WRZESZCZ

Wersja z 12:13, 28 lip 2023

Dzielnica Wrzeszcz Górny na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Wrzeszcz Górny według statutu dzielnicy z 2014

Dzielnica Wrzeszcz Dolny na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Wrzeszcz Dolny według statutu dzielnicy z 2014

Wrzeszcz widziany ze wzgórz w kierunku północnym, przed 1893

Wrzeszcz rynek, widok od skrzyżowania z obecną ul. Jaśkowa Dolina, za ozdobnym płotkiem wodopój-poidło dla zwierząt, obecnie fontanna przy Centrum Handlowym „Manhattan”, obok drogerii, po prawej, hotel „Tiles”, 1874

Wieża zegarowa na rynku we Wrzeszczu, 1885

Aleja Grunwaldzka
w centrum Wrzeszcza,
około 1900

Wrzeszcz, rynek

Budynek Conradinum przy
ul. Piramowicza, około 1905

Park Uphagena, przed 1945

Kościół Najświętszego Serca Jezusowego we Wrzeszczu, około 1930

WRZESZCZ (1263 Vriest, 1404 Langfuhr). Dzielnica Gdańska, od 28 X 2010 podzielona na dzielnice Wrzeszcz Górny i Wrzeszcz Dolny.

Według statutu z 2014 granicę dzielnicy Wrzeszcz Górny „stanowią tory kolejowe od wiaduktu nad al. Hallera i na północny zachód do wiaduktu SKM Zaspa, następnie do al. Grunwaldzkiej i Szymanowskiego (bez tej ulicy), dalej do ul. Reymonta i pomiędzy zabudową jedno i wielorodzinną do lasu. Lasem do dawnej linii kolejowej i nasypem na południe do ul. Rakoczego, następnie na południowy–wschód przez las, do ul. Migowskiej. Dalej granica biegnie na północ do lasu i skręca na południowy wschód do ogródków działkowych przy ul. Sobieskiego, następnie do ul. Smoluchowskiego i lasem na północ do parku przy ul. Traugutta i al. Zwycięstwa, potem do Opery Bałtyckiej i al. Hallera aż do wiaduktu kolejowego”

Według statutu z 2014 granicę dzielnicy Wrzeszcz Dolny „stanowią tory kolejowe od wiaduktu nad ul. Uczniowską (stadion) do przystanków SKM Nowe Szkoty i Politechnika, następnie torami na północny zachód do ogródków działkowych za ul. Kościuszki, ul. Hynka do al. Rzeczypospolitej i dalej do ul. Chrobrego. Ulicą Chrobrego (z tą ulicą) na północ, do skrzyżowania z al. Hallera, a następnie ogródkami działkowymi przy ul. Uczniowskiej do stadionu”.

Dawna wieś, obejmowała obszar mniej więcej od obecnego zbiegu al. Zwycięstwa i al. Grunwaldzkiej na południu po obecne ulice Słowackiego i Kościuszki na północy, z centrum przy obecnym skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ulicami: Jaśkowa Dolina, Partyzantów, Dmowskiego i Konopnickiej (w późniejszym okresie: Stary Rynek). Nazwa (od wrzosów, ewentualnie od wspólnego pnia etymologicznego z nazwą potoku Strzyża) odnotowana w 1263 (przy transakcji nabycia przez klasztor oliwski młyna in Vriezst od sołtysa gdańskiego Arnolda), pierwsza bezpośrednia informacja o istnieniu wsi pochodzi z 1283. Położeniu między potokiem Strzyża i Potokiem Królewskim, przy drodze z Gdańska do Oliwy (obecna al. Grunwaldzka), zawdzięcza niemiecką nazwę Langenfort (1404), Lange Vore (1480), Longford (1734), czyli „Długi Bród”, oraz Langen Furth (1778), Langfuhr (1820), czyli „Długi Przejazd”.

Początki wsi związane były z młynami, tartakami i kuźniami, powstającymi nad brzegami potoków. Zapewne z nadania księcia Mściwoja II od 1272 własność kościoła św. Katarzyny, ustąpiona (sprzedana? wymieniona?) w 1345 przez proboszcza Heinricha de Lapide komturowi gdańskiemu Gerhardowi von Steegen, który nad Strzyżę przeniósł folwark hodowlany spod gdańskiego zamku. W 1404 wieś miała prawo chełmińskie, 26 zagród i dwie karczmy. W 1412 nadany przez Krzyżaków Gerdowi von Beke, w posiadaniu tej rodziny do 1463. Od XVI wieku zyskiwał stopniowo charakter rezydencjalny (podmiejskie dwory), przy wciąż funkcjonujących nad potokami młynach i kuźnicach. Własność kolejnych rodzin, zarówno gdańskich, jak Bischoffowie i Giesowie, jak i od 1708 Wejherów: majora wojsk polskich i marszałka sejmiku szlachty lęborsko-bytowskiej Henryka Krzysztofa (1661–1719) i jego syna, podkomorzego króla polskiego i nadstarosty lęborsko-bytowskiego Jerzego (1704 – 14 I 1760 Wrzeszcz). W 1772 w granicach państwa pruskiego, w 1776 odkupiona przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego z rąk rodziny Wejherów i połączona z innymi nabytymi majątkami: Białym Dworem, Strzyżą Górną, Brunowem, Kuźniczkami i (od 1777) Nowymi Szkotami w jedną gminę. We wsi umieszczono komorę celną i posterunek policji. Podczas wojen napoleońskich w latach 1806–1807 i 1813–1814 poważnie zniszczona; w 1809 liczyła 908 mieszkańców. W 1814 włączona do miasta Gdańska jako część składowa dzielnicy Wrzeszcz.

Dzielnica Gdańska, obejmująca teren kilkunastu dawnych wsi, majątków i osiedli; składa się z jednostek terytorialnych: Górzyna, Królewska Dolina, Kuźniczki, Nowe Szkoty, Srebrzysko, Święta Studzienka i Strzyża. Dzielnicę utworzono 17 III 1814 przez włączenie do Gdańska terenów wsi Wrzeszcz (wraz z Kuźniczkami, częścią Brunowa i Jaśkowej Doliny), części Nowych Szkotów, Strzyży Dolnej i rejonu Wielkiej Alei (al. Zwycięstwa). Kolejne przyłączenia dotyczyły: 10 III 1877 pozostałej części Nowych Szkotów i Wielkiej Alei; w 1891 roku części Zaspy, w 1898 części Strzyży Górnej, 1 IV 1902 pozostałej części Strzyży Górnej, Świętej Studzienki i Cygańskiej Góry, 19 XI 1906 części Młynisk (na których powstała Kolonia Rzeszy). W 1820 dzielnica liczyła 636 mieszkańców, w 1884 – około 2500, w 1895 – około 7800, w 1900 – około 14 tysięcy, w 1905 – 24 437, w 1910 – 30 773, w 1934 – ponad 55 tysięcy.

Do lat 70. XIX wieku wciąż o charakterze letniskowym (w 1837 – jeden z pierwszych w Europie miejski Park Jaśkowej Doliny, liczne dwory i podmiejskie posiadłości), z gęstszą zabudową przy głównym trakcie do Oliwy (Hauptstraße, obecna al. Grunwaldzka); funkcjonowały pojedyncze folwarki, zakłady przemysłowe (cegielnia, gorzelnie, browary, piekarnia) oraz młyny, kuźnice i fabryki popiołu, wykorzystujące wody potoku Strzyży ( przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1818 po wschodniej stronie obecnej al. Zwycięstwa (obecnie na terenie Aniołków) wojsko wydzierżawiło plac ćwiczeń, tzw. Kleiner Exerzierplatz ( Państwowa Opera Bałtycka). W 1829 teren na północ od Wrzeszcza nabyło wojsko, tworząc tzw. Der Große Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń, następnie lotnisko we Wrzeszczu). Od 1818 Wrzeszcz stał się miejscem stacjonowania jednostek wojskowych (początkowo szwadronu huzarów w prywatnych kwaterach w rejonie obecnej ul. Dmowskiego; koszary).

W latach 1867–1869 założono zespół cmentarzy przy obecnej al. Zwycięstwa ( cmentarze we Wrzeszczu), stworzono nowe połączenia komunikacyjne: w 1864 rozpoczął funkcjonowanie omnibus konny na trasie Gdańsk–Sopot ( tramwaje), w 1870 kolej, w 1873 tramwaj konny. W 1873 uruchomiono browar w Kuźniczkach. Po 1893 rozpoczęto doprowadzanie nowych sieci wodociągowych i kanalizacyjnych do wszystkich domów dzielnicy.

Na przełomie XIX i XX wieku postępujący rozwój spowodował zmianę charakteru dzielnicy. Obok zespołów willi (np. przy ul. Jaśkowa Dolina) powstały nowe osiedla robotnicze ( fundacji Abegga, Kolonia Rzeszy) oraz zespoły kamienic mieszczańskich w centrum dawnej wsi (głównie przy rynku, na skrzyżowaniu obecnej al. Grunwaldzkiej oraz ulic Jaśkowa Dolina i Partyzantów). W trzech etapach (1893–1901) zbudowano kompleks koszar (w tym kasyno oficerskie) przy obecnej ul. Słowackiego dla brygady huzarów, położony przy wzniesionych w 1894 w Strzyży Górnej (obecna ul. Szymanowskiego) koszarach dla batalionu saperów; towarzyszyła temu budowa magazynów w Strzyży Dolnej (między obecną ul. Kościuszki i ul. Miedzianą), zespołu strzelnic (około 1898) na obecnym osiedlu Rozstaje (orientacyjnie: w pobliżu skrzyżowania obecnej al. Rzeczypospolitej z al. Jana Pawła II). W 1912–1916 wybudowano zespół koszarowy batalionu łączności (Telegraphen-Kaserne) przy Heeresanger (al. Legionów) i pierwszą stację lotniczą (1913).

W 1896 rozpoczęły kursowanie na linii z Gdańska pierwsze tramwaje elektryczne. W 1897 rozpoczęto wytyczanie i zabudowę nowych ulic wokół obecnej ul. Wajdeloty, dawnego traktu z Kuźniczek do Nowych Szkotów (obecne ulice Danusi, Aldony, Konrada Wallenroda, Grażyny). W okresie 1899–1914 przeprowadzono częściową elektryfikację dzielnicy prądem z miejskiej elektrowni na Ołowiance (1896 – pierwszy tramwaj elektryczny), w 1904 podłączono do sieci gazowej ( gazownie).

Wraz z rozwojem dzielnicy powstały nowe obiekty sakralne i miejsca pochówku (w 1899 ewangelicki kościół Lutra: kościół Garnizonowy św. Apostołów Piotra i Pawła przy Am Johannisberg (ul. Sobótki); w 1911 katolicki kościół Najświętszego Serca Jezusowego przy Schwarzer Weg (ul. Zator-Przytockiego), po 1890 cmentarz katolicki przy skrzyżowaniu obecnej al. Grunwaldzkiej z ul. Kościuszki; w 1914 krematorium wraz z kaplicą i cmentarzem przy St. Michaelsweg (ul. Traugutta)), szkoły (np. w 1901 Gimnazjum Realne Conradinum przy Krusestraße (ul. Piramowicza 1/2); w 1907 elementarna szkoła nowoszkocka Neuschottlandschule przy Neuschottland (ul. Leczkowa); w 1912 Gimnazjum Realne przy Falkweg (ul. Topolowa)) i uczelnie (w 1904 Technische Hochschule Danzig; w 1908 Królewskie Seminarium Nauczycielskie przy Königstaler Weg (ul. Sobieskiego)).

Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych, około 1915

W 1910 władze Gdańska przejęły od władz prowincji główną arterię komunikacyjną Wrzeszcza (obecne al. Grunwaldzka i al. Zwycięstwa). Powstały filie banków: w 1899 Deutsche Bank, w latach 1908–1909 Danziger Privat-Actien-Bank, Ostbank für Handel und Gewerbe (Bank Wschodni Handlu i Przemysłu), Landschaftliche Bank der Provinz Westpreußen (Bank Krajowy Prowincji Prusy Zachodnie) oraz Städtische Sparkasse (Miejska Kasa Oszczędnościowa) przy Hauptstraße; nowy budynek poczty przy Hauptstraße (stary do 1909 po drugiej stronie ulicy) i w 1909 posterunek straży pożarnej przy Drewkeweg (ul. Sosnowa), szpitale: w 1911 Szpital Miejski przy Delbrückallee (ul. Dębinki, obecnie w jednostce pomocniczej Gdańska Aniołki); w 1912 Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych przy Schellmühler Weg (ul. Kliniczna); obiekty sportowe: w 1910 stadion miejski Heinrich-Ehlers-Sportplatz przy Feldstraße (ul. Smoluchowskiego; obecnie Aniołki), w 1915 hala sportowa (obecnie Opera Bałtycka (Aniołki)), obok niej do 1945 funkcjonował plac sportowy, w zimie zamieniany na bardzo popularne, ogólnodostępne lodowisko z bufetem, muzyką i wypożyczalnią łyżew, w 1916 boisko piłkarskie przy Posadowskyweg (ul. Kochanowskiego); rozbudowany został powstały w roku 1886 Zakład dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty.

Rozwijała się też infrastruktura i połączenia komunikacyjne: w latach 1913–1917 linia kolejowa została poprowadzona nasypem od obecnej ul. Klinicznej do nowego (1917) dworca w Gdańsku-Wrzeszczu, powstały wiadukty nad obecną al. Hallera, ulicami Miszewskiego–Wyspiańskiego i Wajdeloty, w 1914 linia kolejowa do Starej Piły. W dzielnicy działały organizacje (między innymi weteranów, naukowe), stowarzyszenia i korporacje studenckie, Towarzystwo Upiększania i Popierania Wrzeszcza. W latach 1914–1918 niektóre szkoły i kościoły (np. kościoły Lutra) zamieniono na lazarety dla rannych żołnierzy. W 1915 założono pierwsze zespoły ogródków działkowych (przy St. Michaelsweg, Posadowskyweg i Bärenweg (ul. Mickiewicza)), mające na celu polepszenie zaopatrzenia ludności w żywność w czasie wojny. W 1916 otwarto ewangelicki kościół Chrystusa kościół św. Andrzeja Boboli przy Bärenweg, w 1917 (w dawnym Zakładzie dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty) – zakład dla ociemniałych żołnierzy.

Po 1920, w związku z demilitaryzacją II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), obiekty i tereny wojskowe początkowo zaadaptowano na tymczasowe mieszkania, następnie przekazano policji gdańskiej, Polonii bądź przeznaczono na inne cele. W części koszar telegrafistów przy Heeresanger powstały w 1921 Staatliches Observatorium (państwowe obserwatorium) oraz szkoła gdańskiej policji (Polizeischule), w 1923 przeniesiono tu Szkołę Nawigacyjną (Staatliche Seefahrtschule). Część dawnego Wielkiego Placu Ćwiczeń przeznaczono na cywilne lotnisko. Mały plac musztry przy obecnej al. Zwycięstwa zamieniono na miejsce imprez, spotkań miejskich, w 1937 nazwany przez hitlerowskie władze miejskie Maifeld (Pole Majowe).

W latach 20 i 30. XX wieku nastąpił dalszy rozwój przestrzenny. Powstały nowe zespoły urbanistyczne, zwłaszcza Großsiedlung Langfuhr (Wielkie Osiedle Wrzeszcz), w północno-zachodniej części dzielnicy, na obszarze około 60 ha, w rejonie Ringstraße (ul. Kościuszki), Brösener Weg (ul. Chrobrego) i Heeresanger, w przeważającej części na byłych terenach wojskowych. Osiedle powstało w odpowiedzi na rosnące potrzeby mieszkaniowe rozwijającego się Gdańska. Projektantami osiedla byli między innymi Adolph Bielefeldt i Otto Kloeppel. Powstały socjalne budynki mieszkalne, utrzymane w duchu modernizmu, zwarta zabudowa z czerwonej cegły, stopniowo obniżana i przerzedzana wzdłuż ulic o mniejszym znaczeniu; wewnątrz powstałych w ten sposób kwartałów stawiano domy jednorodzinne; ważne budynki zaakcentowano poprzez ich oddalenie od osi jezdni bądź podwyższenie. W osiedlu nastąpiła adaptacja istniejących już obiektów na budowle użyteczności publicznej.

Gmach szkoły im. Pestalozziego, lata 30.
XX wieku. Od 1953 II Liceum Ogólnokształcące

W 1929 wybudowano gmachy: szkołę im. Pestalozziego (Pestalozzischule) oraz budynek poczty przy Bärenweg według projektu A. Bielefeldta. Ze względu na odrębny charakter architektoniczny oraz wielkość zajmowanego obszaru tę część miasta w okresie II WMG nazywano niekiedy Nowym Wrzeszczem (Neu-Langfuhr).

Duże znaczenie dla gdańskiej Polonii miało powstanie w 1925 w przebudowanej dawnej ujeżdżalni przy Heeresanger polskiego kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika, klubu sportowego Gedania oraz Polskiego Domu Akademickiego „Bratniak”. W 1927 wybudowano synagogę przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów; synagogi), po 1918 kaplicę Szarych Sióstr św. Elżbiety, w 1930 kaplicę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przy skrzyżowaniu Bärenweg i Ostseestraße ( al. Hallera), w 1932 miała miejsce adaptacja i rozbudowa budynku przy skrzyżowaniu obecnej al. Zwycięstwa i Delbrückallee (ul. Skłodowskiej-Curie) na kaplicę (zwaną też czasem Christ-König-Kirche (kośc. Chrystusa Króla)), w 1938 zbudowano ewangelicki kościół św. Pawła (w Strzyży Górnej, przy Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego)), w roku 1939 otwarto cmentarz na Srebrzysku.

Kościół św. Andrzeja Boboli, widok od strony al. Hallera, lata 30. XX wieku

Szpital Miejski we Wrzeszczu, lata 30. XX wieku

Szkoła im. Heleny Lange przy al. Hallera, lata 30. XX wieku

Rozbudowano infrastrukturę, w 1930 uruchomiono linię tramwajową na odcinku od Große Allee (Hauptstraße) do obecnej al. Legionów ( tramwaje), co miało wielkie znaczenie dla poprawy komunikacji Dolnego Wrzeszcza, w 1939 powstała zajezdnia autobusowa przy Mirchauer Weg na bazie wcześniejszej używanej przez tramwaje konne, potem pojazdy elektryczne remizy, powstały nowe uczelnie (w 1935 – Akademia Lekarska, ob. Aniołki) i obiekty sportowe: w 1925 stadion Schupo przy Hochstrieß (ul. Słowackiego); w 1927 stadion Jahn-Kampfbahnstadion, następnie im. Forstera, przy St. Michaelsweg 29 (ul. Traugutta; Stadion Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, obecnie Aniołki), pomniki (np. w 1927 pomnik Poległych Żołnierzy Niemieckich w Czasie I Wojny Światowej w Parku Uphagena). W 1928 powstał w północnej części Wrzeszcza (na wschód od obecnej al. Hallera, na obszarze początkowo zaliczanym do Zaspy), na dawnych obszarach ogrodniczych, drugi co do wielkości w Gdańsku kompleks ogródków działkowych, w tym od 1934 Laubenkolonie Erntedank („Dożynki”, powierzchnia 120 700 m², 267 parcel) do 1945 zagospodarowano tu głównie parcele przy: Dahlienweg, następnie Alfred-Schröter-Weg (ul. Daliowa), Dr.-Schreber-Weg (ul. Żniwna), Kleingartenweg (ul. Małoogrodowa) oraz Weintraubenweg (ul. Winogronowa).

W latach 1939–1945 wojsko ponownie przejęło dawne koszary, także lotnisko i niektóre szkoły: koszary przy Hochstrieß, zajęte przez wojska lądowe (między innymi pododdziały 6. Zapasowego Pułku Piechoty, następnie przez bataliony 60. Dywizji Piechoty); Pestalozzischule (Szkoła im. Pestalozziego) przez Wachsturmbann Eimann SS, następnie szkoła pilotów wojskowych; dawne koszary przy Heeresanger zajęte przez kompanię podchorążych MW, szkołę ochrony gazowej Luftwaffe oraz batalion budowlany Luftwaffe; w Helene-Lange-Lizeum (Liceum Heleny Lange) oraz w szkole nowoszkockiej urządzano tymczasowe kwatery dla transportowanych do Gdańska oddziałów niemieckich. Planowano wybudowanie budynku sztabu SS (rejon skrzyżowania Hohenfriedbergerweg i Hubertusburger Allee (ul. Chrzanowskiego)), a także potężny zespół Szkoły Wojskowej (rejon obecnej ul. Arciszewskiego) – oba projekty niezrealizowane.

Podczas II wojnie światowej we Wrzeszczu funkcjonowały obozy pracy w drewnianych, wzniesionych w tym celu barakach przy Hindenburg Allee (al. Zwycięstwa, między obecną ul. Traugutta i dawną salą sportową, obecną Operą Bałtycką), kolejny obóz między Brösener Weg a Ostseestraße, ( obozy pracy). Na początku 1940, na bazie otwartej 2 VII 1933 w opuszczonym hangarze po szkole lotniczej z okresu I wojny światowej szkoły dla dowódców SS (SS-Führerschule) przy Am Kleinhammerteich (ul. Nad Stawem), urządzono główny skład zaopatrzeniowy SS (Hauptversorgungslager der SS). Jego powstanie należy wiązać prawdopodobnie ze sformowanym w listopadzie 1939 i stacjonującym w mieście 9. Pułkiem SS-Totenkopf. Jeszcze w 1940, w ramach reorganizacji dotychczasowego systemu zaopatrzenia SS, placówka została przekształcona w główny skład zaopatrzeniowy Waffen-SS (Hauptwirtschaftslager der Waffen-SS), jako 1 z 6 tego typu placówek na terenie III Rzeszy.

W 1945 (walki 25–26 marca) stosunkowo niewiele zniszczony, główne straty w centrum dzielnicy (Hauptstraße), ucierpiała infrastruktura komunikacyjna (spalony dworzec kolejowy, zerwane wiadukty linii kolejowej do Kartuz, uszkodzone tory tramwajowe, zniszczona sieć trakcyjna). Od 1945–1947 siedziba niektórych instytucji wojskowych (np. Wojennego Sztabu Wojskowego) i cywilnych (np. Polskie Radio Gdańsk, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Teatr Łątek, teatr Miniatura). Byłe obozy pracy zaadaptowano na obozy przejściowe. Dotychczasowe funkcje pełniły urzędy pocztowe (siedzibę poczty przy ul. Mickiewicza (Urząd Pocztowy nr 11), po 1945 pozbawiony czterospadowego dachu i górnej kondygnacji, w 2005 przeniesiono na ul. Wyspiańskiego, w dawnym budynku działają firmy prywatne).

Aleja Grunwaldzka
w centrum Wrzeszcza, około 1910

Ul. Na Wzgórzu, w głębi ul. Migowska, 1945

Restauracja Cristal przy
al. Grunwaldzkiej, około 1970

Wrzeszcz powojenny. W 1945 rozpoczęła się odbudowa, głównie przez prywatnych inwestorów, wschodniej, zniszczonej pierzei al. Grunwaldzkiej, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona. Budynki wznoszono na dawnym obrysie murów. W 1947 prace te wstrzymano, następnie wszystko rozebrano. W ramach generalnego planu urbanistycznego Gdańsk–Gdynia alei Grunwaldzkiej wyznaczono rolę głównej magistrali łączącej oba te miasta. W tym celu w 1947 poszerzono ją dwukrotnie, budując nową jezdnię z kostki granitowej w kierunku Gdyni, z wydzieloną dwutorową linią tramwajową, rozdzielającą oba pasy ruchu kołowego. Jezdnia w kierunku Gdańska zajęła całą szerokość przedwojennej ulicy. W listopadzie 1962 zmieniono przebieg linii tramwajowej w rejonie ul. Lendziona. W 1947 powstała Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa „Wybrzeże” (róg ul. Dmowskiego i al. Grunwaldzkiej), w roku 1948 między al. Hallera i ul. Chrobrego oddano zespół 85 drewnianych domków (tzw. fińskich).

W latach 50. XX wieku opracowano projekt Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej (GDM), mającej objąć cały Wrzeszcz i pomieścić mieszkania dla 80 000 ludzi; plan wielokrotnie modyfikowany, w dużym stopniu zrealizowany w okresie 1952–1957 (budownictwo we wschodniej pierzei al. Grunwaldzkiej). W 1951–1955 powstało osiedle Roosevelta (między obecną al. Hallera, na odcinku między ul. Mickiewicza a ul. Kościuszki z jednej strony, a torami kolejowymi do Nowego Portu z drugiej) oraz osiedle przy al. Wojska Polskiego (obecnie w jednostce administracyjnej Strzyża); w związku z rozwojem Politechniki Gdańskiej i Akademii Medycznej w Gdańsku wybudowano domy studenckie przy ul. Wyspiańskiego i dworze Świętej Studzienki. W 1958–1960 – punktowce przy al. Grunwaldzkiej (nr. 115, 119, 121), w 1961 restaurację Cristal, budynek Narodowego Banku Polskiego przy al. Grunwaldzkiej (ob. Bank Millennium), w 1972 siedemnastokondygnacyjny budynek mieszkalno-usługowy (z kawiarnią Olimp na ostatnim piętrze, według projektu Stanisława Michela).

W latach 50. XX wieku dzielnica stała się usługowym centrum miasta: powstały domy towarowe (15 XII 1951 Państwowy Dom Towarowy, następnie Neptun i Galeria Centrum przy al. Grunwaldzkiej 107/ 109, wyburzona w styczniu 2012; 24 I 1954 Spółdzielczy Dom Towarowy „Wspólnota Pracy”, następnie Sezam przy al. Grunwaldzkiej 56 (obecnie oddział ING Bank Śląski), budynek biur projektów (między innymi Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego przy ul. Uphagena 27, Biuro Projektów Kolejowych przy al. Grunwaldzkiej 139). W 1948 w dawnej hali sportowej przy al. Zwycięstwa 15 znalazł swą siedzibę Teatr Wybrzeże, od 1953 Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka; przy ul. Sobótki mieściła się pierwsza siedziba gdańskiego oddziału TVP (1959–1996). Teren wzdłuż al. Grunwaldzkiej między Wrzeszczem a Oliwą zdominowała zabudowa przemysłowa ( przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1975, po zamknięciu lotniska, powstało osiedle z wielkiej płyty ( Zaspa); mniejsze osiedle bloków – przy wschodnim odcinku ul. Kościuszki. Obok adaptacji dawnych budynków na cele szkolnictwa (np. II Liceum Ogólnokształcące (LO), III LO), zbudowano nowe szkoły podstawowe i inne placówki edukacyjne (np. 1950 Ogólnokształcącą Szkołę Baletową, w 1952–1954 Zespół Szkół Budownictwa Okrętowego).

Oprócz przedwojennych świątyń rzymsko-katolickich (3) lub kościołów katolickich powstałych w byłych świątyniach ewangelickich (2), w 1985 wzniesiono od podstaw kościół Matki Boskiej Częstochowskiej. Po 1945 funkcjonował krótko we Wrzeszczu kościół ewangelicko-augsburski (do 1953), a w 1946–1951 synagoga przy ul. Partyzantów (ponownie czynna od 1999). Czynna jest też cerkiew (dawne krematorium) prawosławnej parafii św. Mikołaja oraz Zbór Zielonoświątkowców (dawny kościół św. Pawła, następnie kino Znicz). W 1955 powstał przy al. Zwycięstwa budynek pogotowia ratunkowego, dziś będący siedzibą prywatnej lecznicy. W 1969–1970 większość zamkniętych już wcześniej cmentarzy została zamieniona w ogólnodostępne parki (Park Akademicki między ulicami Narutowicza i Traugutta; Park Zielony od 2005 między ulicami Smoluchowskiego i Skłodowskiej-Curie, w miejscu byłego cmentarza św. Trójcy) i dodano nową zabudowę (w 1973 pod nr. 30 szpital studencki; szpitale 1945–2010).

W 1978 na granicy Wrzeszcza z Zaspą (rejon al. Hallera na wysokości ogródków działkowych) powstała zajezdnia autobusowa Zakładu Komunikacji Miejskiej. W 2001 Wrzeszcz opuściła ostatnia jednostka wojskowa z całego gdańskiego garnizonu, w 2004 teren koszar został wykupiony przez inwestora (teren budowanego obecnie osiedla mieszkaniowego Garnizon). W 2001 zamknięto browar w Kuźniczkach (w 2006 teren wykupiony przez inwestora z planami budowy nowoczesnego osiedla z minibrowarem). W 2001 przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z al. Wojska Polskiego otwarto nową siedzibę Klubu Studentów Wybrzeża Żak (przeniesionego z ul. Wały Jagiellońskie).

Rokokowy dwór
przy ul. Wajdeloty

Spichlerz (w głębi) browaru w Kuźniczkach

Willa Patschkego przy ul. Uphagena

Aleja Grunwaldzka wraz al. Zwycięstwa stanowi obecnie jedną z głównych arterii komunikacyjnych całego Trójmiasta, a także ważne centrum biznesowe i handlowe Gdańska, np. zbudowany w 1994 Dom Handlowy „Jantar” ul. Politechniczna 7 (w miejscu zburzonych dwóch kamienic, obiekt tymczasowy, bez podpiwniczenia, 34 sklepy); w latach 1991–2006 przy ul. Partyzantów działało Centrum Handlowe „Sukces” (w dawnej zajezdni) oraz „Sukces-Bis” (dobudowane w latach 90.), w 2009–2011 powstało w tym miejscu Quattro Towers (cztery szesnastokondygnacyjne wieżowce z 276 mieszkaniami oraz placówkami handlowo-usługowymi na najniższych kondygnacjach); zbudowane w 2001–2004 Gdańskie Centrum Handlowe Manhattan między al. Grunwaldzką a ulicami Partyzantów i Jaśkową Doliną (120 sklepów i punktów usługowych) w miejscu funkcjonującego od 1990 na ówczesnym placu Świerczewskiego (60 pawilonów) minitargowiska „Manhattan”; zbudowana w 2006–2007 Galeria Bałtycka przy al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki, w miejscu wyburzonych przy ul. Kościuszki budynków Zakładów Przemysłu Cukierniczego Bałtyk i Gdańskiego Biura Projektów Budownictwa Komunikacyjnego oraz Spółdzielni Mleczarskiej Maćkowy, zbudowana w latach 2013-2016 Galeria Metropolia. JDan JWas