WOJNA TRZYNASTOLETNIA
| < Poprzednie | Następne > |
WOJNA TRZYNASTOLETNIA (1454–1466). Wybuchła 4 II 1454 po wypowiedzeniu wojny zakonowi krzyżackiemu przez stany pruskie, kierowane przez powstały w 1440 Związek Pruski (związek miast i rycerzy ziem krzyżackich, dążący początkowo tylko do uzyskania przywilejów i praw politycznych, sądowych i ekonomicznych), i po zajęciu w tym miesiącu wszystkich zamków krzyżackich, poza Malborkiem i Sztumem. 6 marca do wojny przystąpiła strona polska, król polski Kazimierz Jagiellończyk ogłosił akt inkorporacji (przyłączenia) Prus i Pomorza Gdańskiego. Odbicie przez zakon Chojnic (23 marca) i obsadzenie miasta przybyłymi z Niemiec posiłkami ściągnęło polskie pospolite ruszenie. Klęska pod Chojnicami 18 września, w jednej z największych bitew wojny, oddała inicjatywę Krzyżakom. Zakon odzyskał zamki na Pomorzu Gdańskim (Tczew, Gniew), w okolicach Kwidzyna i Ostródy.
5 X 1455 wojnę Kazimierzowi Jagiellończykowi wypowiedział król Danii, Chrystian I, ponieważ Polacy poparli jego przeciwnika, króla szwedzkiego Karola Knutssona, który w zamian za udzielone władcy polskiemu pożyczki otrzymał w zastaw Łebę i Puck (w którym przebywał po wygnaniu w 1457, organizując wyprawy kaperskie).
W 1455 Krzyżacy podjęli ofensywę w Prusach Dolnych, zdobyli Królewiec. Zepchnięta do defensywy strona związkowo-polska wykupiła wiosną 1457 od zaciężnych (pod wodzą Czecha Oldrzycha Czerwonki) zamki w Malborku, Tczewie i Iławie. Podczas jesiennego kontrataku Krzyżacy odzyskali miasto Malbork. W październiku 1458 zawarto dziewięciomiesięczny rozejm, licząc na rozwiązanie konfliktu poprzez negocjacje (między innymi strona polska proponowała Krzyżakom przeniesienie na Podole). Wiosną 1460 wojska polskie zajęły miasto Malbork. Krzyżacy zaatakowali północną część Pomorza Gdańskiego. Przełomem okazała się rezygnacja z pospolitego ruszenia szlacheckiego na rzecz wojsk zaciężnych, które pod dowództwem Piotra Dunina z Prawkowic zatrzymały krzyżacką ofensywę na Pomorze, zwyciężając 17 IX 1462 w drugiej wielkiej bitwie tej wojny pod Świecinem (na wschód od Jeziora Żarnowieckiego). Polacy przejęli inicjatywę – latem 1463 oblegli ważny strategicznie Gniew (kontrolował szlak wiślany i przeprawę).
Latem 1464 rozpoczęto rozmowy o zakończeniu wojny, pokój podpisano 19 X 1466 w Toruniu. Do Polski przyłączono obszar zwany później Prusami Królewskimi, czyli Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską i michałowską, Powiśle, Żuławy z Malborkiem i Elblągiem oraz biskupstwo warmińskie. W posiadaniu Krzyżaków pozostały Prusy Dolne ze stolicą w Królewcu oraz część Prus Górnych z Pomezanią (Kwidzynem).
Gdańsk w działaniach zbrojnych wojny trzynastoletniej. Wzrost nastrojów wojennych w Gdańsku tamtejszy komtur dostrzegał już w grudniu 1453, czyniąc starania o sprowadzenie z Malborka do zamku gdańskiego posiłków (w tym puszkarza). 5 II 1454 siły Głównego Miasta Gdańska obsadziły Wielki Młyn, 7 lutego Rada Miejska powiadomiła komtura domowego Konrada Pfersfeldera o zerwaniu z zakonem. 11 lutego gdańszczanie zajęli (bez walki) zamek, zezwalając starym i chorym Krzyżakom na pozostanie w miejskich szpitalach. Zburzono główny korpus zamku. W lutym gdańskie oddziały miejskie spaliły zamki krzyżackie w Sobowidzu, Kiszewie i Grabinach-Zameczku, zajęły Nowe, Skarszewy, Kościerzynę, Puck, Starogard, Tczew, Bytów, Tucholę, Gniew i Człuchów, 26 lutego skapitulowały przed nimi Chojnice. Od marca oblegały Malbork.
Po odzyskaniu przez Krzyżaków (23 marca) Chojnic, siły gdańskie od 27 kwietnia wspierały wojska związkowców przy obleganiu miasta (w lipcu około 700 ludzi). Klęska chojnicka zakończyła militarne sukcesy Gdańska, wojska oblegające Malbork we wrześniu poniosły klęskę pod Kałdowem, w październiku wypad zaciężnych Krzyżaków z Malborka zniszczył śluzę na rzece Raduni w Pruszczu Gdańskim, co zatrzymało wodę w Kanale Raduni, tym samym pozbawiając Gdańsk wody na cztery dni.
W latach 1455–1456, w okresie porażek strony związkowo-polskich na lądzie, Gdańsk prowadził działania na morzu ( gdańska flota kaperska). W maju 1455 gdańską flotyllę (10 większych łodzi, barka, dwie szniki, galar wiślany) wysłano na odsiecz oblężonej Knipawie (Królewiec); działań zaprzestano, gdy jeden z dowódców – przysłany przez Kazimierza Jagiellończyka polski zaciężny Jan Czajka – uległ chorobie morskiej i został wysadzony na Mierzei. Od tego czasu nie narzucano już gdańszczanom polskich doradców. W czerwcu 1455 statki gdańskie (dowodzone przez rajcę Jana von Schauwena) zajęły na Zalewie Wiślanym trzy statki krzyżackie, załogi splądrowały okolice Bałgi, łupy przywiozły do portu gdańskiego. W lipcu flota gdańska blokowała Królewiec (Königsberg), na Zalewie Wiślanym zajęła między innymi sześć statków holenderskich wiozących sól z Baie (Francja, zatoka między Bourgneuf i Bouin, na zachód od Nantes), nie powiodła się natomiast próba zatarasowania Cieśniny Bałgijskiej przez zatopienie pięciu starych jednostek wypełnionych kamieniami.
Przystąpienie do wojny króla Danii Chrystiana i ataki jego kaprów na gdańskie statki sprowokowały latem odwetową wyprawę gdańską na wybrzeża duńskie. 18 III 1456 Rada Miejska wyprawiła do blokowania Cieśniny Bałgijskiej statek Hansa Bornholma, wystawiając mu pierwszy znany list kaperski. Na lądzie działania ograniczały się do splądrowania (pod wodzą burmistrza Starego Miasta Martina Kandelera) w lipcu 1455 okolic Fromborka, rokowań z zaciężnymi Związku Pruskiego ze Starogardu Gdańskiego i Nowego (w sprawie spłaty zaległego żołdu) oraz Oldrzychem Czerwonką (w sprawie okupowanych przez niego zamków). W sierpniu 1456 gdańszczanie przekupili Oldrzycha (uprzedzając propozycje krzyżackie), odebrane przez niego pieniądze w wyniku katastrofy (zderzenie łodzi z mostem w Malborku) zatonęły, w początku września 1456 zwracał się on do Gdańska z prośbą o przysłanie nurka (pierwsza informacja o pracy gdańskich nurków).
Gdańsk wziął również na siebie główny ciężar płatności za wykupiony wiosną 1457 zamek malborski. Koszty przedłużającej się wojny (straty w ludziach, uchwalanie nowych podatków) doprowadzały w Gdańsku do napięć społecznych. Od lipca 1455 szpiedzy zakonu w mieście donosili o rosnących nastrojach antyzwiązkowych, w październiku stłumiono próbę obalenia Rady Miejskiej przez Mikołaja Gulsowa (którego ścięto), 27 X 1456 doszło do buntu Marcina Koggego. Niepokoje trwały do lutego 1457, ostre represje powstrzymały dalsze wystąpienia. Spisek z 1463, pod przywództwem mydlarza Gregora Kocha, udaremniono w zarodku.
Flota gdańska odniosła znaczne sukcesy: 14–15 VIII 1457 trzy gdańskie statki kaperskie stoczyły koło Bornholmu zwycięską bitwę z 16 duńskimi i inflanckimi, zginęło około 300 nieprzyjaciół, zdobyto kilka jednostek. Od marca do lata 1458 wyszły z Gdańska w morze 33 statki kaperskie z zadaniem zahamowania dowozu towarów do portów krzyżackich. Patrolowały wybrzeża Zalewu Wiślanego, Inflant, Pomorza Zachodniego, Meklemburgii, Danii, aż po cieśniny Sundzie; atakowano port w Gryfii (Greifswald), blokowano porty w Strzałowie (Stralsund) i Roztoku (Rostock), wysadzono desanty w zachodniej Zelandii, na południowym wybrzeżu Norwegii, w Inflantach. Kaprowie atakowali także jednostki neutralne, w sumie zdobyto 45 obcych statków (z czego 20 później zwrócono). W efekcie za pośrednictwem ponoszącej duże straty neutralnej w konflikcie Lubeki (Lübeck), 28 VII 1458 w Gdańsku zawarto rozejm polsko-duński, oznaczający wycofanie się Danii z udziału po stronie Krzyżaków (choć jeszcze we wrześniu doszło na wysokości Helu do morskiej bitwy z duńskim kaprem Jessem Mortensenem, pochwyconym i ściętym). Działania morskie potwierdziły dominację floty gdańskiej u południowych wybrzeży Bałtyku.
Na lądzie natomiast w marcu 1460 wysłano gdańskie wojska (pod dowództwem rajcy Jana Meydeburga) z pomocą polskim oddziałom oblegającym Malbork. Za radą gdańszczan zbudowano umocnienia drewniano-ziemne, palisady i basteje, jedną z siedmiu bastei nazwano: Mały Gdańsk. 6 sierpnia (po 34 miesiącach) miasto skapitulowało (rolę Gdańska uwieczniono około 1481–1488 na obrazie Oblężenie Malborka, zawieszonym w Dworze Artusa). Sukces przyćmiło zniszczenie przez operujące w północnej części Pomorza Gdańskiego oddziały krzyżackie (30 sierpnia) bastei chroniącej ujęcie wody pitnej dla Gdańska w Pruszczu Gdańskim (przerwa w dostawie wody dla miasta trwała kilka dni), przy próbie odbicia gdańszczanie ponieśli klęskę (poległo 40 mieszczan, 300 dostało się do niewoli), Krzyżacy spalili przedmieścia Gdańska.
Przegrana pod Pruszczem spowodowała popłoch w mieście, na nalegania strony gdańskiej, 15 września przybyły z pomocą zaciężne oddziały polskie pod wodzą Piotra Dunina, zakwaterowane w klasztorze cystersów w Oliwie. Koncentrując się na ochronie miasta, nie zdołano zapobiec przejęciu w październiku przez zakon Lęborka (skąd wycofały się oddziały dowodzone przez gdańszczanina Joachima van der Beke), Bytowa i Pucka (przebywający w nim Karol Knutsson schronił się z rodziną w Gdańsku). Wycofano także flotę gdańską z okolic Welawy (obecnie Znamiensk, Rosja, obwód królewiecki), gdzie wspólnie z siłami Elbląga i Braniewa (24 statki i łodzie) prowadziła działania na Zalewie Wiślanym, docierając do ujścia Pregoły i wysadzając żołnierzy na brzegach mierzei. Odwrót umożliwił Krzyżakom zajęcie Welawy. Zagrożenie miasta odbiło się na aktywności floty kaperskiej: w 1461 wystawiono tylko osiem listów kaperskich. Obawy nie były bezpodstawne, w 1462 Krzyżacy ponownie operowali pod Gdańskiem, po raz kolejny niszcząc ujęcie wody dla miasta w Pruszczu Gdańskim, paląc m.in. Siedlce.
W przełomowej dla całej wojny bitwie pod Świecinem (17 IX 1462), w armii polskiej znajdowało się około 900 gdańskich zaciężnych i gdańszczan (40% składu), poległ jeden z dowódców – gdański rajca Maciej Hagen. We wrześniu 1463 gdańszczanie, pod wodzą rajcy Matthiasa Kolmenera, uniemożliwili krzyżackiej flotylli (44 łodzie i galary pod wodzą wielkiego mistrza) przyjście z odsieczą zamkowi w Gniewie. Dysponując 10 łodziami i galarem, zablokowali wejście na Wisłę Elbląską, a po połączeniu się z 24 łodziami przybyłymi z Elbląga (pod dowództwem gdańskiego kapra Jakuba Vochsa) otoczyli 15 września na Zalewie Wiślanym (około 10 km na północ od Elbląga) Krzyżaków, zadając im klęskę. Starcie na Zalewie Wiślanym w obecnej polskiej świadomości urasta do symbolu pierwszego zwycięstwa polskiej floty wojennej.
Od kwietnia do września 1464 gdańszczanie oblegli i zajęli (kapitulacja) Puck, łodzie gdańskie blokowały na Wiśle Nowe (kapitulacja w lutym 1465). W 1464 flota gdańska patrolowała wybrzeża od Rozewia do Kłajpedy, w czerwcu pod dowództwem rajcy Marquarda Knakego u ujścia Niemna flota odbiła krzyżackim kaprom 11 statków, w tym dużą karawelę. Wydatki Gdańska w wojnie wyniosły prawie 470 tysięcy florenów węgierskich, co stanowiło 72% kosztów poniesionych przez miasta pruskie (Toruń 19%, Elbląg 9%).
Przywileje króla Kazimierza Jagiellończyka. Wystawiane w celu zachęcenia gdańszczan do udziału w wojnie oraz za zasługi militarne i finansowe.
1) Przywilej dla Głównego Miasta Gdańska, wystawiony 16 VI 1454 w Elblągu, za zasługi w zrzuceniu panowania Krzyżaków, poddanie się władcom polskim i zachęcający do dalszych służb. Nadawał miastu czynsze pobierane przez Krzyżaków i ich młyny w obrębie Starego i Młodego Miasta, podmiejską osadę rybacką Osiek, tereny byłego zamku krzyżackiego i spichrze należące niegdyś do zakonu, posiadłości ziemskie na Mierzei Wiślanej i Żuławach Steblewskich, z zastrzeżeniem prawa do polowania dla panującego i jego następców, wiele wsi na Wyżynie Gdańskiej, przyznał prawo chełmińskie na całym tym terenie. W zamian gdańszczanie zobowiązani byli do rocznego czynszu w wysokości 2000 florenów, udzielania raz w roku trzydniowej stancji dla króla i jego dworu, wybudowania w tym celu ceglanego dworu, stajni na 200 koni oraz spichlerza dla zboża królewskiego.
2) Przywilej dla Głównego Miasta, wystawiony w Piotrkowie 9 VII 1455, nadał Radzie Miejskiej prawo samodzielnego nakładania podatków i ustanawiania wilkierzy.
3) Przywilej, zwany wielkim, wystawiony w Gdańsku 15 V 1457, podczas obecności Kazimierza Jagiellończyka (od 1 V do 7 VI), po odebraniu 9 maja hołdu i przysięgi wierności od mieszczan i po uzyskaniu znacznej pożyczki (ściągniętej przez Radę Miejską przymusowo od mieszczan). Znosił rozbicie aglomeracji miejskiej, do Głównego Miasta włączając Stare Miasto (z zachowaniem jego pewnych odrębności), Osiek i Młode Miasto pod jedną radą i jedną władzą sądową, potwierdzał dotychczasowe nadania terytoriów, przekazywał Radzie Miejskiej prawo obsadzania wszystkich miejskich urzędów kościelnych i świeckich, z wyjątkiem godności proboszcza w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (którego obsadę zarezerwowano dla króla), obiecywał rezygnację z wybudowania przez króla zamku czy miasta w odległości 5 mil od Gdańska, oddawał miastu mennicę ze wszystkimi dochodami, z zastrzeżeniem wybijania monet z portretem i imieniem królewskim, prawo do zarządu wybrzeżem morskim Prus i regulowania żeglugi, jednak bez prawa samowolnego nakładania ceł. Zapewniał nienakładanie nowych ceł na Wiśle i w Polsce, całkowitą swobodę w dostarczaniu towarów z Polski, Litwy i Prus bezpośrednio do Gdańska, bez konieczności składowania w innych miastach. Przekazywał Radzie Miejskiej wyłączność decyzji w zezwoleniu na prowadzenie handlu przez obcych i przyznawanie prawa osiedlania się w mieście kupców innych narodowości. Dla podkreślenia uprawnień władzy królewskiej ustanowiono urząd burgrabiego, w sprawach świeckich Gdańsk miał podlegać królowi, w czasie jego nieobecności gubernatorowi lub burgrabiemu.
4) Przywilej, wystawiony w Gdańsku 25 V 1457, zezwalał Radzie Miejskiej na wyciskanie miejskich pieczęci w czerwonym wosku, udostojnił herb miasta przez dodanie korony nad dwoma krzyżami.
Skutki wojny trzynastoletniej dla Gdańska. Przywileje uzyskane w czasie wojny stworzyły z Gdańska de facto odrębną jednostkę prawno-administracyjną o szerokiej autonomii w stosunkach z Koroną Polską. Po wojnie Gdańsk z Polską łączyły przede wszystkim interes polityczny i sprawy handlowe. Szerokie uprawnienia ekonomiczne umożliwiły miastu odgrywanie głównej roli wśród miast Prus Królewskich w handlu zamorskim oraz z Koroną i Litwą. Przyczyniło się to do wzrostu zamożności gdańskiego patrycjatu, a tym samym do rozwoju w XVI wieku życia artystycznego i kulturalnego miasta. Gdańsk, za zgodą króla, stał się też ośrodkiem decydującym o morskiej polityce Polski.
W trakcie pobytu w Gdańsku księcia węgierskiego Franciszka II Rakoczego towarzyszący mu autor pamiętnika, Ádám Szatmáry Király, odnotował, że podczas zwiedzania 20 IV 1712 Wielkiej Zbrojowni pokazano im wyrzeźbioną w białym marmurze, w kolczudze i pancerzu, postać polskiego króla, który nadał miastu wielkie przywileje, obok rzeźby znajdowała się polska korona i berło wykonane ze srebra i pozłacane.
