STRZYŻA
| < Poprzednie | Następne > |
STRZYŻA, jedna z dzielnic Gdańska (► administracyjny podział). Wedle statutu dzielnicy z 2014 jej granica biegnie od torów kolejowych przy wiadukcie przystanku Szybkiej Kolei Miejskiej Gdańsk–Zaspa, wzdłuż torów do al. Grunwaldzkiej przy nr 244, dalej w kierunku zachodnim do al. Wojska Polskiego. Stąd biegnie w kierunku południowym do ul. Polanki (bez tej ulicy) wzdłuż ul. Gomółki i ul. Arciszewskiego, dalej ul. Kolberga do ul. Hubala i ul. Szymanowskiego do al. Grunwaldzkiej. Następnie al. Grunwaldzką i wzdłuż ul. Braci Lewoniewskich (bez tej ulicy) do torów kolejowych na wysokości rozpoczynającego opis wiaduktu.
Pierwotnie wieś z zabudową wzdłuż ► potoku Strzyża (przy obecnej ul. Słowackiego) na odcinku od obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Chrzanowskiego, przy głównej drodze z Gdańska do Oliwy, przed wybudowaniem w 1823 drogi, obecnego odcinka al. Grunwaldzkiej, od ul. Słowackiego do ul. Opata Rybińskiego w Oliwie. Część przy obecnej ul. Staszica i Kołłątaja, gdzie już w 1342 notowano istnienie mostu nad potokiem, nazwanego Strzyżą Dolną (Leegstrieß), okolice obecnego skrzyżowania ul. Słowackiego i Chrzanowskiego nazywano Strzyżą Górną (Hochstrieß). Należące do mieszkańców wsi pola uprawne zlokalizowane były w kierunku północnym do obecnej ul. Polanki.
Wieś założona przez cystersów z klasztoru w Oliwie (► opactwo cystersów oliwskich), wzmiankowana od 1342. W 1543 sołtysem był tu Cissow. W 1555 opat oliwski Lambert Schlieff zapisał na wieczne czasy Lazaretowi przy Bramie Oliwskiej (► Szpital Miejski) drewno opałowe z lasów leżących między Strzyżą a siedzibą klasztoru oraz rocznie pięć fur siana, które mieszkańcy wsi mieli dostarczać własnymi wozami. W 1570 Strzyża należała do parafii ► kościoła św. Jakuba w Oliwie, obejmowała około 638 ha, trzy ogrody i karczmę (m.in. w 1612 karczmarz kupił za 1000 florenów dla klasztoru oliwskiego srebra wyprzedawane po wyprawie moskiewskiej, za co pozwolono mu warzyć piwo i sprzedawać w karczmie). Wieś rozwijała się, wykorzystując pracujące nad potokiem zakłady przemysłowe, oddawane przez cystersów w dzierżawę i tworzące zespoły przemysłowo–rezydencjonalne zwane dworami, numerowanymi w dół potoku Strzyża. W 1552 istniała tu tzw. fabryka strzyska (Fabrica Striessensis), zapewne kuźnica miedzi, należąca m.in. do gdańskich rodzin Schachmannów, Brandesów i Kerschensteinów. W 1622 malarz ► Herman Han kupił lub otrzymał od cystersów oliwskich (u których pracował) Dwór I, przy skrzyżowaniu obecnych ulic Słowackiego, Chrzanowskiego i Partyzantów.
Wieś niszczona w czasie wojen w latach 1577, 1656 i 1734. W 1770 było w niej dziewięć dworów. Właścicielami Dworu I były między innymi rodziny szlacheckie Przebendowskich i Sułkowskich, VII Dwór należał m.in. do Schachmannów, VIII Dwór między innymi do Uphagenów (produkowano tu potaż), IX Dwór między innymi do rodzin szlacheckich Grudzińskich i Wejherów. Dwór II (obecnie okolice ► al. Żołnierzy Wyklętych, ► ul. Partyzantów i ul. Obywatelskiej), wziął w dzierżawę od cystersów w 1610 Nicolaus Friedland, w 1645 właścicielem był Christian Kerschenstein.
W 1761 przejął dwór (wraz z zabudowaniami i dwoma łanami ziemi uprawnej) gdański kupiec Franza Rottenburg (zm. 9 III 1799). Za jego czasów założono niewielki ogród, uchodzący za jeden ze wspanialszych. Opisał go ► Daniel Chodowiecki, podając, że pośrodku parku znajdowała się fontanna z ustawionymi dookoła trzema kamiennymi rzeźbami przedstawiającymi porwanie Aretuzy, autorstwa działającego w Gdańsku rzeźbiarza ► Johanna Heinricha Meissnera. Dwór II po Franzie Rottenburgu kupił na licytacji 22 V 1800 Paul Schnaase (ojciec ► Paula Heinrich Schnaase), ale natychmiast odkupił go syn zmarłego, kupiec Paul Julius Rottenburg. Po zniszczeniu posiadłości w okresie napoleońskim i bankructwie Paula Juliusa (zm. 8 XII 1817), ponownie wystawiono dwór w 1816 na licytację. Nabywcą był Anton Franz Matthy, syn Johanna Magdaleny z domu Rottenburg (siostry Paula Juliusa) i Antona Ignaca de Matthy. Od 7 IX 1818 nowym właścicielem był Carl Gottlieb Hartmann, królewski radca rządowy. W połowie XIX wieku właścicielką dworu była Christine Louise z domu Heyden, wdowa po kapitanie statku Richardzie Jacobie Domansky, matka ► Carla Wilhelma Domanskiego i pastora ► Waltera, babka malarza ► Arthura Bendrata, który tu się wychowywał. Wraz z wytyczeniem w 1885 ul. Obywatelskiej, łączącą (obecnie) al. Żołnierzy Wyklętych i ul. Partyzantów, dwór rozebrano.
W 1709 w Strzyży Dolnej założono cmentarz katolicki (obecnie skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki; ► cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża). Po zniszczeniach w czasie wojen napoleońskich, 17 III 1814 Strzyżę Dolną włączono w granice administracyjne miasta Gdańska jako część dzielnicy ► Wrzeszcz. W latach 1891–1893 między obecnymi ulicami Kościuszki a Miedzianą powstały magazyny zaopatrzeniowe dla koszar we Wrzeszczu (przy obecnej ul. Słowackiego), w 1897–1906 powstała tu jedna z kolonii domów robotniczych ► Fundacji Abegga. W 1864 w Strzyży Górnej znajdowało się 60 zabudowań, w tym 28 domów mieszkalnych i sześć przemysłowych, mieszkało tu 436 osób. W 1894 wybudowano przy obecnej ul. Szymanowskiego koszary dla batalionu saperów oraz magazyn ich sprzętu pontonowego przy obecnej al. Grunwaldzkiej (obecnie teren klubu studentów Żak).
Sąsiedztwo z rozwijającym się Gdańskiem spowodowało, że w Strzyży Górnej przybywało mieszkańców pracujących w gdańskich zakładach (w 1902 – aż 2565 osób). Władze Gdańska uważały, że mieszkańcy korzystają z miejskich usług i pożytków bez zasilania kasy miasta podatkami, w 1898 doprowadziły do włączenia w granice miasta (dzielnicy Wrzeszcz) części Strzyży Górnej, a 1 IV 1902 – pozostałej części. Z tą chwilą zanikła samodzielność Strzyży, na jej byłe tereny rozciągnięto nazwę dzielnicy Wrzeszcz. Po rozparcelowaniu gruntów w początku XX wieku, wytyczono ulice przy obiektach koszarowych, nadając im związane z huzarami nazwy. W części należącej obecnie do Wrzeszcza były to: Hennersdorfer Weg (ul. Małachowskiego) – na pamiątkę udziału huzarów pruskich w zwycięskiej bitwie z 1745 pod obecnymi Jędrzychowicami koło Zgorzelca w wojnie prusko-austriackiej; Heilsberger Weg (ul. Dekerta) – na pamiątkę udziału huzarów pruskich w bitwie pod Lidzbarkiem Warmińskim w 1807; Coselweg (ul. Staszica) – od nazwiska dowódcy huzarów z okresu walk z Napoleonem majora Dietricha C.G. von Cosel; Prittwitzweg (ul. Kołłątaja) – od nazwiska gen.-mjr. Siegmunda Moritza von Prittwitz, dowodzącego huzarami w okresie wojen napoleońskich; Lossowweg (ul. Obywatelska) – również od nazwiska dowodzącego tą formacją (w wypadku ulic w obecnej Strzyży zob. tabelę poniżej).
Istniejącą obecnie zabudowę ulic Szymanowskiego, Karłowicza, Żeleńskiego, Chopina, Wojska Polskiego i innych wznoszono od lat 20. XX wieku. Od końca lat 20. XX wieku budownictwo rozwijało się w części północnej, głównie przy Friedrichallee (ul. Wojska Polskiego) i Kronprinzenallee (ul. Wita Stwosza).
W 1929 utworzono nową parafię ewangelicką z ► kościołem św. Pawła (Pauluskirche, ► kino Znicz). W okresie II wojny światowej w rejonie obecnych ulic Arciszewskiego i Gomółki zamierzano wybudować duży kompleks placówki edukacyjnej Wehrmachtu (Heeres-Kriegsschule). Od 1946 działa w Strzyży Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa (► Zmartwychwstańcy). W 1954 oddano do użytku budynek szkolny przy ul. Nowotki 8 (obecnie ul. Wilka-Krzyżanowskiego; zob. ► osiedle Wojska Polskiego). 12 VII 1958 wmurowano kamień węgielny pod budowę Osiedla Nauczycielskiego przy ul. Wojska Polskiego (według projektu Haliny Witanis: 4 bloki, 132 mieszkania).
Na obszarze Strzyży Dolnej (przy ul. Grunwaldzkiej 195/197) od listopada 2001 mieści się (przeniesiony z ul. Wały Jagiellońskie) ► Klub Żak. Ponownie administracyjnie wyodrębniono Strzyżę w 1992, w okrojonych granicach, innych niż Strzyża historyczna (zwłaszcza w części południowej, przez odsunięcie od dającego jej nazwę potoku Strzyża).
17 IV 1995 o godzinie 5.50 w jedenastokondygnacyjnym wieżowcu przy ul. Wojska Polskiego 39 (zbudowanym w 1972, 77 mieszkań) doszło do wybuchu gazu, zapadły się trzy dolne kondygnacje, zginęły 22 osoby, 12 osób zostało rannych; grożący zawaleniem budynek wysadzono 18 kwietnia tegoż roku. 18 IV 2005 na odbudowanym (1997) budynku odsłonięto tablicę pamiątkową.
