ŻURAW
| < Poprzednie | Następne > |
ŻURAW, jedna z najstarszych bram wodnych, zamykająca od strony Motławy ul. Szeroką, pełniąca funkcje bramy miejskiej i dźwigu portowego. Pierwsza wzmianka o drewnianej konstrukcji u wylotu ul. Szerokiej (wygląd nieznany) w kierunku Motławy pochodzi z 1367. Po pożarze, w 1442 z inicjatywy burmistrza Heinricha Vorratha rozpoczęto starania o budowę nowej, murowanej bramy. Spowodowało to zatarg z Krzyżakami, którzy obawiali się potężnej budowli obronnej w pobliżu zamku; żądali, by Żuraw pełnił funkcje wyłącznie portowe. W celu przyspieszenia budowy w 1443 wprowadzono specjalny podatek, budowę zakończono w 1444.
Budynek miał około 28 m długości i 10 m szerokości. Grubość murów w przyziemiu baszt dochodziła do 4 m, budynek był o jedną kondygnację niższy od obecnego, który ma około 30 m wysokości, cztery kondygnacje naziemne i płytkie piwnice. Ze względu na obronny charakter miał bardzo mało otworów okiennych. Najpotężniejsza wśród gdańskich bram wodnych nawiązuje do gotyckiego budownictwa flamandzkiego i ma dwie odmiennie potraktowane elewacje. Elewacja wschodnia (od strony Motławy) zbudowana jest z dwóch masywnych, ceglanych wież, ujmujących wsparty pierwotnie na czterech filarach (obecnie dwa) potężny drewniany wykusz zakrywający urządzenia dźwigowe. W przyziemiu baszt umieszczono strzelnice, przystosowane do broni palnej ciężkiego kalibru, na wyższych kondygnacjach do broni ręcznej. Jedyną ozdobę elewacji stanowił fryz, ułożony z rzędu podwójnych cegieł. Elewacja zachodnia (od strony obecnej ul. Szerokiej) jest płaska, rozczłonkowana wysokimi, ostrołukowo przesklepionymi blendami (płytkimi wnękami w murze). Główny akcent architektoniczny elewacji zachodniej stanowi wysoka nadbudowa, mieszcząca w przyziemiu przejście bramne. Ozdobiona jest dwiema blendami, z których dolną zamknięto dwoma ostrołukami, górną zaś jednym.
Urządzenie dźwigowe, znajdujące się środkowej, drewnianej części Żurawia, złożone było początkowo z jednej, a następnie dwóch par drewnianych kół (bębnów) wyciągowych, deptakowych, na wspólnej osi. Dolna para kół, o średnicy 6 m, służyła do przeładunku towarów (do 11 m nad poziom wody), górna, o średnicy 6,5 m, do stawiania masztów na statkach (możliwość około 30 m wysokości wyciągu). Koła wprawiało w ruch sześciu robotników chodzących w ich wnętrzu. Obydwa koła mogły dźwigać ciężary do około 2000 kilogramów na wysokość 27 m albo 4000 kilogramów na wysokość 11 m. Na dachu drewnianej części znajdował się wycięty z blachy żuraw, wskazujący kierunek wiatru. W XVII i XVIII wieku kilkakrotnie zmieniał się kształt drewnianej części.
Żuraw był administrowany przez urzędnika miejskiego (mistrza dźwigowego), do którego zadań należała konserwacja dźwigu, pobieranie opłat za korzystanie z urządzeń, płacenie wynagrodzeń robotnikom i podatków do kasy miejskiej i przede wszystkim kierowanie pracą ludzi chodzących w bębnach. Do komunikacji z nimi (wzrokowej i głosowej) służyła pionowa szczelina w drewnianej części konstrukcji, między murowanymi basztami.
W początku XVII wieku Żuraw stracił militarne znaczenie. W 1605 pojawiła się wzmianka o jego mieszkańcach, znajdowały się w nim również warsztaty rzemiosła. Przebudowa pomieszczeń na mieszkania spowodowała konieczność postawienia wysokich kominów oraz wybicie otworów okiennych. Znaczenie Żurawia dla portu gdańskiego zaczęło maleć już w połowie XIX wieku, pod koniec stulecia służył do podnoszenia ruf niewielkich statków, tak aby można było naprawić śruby napędowe.
W 1945 całkowicie spłonęła środkowa, drewniana część Żurawia, mury zostały zniszczone w około 60%. Pierwsze prace przy odbudowie (usunięcie i wywiezienie gruzu) rozpoczęto w marcu 1950. Budynek został odbudowany w latach 1956–1959 według projektu (z 1955) Stanisława Bobińskiego (projekt adaptacji z 1960 Kazimierza Orłowskiego, projekt rekonstrukcji mechanizmu dźwigowego (z 1959) Kazimierza Macura, konstrukcja dachu (z 1958) wedle Janusza Dembka i Włodzimierza Zamorskiego) w formie znanej z widoku Antona Möllera z około 1601. W 1966 zrekonstruowano dwa duże, osadzone na osi, koła dźwigowe. Obecnie mieści się tu oddział Narodowego Muzeum Morskiego. Od 2003 do zwiedzania udostępniono mechanizm dźwigowy. Żuraw był największym dźwigiem portowym średniowiecznej Europy, teraz jest jedną z najbardziej znanych budowli Gdańska.
