ZAMEK KRZYŻACKI
| < Poprzednie | Następne > |
ZAMEK KRZYŻACKI. Po zajęciu Gdańska przez zakon krzyżacki w 1308 (► rzeź Gdańska w 1308), do połowy lat 30. XIV wieku zdobywcy jako siedzibę ► komturstwa wykorzystywali dawny gród władców polskich i książąt gdańskich. Budowę ceglanego zamku rozpoczęli za czasów wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga (3 V 1335 – 6 X 1341), najpewniej w 1338 (gdy przy komturze gdańskim pojawił się członek gdańskiego konwentu, brat-mistrz kamieniczny).
Usytuowany między obecnymi ulicami Na Dylach i Dylinki od północy, między Rycerską i Karpią od wschodu, Wapienniczą i Wartką od południa, Sukienniczą od zachodu. Początkowo od północy (między ul. Na Dylach a ul. Obrońców Poczty Polskiej) i zachodu (poza zachodnią pierzeją ul. Sukienniczej) otoczony fosą, od wschodu i południa wodami wpierw Wisły i Motławy, następnie (po przesunięciu koryta wiślanego) dodatkową fosą od wschodu (obszar między ul. Rycerską a Karpią). Wjazd był od zachodu, w ciągu ulic Grodzkiej i Podwala Staromiejskiego, prowadząc do ► Bramy Zamkowej w murach ► Głównego Miasta (obecne skrzyżowanie ul. Grobla z ul. Tobiasza).
Najważniejszą częścią był Zamek Wysoki (w narożniku południowo-wschodnim całego obiektu, między ul. Czopową, Rycerską, Grodzką i Sukienniczą). Budowany jako pierwszy i oddany do użytku około 1350, szybko okazał się zbyt mały. Na przełomie lat 80. i 90. XIV wieku rozbudowany, prawie ukończona budowla spłonęła jednak nocą 15–16 X 1394, odbudowa trwała jeszcze w 1396. Założony na planie prostokąta o bokach około 60 m (na osi wschód-zachód) na 63 m (w osi północ-południe), z dziedzińcem wewnętrznym (szerokość około 29–33 m w osi północ-południe), o krużgankach (szerokość około 2,5 m) murowanych w przyziemiu, wyżej drewnianych oraz skrzydłami o szerokości 15–18 m, z basztami na narożach, w tym jedną, północno-wschodnią potężną, przy której istniała brama wjazdowa z przedzamcza. W 1401 roku zamontowano tam zegar wybijający godziny; miała pokoje gościnne i więzienie (w 1413 przetrzymywano odsuniętego od godności wielkiego mistrza Henryka von Plauena).
Otoczony był parchamem (dodatkowym murem, około 10 m od ścian magistralnych skrzydeł zamku, przestrzeń między nim a zachodnim skrzydłem zamku, od strony ul. Sukienniczej, pełniła funkcję cmentarza) i od północy oraz zachodu wewnętrzną fosą (szerokość około 30 m). Znajdowały się tu typowe dla zamku krzyżackiego pomieszczenia (np. kapitularz – miejsce czytania zakonnej reguły i narad, refektarz – jadalnia, miejsce spędzania wolnego czasu, dormitorium – sypialnia). Potwierdzone są: kaplica ze skarbcem, pomieszczenia kancelarii komtura (scriptorium) z archiwum, zbrojownia (np. w 1384 było 14 pancerzy kolczych, 18 zbroi płytowych, trzy kolczugi, 25 par rękawic pancernych, sześć tarcz), kuchnia, piwnica-spiżarnia produktów żywnościowych, piwnica-spiżarnia soli (salzkamer), garderoba-szatnia (przechowywano w niej zapasy płótna, sukna i skór potrzebnych do szycia ubrań, worków, okryć dla koni, pokrowców na działa, żagli, powrozów oraz gotową odzież (np. w 1384: 12 sztuk lnianych ubrań, cztery płaszcze nieprzemakalne, pięć starych kapeluszy, dziewięć kapeluszy pod hełm, w tym osobny kapelusz komtura, w 1391 między innymi cztery długie ręczniki do rąk, 10 obrusów, w 1396: osiem ręczników dla sług, 20 par lnianych spodni).
Na północ i zachód od Zamku Wysokiego wybudowano przedzamcze, otoczone murami wznoszonymi od około 1350 (zastępowały wykorzystywane wały dawnego grodu) i basztami, z najdalej na południowy-zachód wysuniętą Basztą Rybacką (► baszta Łabędź), ryglującą dostęp od strony Głównego Miasta Gdańska i kontrolującą port na Motławie. Na podzamczu znajdowały się zabudowania gospodarcze: kuszarnia (warsztat produkcji, naprawy i przechowywania sprzętu strzelniczego, np. w 1384 było w niej 500 kusz, w 1413 – prawie 4000, w 1396, po pożarze zamku – 58), dom szewski (np. w 1434 trzymano w nim, oprócz skór, 60 par butów), stajnia komtura. W czasie ► Wielkiej Wojny 1409–1411 doraźnie założono tu szpital (w czasach pokoju załoga zamku korzystała z usług szpitali miejskich, zwłaszcza ► szpitala św. Ducha przy Bramie Zamkowej).
Do gospodarstwa zamku wliczano urządzenia położone na ► Starym Mieście: ► Wielki Młyn i obecny tzw. Mały Młyn (w rzeczywistości spichlerz, zob. ► Polski Związek Wędkarski Okręg Gdańsk), łaźnię (starszą, obok Wielkiego Młyna, w 1381 przekazano mieszczanom, nowa funkcjonowała na ► Osieku, przy ul. Tartacznej, w 1422 w jej miejscu wybudowano tartak), piekarnię, położoną przy ► Zaroślaku cegielnię, na prawym brzegu Motławy (na ► Ołowiance) ciesielnię/dwór drzewny, czyli stocznię krzyżacką, na obecnej wyspie ► Ostrów stajnie dla załogi (w 1384 stadnina zamkowa liczyła 38 koni, między innymi 13 dla knechtów, dwa wałachy, trzy pociągowe, dziewięć zaprzęgowych; w 1391 – 23 konie; w 1407 – 38; w 1418 – 36, w tym 4 pocztowe; w 1420 – 49; w 1428 – 59). Na obecnej wyspie Ostrów znajdowała się zamkowa siodlarnia, folwark bydlęcy i kuźnia. Od 1416 komtur posiadał odrębną stajnię na podzamczu (z reguły były w niej 22 konie) i własną piwnicę, od 1434 oddzielną kuchnię.
Na stanie uzbrojenia w latach 1384–1437 znajdowały się z reguły trzy duże działa, kilkanaście średnich i mniejszych (osiem w 1384, 11 w 1413, 22 w 1428, 60 w 1434), trzymane w pomieszczeniu (Zamku Wysokiego lub podzamcza) zwanym Geschoss (parter). W zamku przebywała większość członków konwentu, w 1438 liczącego 34 braci-rycerzy, w 1446 – 35, w 1454 – 32 i dodatkowo sześciu innych, obok których było około 50–60 knechtów ścisłej załogi. Wedle wielu opinii, mało jednak przekonywujących, przybliżony wygląd zamku przedstawiał zaginiony w 1945 obraz Okręt Kościoła (w ► Dworze Artusa).
W początkach ► wojny trzynastoletniej, w lutym 1454, zamek poddał się bez walki gdańszczanom. Zamek główny (bez podzamcza) rozebrany został w ciągu miesiąca, wyposażenie przejęła częściowo Rada Głównego Miasta Gdańska, część rozkradziono. Więźba dachowa z rozebranych stajni w 1493 wykorzystana została przy budowie chóru ► kościoła św. Jana. Od początku 2. dekady XVI wieku rozpoczęto zasypywanie fos zamkowych. Przetrwały fragmenty muru wzdłuż ul. Wartkiej, przebudowana na kamieniczkę baszta przy Wartkiej 6/7 i dawna Baszta Rybacka (obecnie Łabędź).
Kaplica zamkowa. Zgodnie z regułą kaplice znajdowały się przy kapitularzu, w skrzydle północnym lub południowym, ołtarz usytuowany był od wschodu. Wzniesiona przy budowie ceglanego zamku, z wykorzystaniem elementów kamieniarki ► kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) na grodzie gdańskim. Wezwanie nieznane. Była bogato wyposażona, miała trzy ołtarze: NMP, św. Elżbiety i św. Barbary, z obrazami tych świętych (w 1428 obraz NMP pozłocono, ołtarz św. Barbary zawierał relikwię świętej). Opis wyposażenia znany jest z inwentarzy (spisu wyposażenia zamku gdańskiego przy każdorazowej zmianie na stanowisku komtura) z lat 1416–1435, które wymieniają sprzęt kościelny i przechowywany księgozbiór.
W pomieszczeniu dostępnym od kaplicy znajdował się od 1416 skarbiec zamkowy, który w 1437 próbował (bez powodzenia) ograbić zawiadujący kaplicą kapelan Henyng Boyde z Wismaru. W 1454, po opanowaniu przez gdańszczan zamku, wyposażenie kaplicy zostało rozgrabione (w końcu XV wieku niektórzy z potomków biorących udział w grabieży zwrócili sprzęty kościelne do kościoła NMP). Rozebrana z zamkiem, wśród fragmentów jej kamieniarki, przekazanej do wtórnego użytku mieszczanom gdańskim, znalazły się (o ile nie są to jeszcze wcześniejsze pozostałości po budowli z grodu książąt gdańskich) granitowe bazy późnoromańskie (zachowane w piwnicy Domu Towarzystwa Przyrodniczego/Muzeum Archeologicznego, ul. Mariacka 28, w Dworze Artusa oraz pod słupami wspierającymi – od Motławy – konstrukcję ► Żurawia). Podobne trzy bazy odnaleziono na miejscu dawnego zamku (przy ul. Sukienniczej i Czopowej), jedną przy ul. Tkackiej i Piwnej.
