańskiego Archiwum Państwowego (APG, zespół Gdańsk, rękopisy nieurzędowe (Bibliotheca Archivi) sygn. 300, Hq, Heft 2). W wykazach tych, obok nazwiska, imienia lub imion lekarzy, podano także informacje o latach ich pracy w Gdańsku, niekiedy i datę śmierci.

Dla okresu po 1810 źródłem były zachowane książki adresowe Gdańska z lat 1817, 1831, 1839, 1854, 1858 oraz z okresu od 1864 do 1942, kiedy ukazywały się prawie corocznie lub, wyjątkowo, co dwa lata. Zawierają one jednak tylko nazwiska i imiona lekarzy oraz adresy ich gabinetów lekarskich. Dla ustalenia lat ich życia pomocna była miejscowa prasa, w tym nekrologi czy biogramy lekarzy oraz przede wszystkim akta metrykalne (metryki urodzenia, akty ślubu i zgonu gdańskich kościołów z okresu lat 1808–1874 oraz gdańskich Urzędów Stanu Cywilnego z lat 1874–1944).

Informacje biograficzne o niektórych lekarzach znajdują się w częściowo tylko zachowanej w APG kartotece meldunkowej gdańskiej policji z lat 1843–1895. Pomocne w tworzeniu wykazu były ponadto publikacje naukowe dotyczące tego okresu, w tym opracowania z dziejów gdańskich organizacji lekarskich z lat 1876–1926.

Ostatni znany wykaz gdańskich lekarzy pochodzi z książki adresowej Gdańska z 1942. Nie oddaje on jednak w pełni sytuacji miejscowej służby zdrowia, nie dostarczając informacji, którzy z wymienionych lekarzy pracowali w mieście jako lekarze prywatni, a którzy już zmobilizowani pełnili służbę wojskową na frontach lub w gdańskich lazaretach polowych. Nie mamy do dyspozycji publikacji podobnej jak dla okresu I wojny światowej, powstałej w 1926 na podstawie ankiety sporządzonej dla Izby Lekarskiej przez samych lekarzy. Nie wiemy też, jacy z lekarzy pracujących w Gdańsku zginęli na frontach II wojny czy ponieśli śmierć w walkach o Gdańsk w marcu 1945, czy też później aresztowani zginęli w rosyjskich obozach. Na 1942 kończą się pisane informacje o większości gdańskich lekarzy tego okresu.

Mankamentem jest także fakt, że dla wielu z lekarzy pracujących w Gdańsku w latach 1920–1942, a przybyłych tu po 1920 z Niemiec czy Prus Wschodnich, nie posiadamy informacji co daty czy miejsca urodzenia. Nie zachowały się bowiem akta władz Gdańska dotyczące służby zdrowia z tego okresu jak i organizacji zawodowych lekarzy, zniszczone w czasie walk o Gdańsk w marcu 1945. Ocalało tylko kilkadziesiąt teczek personalnych lekarzy oraz pracowników pomocniczych i administracyjnych z Państwowej Akademii Medycyny Praktycznej w Gdańsku z lat 1935–1945 (APG, 1230, teczki 1-109). Uwzględniono też powojenne losy niektórych lekarzy, które udało się ustalić przy pomocy publikacji (w tym czasopisma związku dawnych gdańszczan „Unser Danzig”) czy też za pomocą internetu. Nie jest wykluczone, że nowe informacje może przynieść kwerenda w materiałach źródłowych, które mogły być wywiezione z Gdańska po 1920 do obecnego Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz (Tajne Archiwum Państwowe Pruskiego Dziedzictwa Kutlurowego) w Berlinie Dahlem, w dokumentacji niemieckich związków lekarskich oraz w wydawanych przez nie czasopismach branżowych. Lekarze pracujący w Gdańsku w latach 1851–1945 pochodzili z terenu Niemiec, Prus Wschodnich i tylko w kilku procentach z samego Gdańska. Po 1920 do Gdańska przeniosło się kilku lekarzy z polskiego już Pomorza.

Wykaz sporządzony jest w porządku alfabetycznym. Informacje ograniczone zostały do imienia i nazwiska lekarza, lat życia (jeżeli były możliwości ich ustalenia) oraz czasu i funkcji, jakie pełnił w Gdańsku. Brak dokumentów z tego okresu nie pozwala także na ustalenie, jacy lekarze i z jakimi współpracowali Kasami Chorych, które pokrywały część wydatków leczenia swoich członków. W wyniku antyżydowskiej polityki władz II WMG po 1933, w latach 1937–1938 Gdańsk opuściło wielu lekarzy niearyjskiego pochodzenia. Największy wpływ na to miało zarządzenie Senatu II Wolnego Miasta Gdańska z 23 III 1938 o zakazie ich pracy w Gdańsku od 1 I 1939. Tylko kilku z nich uzyskało prawo wykonywania zawodu w latach 1939–1940 na rzecz gdańskiej społeczności żydowskiej (np. dr Max Jacoby). Nie istniał w tym czasie problem polski w medycynie gdańskiej, bowiem po śmierci Franciszka Kubacza i Władysława Paneckiego po 1933 jedynymi polskimi lekarzami w Gdańsku byli Antoni Łangowski i dopiero zaczynający swą karierę zawodową doktorzy Witold Kopczyński oraz Stefan Mirau, a także pracujący tu dentysta Bernard Filarski.

Z tabeli lekarzy wyodrębnieni zostali chirurdzy nie posiadający uniwersyteckiego dyplomu lekarskiego a tylko certyfikat władz państwowych, upoważniający ich po 1793 do wykonywania tego zawodu. Grupa ta zanikła po 1870, z chwilą rozpoczęcia pracy w Gdańsku przez lekarzy–chirurgów z dyplomami uniwersyteckimi. Kilku ostatnich w Gdańsku chirurgów przeniosło się po 1870 do mniejszych miejscowości, gdzie brakowało jeszcze lekarzy–doktorów medycyny. W wykazie pominięci zostali też lekarze dentyści; z braku ich akt osobowych trudno stwierdzić (na podstawie wykazów w książkach adresowych), którzy ze stomatologów pracujących w Gdańsku od II połowy XIX wieku posiadali uniwersyteckie dyplomy lekarskie, lub też ukończone studia półwyższe, czy też tylko szkoły pomaturalne. Wielu z dentystów jeszcze w latach 1920–1940 powoływało się na posiadane uprawnienia do wykonywania zawodu uzyskane w tzw. systemie amerykańskim. W 1884 i w latach następnych wśród praktykujących prywatnych dentystów byli: Zahnärzte, American Dentisten, Zahntechniker, tytulatura wynikała z rodzaju studiów, które ukończyli.

Wykazy lekarzy podzielone zostały na trzy części: I obejmuje lekarzy gdańskich działających do 1700 i oparta jest na opracowaniu F. Schwartza; II obejmuje lekarzy działających w Gdańsku od 1701 do połowy XIX wieku, stan roczny w tym czasie nie przekraczał 20/25 lekarzy; III dotycząca lat 1851–1942 wiąże się z szybkim wzrostem liczby mieszkańców Gdańska jak i ilością pracujących tu lekarzy. Lekarze pracujący w dwóch sąsiadujących ze sobą okresach są wymienienie w obu z nich. Uwaga: zachowano tradycyjne określenie Szpital Miejski we Wrzeszczu, mimo, że od 1992 znajduje się on w granicach powstałej wówczas dzielnicy Aniołki. MrGl

Chirurdzy medyczni. Chirurgia jest dziedziną medycyny zajmującą się operacyjnym leczeniem chorób lub urazów. Przez długi czas chirurgów –cyrulików nie uważano za lekarzy, w Gdańsku od XIV wieku byli oni zrzeszeni w cechu balwierzy ( cechy, XIV – XVIII wiek. Zajmowali się amputacjami, złamaniami, upuszczaniem krwi. Cech balwierzy został rozwiązany 14 XII 1820. Powodem była zmiana ustawodawstwa nadającego prawo do wykonywania tego zawodu. Po włączeniu Gdańska do państwa pruskiego w 1793 chirurdzy chcący wykonywać zawód, zgodnie z obowiązującym w Prusach prawem musieli zdać egzamin przed istniejącym od 1725 „Ober Collegium Medicum” w Berlinie. Dotychczas uprawnienia takie uzyskiwali po zdanym egzaminie przed gdańskim Kolegium Medycznym, wybieranym przez Radę Miejską spośród gdańskich lekarzy. Rada Miasta swoimi rozporządzeniami ustalała także prawa i obowiązki cechu chirurgów i balwierzy. Po 1793, zgodnie z pruskim prawem, uprawnienia do zawodu chirurga w Gdańsku uzyskali w Berlinie: Nathanael David Nicksius (1801), Heinrich Wilhelm Otto (1801), Christoph Nadolny (1805). Tytułu tego używali w tych latach także pozacechowi chirurdzy: Carl Beniamin Klauenflügel (zm. 1811), Friedrich Wilhelm Müller (zm. 1813), a także czynni i byli chirurdzy wojskowi Samuel Ernst Vossberg i Johann Gotthilf Martens (zm. 1814). Należy przyjąć, iż posiadali oni uprawnienia kolegium berlińskiego do wykonywania tego zawodu w jednostkach wojskowych.

Kolejnym aktem prawnym mającym wpływ na zakończenie działalność cechu było wprowadzenie w życie w 1814 ustawy z 8 XI 1810 o dobrowolnej przynależności rzemieślników do cechu. Gdański cech balwierzy w chwili rozwiązania w 1820 liczył tylko siedmiu chirurgów. Orzeczenie prezydenta gdańskiej policji Dagoberta Rodericha von Vegesacka z 13 IX 1814, wydane w oparciu o obowiązujące w państwie pruskim ustawodawstwo, ostatecznie oddzieliło w Gdańsku zawód chirurga od balwierstwa, którym pozostawiono prawo do wywieszania przed swoimi zakładami mosiężnych talerzy. Chirurdzy natomiast po uzyskaniu państwowego patentu do wykonywania zawodu, nie związani obowiązkiem cechowym, stali się pracownikami prywatnych lub państwowych czy miejskich służb medycznych.

Notowani są od 1817 w księgach adresowych miasta jako chirurdzy (Wundärzte), obok doktorów medycyny, dentystów i akuszerek. Pracowali w szpitalu miejskim, jako chirurdzy prywatni i wojskowi. W nekrologach i inseratach prasowych często występują jako miejscy czy powiatowi chirurdzy (Stadt Wundärzte, Kreis Wundärzte), w języku potocznym zwani byli też często doktorami. Służyli też w jednostkach wojskowych stacjonujących w Gdańsku. Zajmowali się głównie zabiegami ortopedycznymi oraz leczeniem różnego rodzaju zewnętrznych wrzodów i czyraków, chorobami skóry (świerzb). W 1 połowie XIX wieku pracowało ich w Gdańsku jednocześnie do 20, nie licząc chirurgów w gdańskich jednostkach wojskowych.

Wraz z rozwojem nowoczesnej chirurgii w 2 połowie XIX wieku zawód chirurga medycznego uległ w Gdańsku stopniowemu zanikowi. Po 1860 uprawiało go tylko kilka osób, zastępowali ich bowiem chirurdzy z tytułami doktorów medycyny, przeprowadzający także operacje wewnętrzne. Część chirurgów zmarła, inni zapewne kontynuowali swój zawód w miejscowościach na prowincji, gdzie nie było lekarzy. Po 1870 brak bowiem kilku z ich w gdańskich księgach adresowych. Prezentowana tabela obejmuje chirurgów prywatnych oraz wojskowych posiadających państwowe patenty do wykonywania tego zawodu. MrGl