KATOLICY

Wersja z 11:16, 31 maj 2022

Kaplica Królewska, początek XX wieku

List biskupa Eduarda O’Rourke’a do Senatu II Wolnego Miasta Gdańska o nominacji na administratora apostolskiego, 1922

Pieczęć katolickiego przywileju nadanego diecezji gdańskiej
w 1925

Biskup Edmund Nowicki w Szpitalu Chorób Kobiecych, 1959

Obchody Tysiąclecia Chrztu, wierni na placu przy ul. św. Ducha, przed kościołem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 29 V 1966

Obchody Tysiąclecia Chrztu, błogosławieństwo kardynała Stefana Wyszyńskiego, 29 V 1966

Jan Paweł II na ulicach Gdańska, 1987

Budynek na Zaspie udekorowany z okazji pielgrzymki Jana Pawła II, 1987

KATOLICY. Kościół rzymskokatolicki. Chrześcijanie uznający prymat Stolicy Apostolskiej i papieża, tworzący hierarchiczną, charyzmatyczną strukturę osób o określonych zadaniach w kościele. Wyróżnikiem doktrynalnym katolicyzmu jest między innymi uznawanie obok autorytetu Pisma Świętego także Tradycji, nauka o siedmiu sakramentach, łasce Bożej uświęcającej i uczynkowej, transsubstancjacja i bezkrwawa ofiara mszy świętej.

Chrześcijaństwo zawitało w okolice Gdańska oficjalnie 966, z chwilą chrztu państwa Mieszka I, do którego już wówczas należały. Okres pierwszej fazy wprowadzania chrześcijaństwa kończyła działalność św. Wojciecha w 997, który podczas swego pobytu w grodzie gdańskim ochrzcił wielu mieszkańców. W XI wieku, wraz z co najmniej dwukrotnym zrzucaniem przez Pomorzan władzy polskiej, następował powrót do pogaństwa. Ugruntowanie chrześcijańskiej religii nastąpiło w początku XII wieku, po ostatecznym przyłączeniu Pomorza Wschodniego do państwa polskiego przez księcia Bolesława Krzywoustego.

Stopniowa rozbudowa sieci parafialnej w okolicach Gdańska odbywała się w ramach utworzonego przez Bolesława Krzywoustego biskupstwa z siedzibą we Włocławku. Politykę chrystianizacji popierali namiestnicy, a następnie samodzielni (od 1227) książęta z dynastii Sobiesławiców. W XII wieku w Gdańsku pojawiły się świątynie: grodowy kościół Bożej Rodzicielki Marii, kościół św. Mikołaja, kościół św. Katarzyny, od 1226 rozwinęli działalność dominikanie. W najbliższej okolicy od końca XII i na początku XIII wieku rozwinęli działalność cystersi ( opactwo cystersów w Oliwie), w Żukowie 1212 osiadły norbertanki. W ramach diecezji włocławskiej Gdańsk należał do archidiakonatu pomorskiego (utworzonego około 1198) i był głównym ośrodkiem dekanatu gdańskiego, obejmującego początkowo rozległe terytorium w południowo-wschodniej części Pomorza Wschodniego, później zaś tylko najbliższe miastu parafie, w tym Oliwę, Matarnię, Święty Wojciech.

Ważną rolę w mieście odgrywał urząd oficjała gdańskiego i pomorskiego (po raz pierwszy odnotowany w 1289) i związany z nim kościelny organ sądowniczy, bardzo często rezydujący w Gdańsku. Wraz z przejęciem Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków ( rzeź Gdańska w 1308) w mieście pojawił się konwent tego zakonu ( komturstwo gdańskie), uporządkowano struktury organizacyjne lokalnego Kościoła. Ukształtował się system dwóch parafii, starszej – z ośrodkiem w kościele św. Katarzyny – obejmującej poza Starym Miastem także okręg wiejski wokół Gdańska i Młode Miasto, oraz założonej w 1. połowie XIV wieku, lecz bardziej prestiżowej, z ośrodkiem w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), dla Głównego Miasta.

W poszczególnych członach gdańskiego zespołu miejskiego rozwinęły się nowe formy duszpasterskiego i religijne oddziaływania: szpitale, pobożne fundacje, trzecie zakony (beginki), stowarzyszenia (między innymi pokutnic) i bractwa; założono nowe klasztory ( karmelici, brygidki, franciszkanie), rozwinął się kult charakterystycznych dla regionu świętych (między innymi św. Brygida, św. Eryk); z Gdańska wywodziła się i tu przez pewien czas działała mistyczka i pustelnica, bł. Dorota z Mątów (zm. 1394). W toku wojny trzynastoletniej w 1456 doszło do wyodrębnienia nowych parafii na terenie miasta, do dwóch starszych doszły parafie z ośrodkami w kościele św. Jana, kościele św. Bartłomieja, kościele św. Piotra i Pawła, kościele św. Barbary. Przywilej króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z 1457 roku przyznał Radzie Głównej Miasta prawo patronatu nad pięcioma z nich, tylko obsadę kościoła NMP zastrzegając do decyzji monarchy.

Na przełomie XV i XVI wieku w Europie nastąpił kryzys strukturalno-ideowy, zanik powołań zakonnych, nadużycia i rozprzężenie pośród duchowieństwa, przy jednoczesnym wzroście wiedzy, kultury duchowej i potrzeb religijnych miejskiego społeczeństwa. W rezultacie reformacji, przy katolicyzmie – „starej” wierze – pozostała w Gdańsku nieliczna grupa mieszkańców, szacowana około roku 1580 na 4,5% ogółu ludności miasta. Katolicy w rządzonym przez luteranów mieście spadli do roli drugorzędnego wyznania, pozbawionego wpływu na władzę i niedysponującego naturalnymi patrycjuszowskimi elitami oraz przedstawicielstwem w trzech gdańskich ordynkach, podlegającego szeregowi ograniczeń i restrykcji (między innymi zakaz publicznego kultu w mieście), jednak zachowującego przewagę w zakresie prawa małżeńskiego (dzieci z małżeństw mieszanych były katolikami).

W gestii katolików pozostały trzy klasztory (dominikanów, karmelitów i brygidek) wespół z klasztornymi świątyniami, ponadto plebania kościoła NMP. Z sześciu parafii w ręku katolików pozostała formalnie jedna, kościoła NMP, znajdujący się pod patronatem królewskim, określana odtąd mianem gdańskiej (pragmatycznie, bez uściślenia wezwania). Mimo podnoszenia roszczeń do głównej świątyni miasta, kościoła NMP (po raz pierwszy w 1583, po raz ostatni w latach 1768–1775), nie udało się go katolikom odzyskać. W okresie 1678–1681 na terenie plebanii kościoła NMP wybudowano zastępczą świątynię parafialną, Kaplicę Królewską.

W 1585 w mieście pojawili się jezuici, tworząc nieformalną, a od roku 1719 oficjalnie zatwierdzoną misję (w obrębie plebanii kościoła NMP, przy Kaplicy Królewskiej). W 1714 odnowiono katolicką szkołę parafialną ( szkolnictwo). W 1718 parafię gdańską podzielono na cztery okręgi filialne przypisane poszczególnym katolickim obiektom sakralnym. W duszpasterstwie w języku niemieckim specjalizowała się Kaplica Królewska i kościół św. Brygidy, w duszpasterstwie polskim: kościół św. Mikołaja i św. Eliasza i Elizeusza ( kościół św. Józefa). Katolicy stopniowo powiększyli swą liczbę (w roku 1800 stanowili 23,1 % ogółu ludności miasta), zamieszkując przede wszystkim teren Starego i Dolnego Miasta. Klasztory zreformowano w duchu potrydenckich zaleceń, odnowiono bractwa religijne; mimo braku dostępu do elit rządzących w mieście pojawili się wpływowi katolicy, zamożni kupcy, bankierzy i przedsiębiorcy (rodziny Matthy, Rottenburg, Schultz), ponadto urzędnicy pozamiejskich urzędów publicznych (w XVII wieku rodzina Gratta), rezydenci obcych państw i Rzeczypospolitej. Do katolików zaliczała się rezydująca w Gdańsku polska i litewska szlachta.

Do grona wybitnych katolickich działaczy religijnych tego okresu należeli między innymi Joachim Pastorius, Jan Franciszek Hacki. W początku XIX wieku w gestii katolickich instytucji kościelnych pozostawało około 2,26% substancji mieszkalno-użytkowej Gdańska. Po włączeniu w 1793 do Królestwa Prus nastąpiła stopniowa utrata uprzywilejowanej pozycji katolicyzmu w zakresie prawa małżeńskiego. W okresie napoleońskiego I Wolnego Miasta Gdańska (WMG; 1807–1814) miała miejsce rekwizycja budynków klasztornych na cele wojskowe (lazarety), a w wyniku działań wojennych nastąpiło zniszczenie niektórych obiektów, tak w mieście (klasztor dominikanów), jak w obszarze podmiejskim ( Kolegium Gdańskie jezuitów, klasztory bonifratrów, reformatów, misjonarzy św. Wincentego á Paulo).

Po powrocie Gdańska do Prus, w wyniku wdrożonej przez państwo pruskiej polityki sekularyzacji, nastąpiła likwidacja wszystkich działających w mieście i wokół niego klasztorów (proces kasat trwał od 1816 do 1835). W wyniku reorganizacji administracji kościelnej i dostosowania jej do nowych stosunków politycznych, Gdańsk w 1821 znalazł się w granicach diecezji chełmińskiej. Wyodrębniono nowe parafie, tereny przedmieść i świeżo włączonych do miasta osad podmiejskich powierzając ośrodkom parafialnym w Oliwie i Starych Szkotach (1839), a wewnątrz fortyfikacji w 1840 ustanawiając cztery parafie (z ośrodkami w Kaplicy Królewskiej, kościele św. Mikołaja, kościele św. Józefa, kościele św. Brygidy).

Pod wpływem wydarzeń w Niemczech w 1845 doszło w Gdańsku do rozłamu w kościele i wyodrębnienia tzw. starokatolickiego Kościoła apostolsko-katolickiego. W 1848 w Gdańsku powstało Towarzystwo Piusa, mobilizujące katolików do działalności społecznej i charytatywnej. W 1853 pojawiła się pierwsza od rozbiorów nowa instytucja katolicka w Gdańsku, szpital boromeuszek ( Szpital Kliniczny Najświętszej Marii Panny), a w latach 1857–1858 wzniesiono pierwszy od rozbiorów nowy kościół św. Jadwigi Śląskiej w Nowym Porcie. W okresie Kulturkampfu, pomiędzy rokiem 1871 a 1886, także i w stosunku do gdańskich katolików stosowano szereg restrykcji i ograniczeń, niektóre z parafii pozostawały bez obsady, z ambon rugowano język polski. Mimo to rozwijało się szereg stowarzyszeń o charakterze katolickim, w tym i polskich, takie jak Ogniwo i Jedność.

Po upadku rządu Ottona Bismarcka (1890) w Niemczech zaprowadzono zwyczaj obchodzenia corocznie uroczystych „Katholikentage” (w Gdańsku od 1891), na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się nowe katolickie szkoły, instytucje ( elżbietanki) i obiekty sakralne (między innymi kościół św. Franciszka z Asyżu, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa we Wrzeszczu). Liczba katolików w Gdańsku podlegała stałym tendencjom wzrostowym (w roku 1861 – 25,1% ogółu mieszkańców, w 1920 – 33,5%).

Po utworzeniu II WMG problem przynależności diecezjalnej rozwiązano kompromisowo, w 1922 tworząc administrację apostolską, a w 1925 diecezję gdańską, obejmującą terytorium II WMG. Jej pierwszym biskupem był Eduard O’Rourke. Spośród ogółem 45 (1939) parafii tej diecezji, 14 znajdowało się w granicach miasta. Do dyspozycji Polonii gdańskiej pozostawały dwie świątynie rektorskie: kościół św. Stanisława Biskupa oraz kościół Chrystusa Króla. W 1929 w powiecie Gdańsk-Miasto katolicy stanowili 38,6% ogółu mieszkańców.

W okresie międzywojennym miał miejsce rozwój katolickiego życia społecznego, powstało szereg katolickich stowarzyszeń stanowych (męskich, żeńskich, młodzieżowych), zawodowych, robotniczych, samopomocowych, śpiewaczych, kas pogrzebowych i innych, obok tradycyjnych bractw, sodalicji i religijnych towarzystw. W mieście rozwinęły działalność nowe zakony, między innymi urszulanki, karmelitanki, Siostry Dobrego Pasterza, dominikanki, pallotyni. Niektórzy z księży byli mocno zaangażowani w działalność społeczną i polityczną w ramach katolickiej partii Centrum ( Anton Sawatzki, Richard Stachnik), ważną rolę odgrywali księża zaangażowani w pracę na rzecz Polonii (między innymi Leon Miszewski, bł. Bronisław Komorowski, bł. Franciszek Rogaczewski).

Po objęciu władzy w II WMG przez hitlerowców (1933) miał miejsce coraz ostrzejszy kurs antykatolicki, dochodziło do rozwiązywania stowarzyszeń i partii katolickich, konfiskowano katolickie gazety i czasopisma, dokonywano rewizji w klasztorach i parafiach, dochodziło do aresztowań (między innymi w 1937 ks. Richarda Stachnika). Szykany dotyczyły zarówno katolików niemieckich, jak i polskich. W 1938 bp Eduard O’Rourke podał się do dymisji. Nowy ordynariusz, Carl Maria Splett, nie zapobiegł dalszej marginalizacji katolicyzmu w mieście, a po wybuchu II wojny światowej zastosował się do zarządzeń i ustawodawstwa Trzeciej Rzeszy, prywatnie angażując się jednak w ochronę prześladowanych katolików, zwłaszcza Polaków. Prześladowania spadły przede wszystkim na duchowieństwo polskie, większość księży zaangażowanych na rzecz Polonii gdańskiej została wymordowana w obozach koncentracyjnych i hitlerowskich miejscach kaźni. Zamknięto polskie ośrodki duszpasterskie, tylko niektóre z nich przekazano na potrzeby ludności niemieckiej.

W wyniku działań wojennych w 1945 część katolickich obiektów sakralnych – zwłaszcza w Śródmieściu – bardzo ucierpiała. Straty w substancji duszpasterskiej zrekompensowało przejmowanie, począwszy od kwietnia 1945, ocalałych obiektów luterańskich, po ucieczce i wysiedleniu protestanckiej ludności niemieckiej w ten sposób uchronionych od rozgrabienia i dalszej dewastacji. Przejmowanie tych świątyń normowały umowy zawarte z Ewangelickim Kościołem Unii Staropruskiej, a działo się to pod nadzorem i kontrolą powojennej władzy państwowej, oddającej te obiekty katolikom jedynie w użytkowanie. Do Gdańska napłynęła ludność polska, a także duchowieństwo diecezjalne i zakonne z głębi Polski i Kresów.

W miejsce aresztowanego bp. Carla Marii Spletta administratorem apostolskim diecezji mianowano w 1945 ks. Andrzeja Wronkę. W pierwszych latach powojennych odtworzono nie tylko konwenty zakonne i stowarzyszenia świeckich, ale uruchomiono też katolickie szkoły i przedszkola. Sieć parafii i ośrodków duszpasterskich uległa rozszerzeniu, stosownie do potrzeb ludności, która była teraz w zdecydowanej większości (ponad 90%) katolicka. Od 1948, po ugruntowaniu się stalinowskiego reżimu, miała miejsce inwigilacja i aresztowania pośród niektórych księży związanych ze środowiskiem Armii Krajowej (między innymi kapelana AK, proboszcza kościoła NMP, Józefa Zator-Przytockiego). W 1950 rozwiązano kościelną organizację Caritas i władze państwowe przejęły po niej szereg placówek oświatowo-wychowawczych (między innymi przedszkole przy Targu Siennym prowadzone przez elżbietanki, przedszkole Franciszkanek Rodziny Maryi w Nowym Porcie). W 1951 odsunięto od sprawowania administracji infułata Andrzeja Wronkę, wstrzymano wsparcie dla odbudowy zabytkowych budowli sakralnych.

W 1956, w wyniku tzw. „październikowej odwilży”, nastąpiło przywrócenie apostolskiej administratury (bp Edmund Nowicki, od 1964, po śmierci bp. Carla Marii Spletta, był pełnoprawnym ordynariuszem gdańskim). W 1957 uruchomiono pierwsze od wojny katolickie czasopismo w diecezji gdańskiej („Miesięcznik Diecezjalny Gdański”), w 1957 powstało w Oliwie Biskupie Gdańskie Seminarium Duchowne. Po 1960 nastąpił powrót do polityki antykościelnej, wystąpiły trudności w kreowaniu parafii i budowie nowych kościołów, usunięto religię ze szkół (1961), miały miejsce utrudnienia w obchodach Tysiąclecia Chrztu Polski (1965–1966).

Po zawarciu w 1970 układu między Polską a RFN o uznaniu granic, a zwłaszcza po wydarzeniach grudnia 1970, nastąpił powrót do polityki normalizacji w stosunkach Państwo – Kościół. Na mocy ustawy z 23 VI 1971 Kościół katolicki uzyskał pełną własność obiektów i nieruchomości poluterańskich, odzyskano też kościół św. Stanisława Biskupa, należący w okresie międzywojennym do Polonii gdańskiej, dokończono budowę pierwszego nowoczesnego gdańskiego kościoła Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego na Przymorzu. Po wyborze kardynała Karola Wojtyły na papieża Jana Pawła II (1978) i po sierpniu 1980 uzyskano zgodę na erygowanie kilkunastu nowych parafii. W 1983 powstał dwutygodnik „Gwiazda Morza”.

W 1987 miała miejsce pierwsza (druga w 1999) wizyta w Gdańsku papieża Jana Pawła II, z mszą na Zaspie ( papież Jan Paweł II w Gdańsku). W 1992, po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności, utworzono archidiecezję gdańską, zmieniając jej dotychczasowe granice. W ten sposób miasto Gdańsk (po reformie administracji państwowej w 1973 znacznie rozszerzone terytorialnie, administracyjny podział i terytorialny rozwój Gdańska) znalazło się w obrębie jednej jednostki kościelnej. Jej pierwszym metropolitą został abp Tadeusz Gocłowski. W 2011 z 24 dekanatów archidiecezji siedem znajdowało się na terytorium miasta, obejmując ogółem 54 jednostki parafialne. Oprócz świątyń parafialnych istniało 11 kościołów rektorskich, filialnych i zakonnych, szereg klasztorów i domów zakonnych, tak męskich, jak i żeńskich. Dwóm świątyniom przysługuje miano katedr ( kościół Trójcy Świętej w Oliwie, kościół NMP), dwie dalsze uczyniono kolegiatami (Najświętszego Serca Pana Jezusa we Wrzeszczu, kościół św. Ignacego w Starych Szkotach), a ogółem cztery kościoły noszą tytuł bazylik. Kuria Metropolitalna znajduje się w Oliwie, natomiast rezydencję metropolity w 2008 abp Sławoj Leszek Głódź przeniósł na Stare Szkoty. W każdej z parafii działa szereg stowarzyszeń i ruchów kościelnych, wydaje się pisma parafialne.

Katolicy organizowali pielgrzymki (między innymi od XVII wieku z Gdańska do Kalwarii Wejherowskiej, od 1983 coroczną Gdańską Pielgrzymkę na Jasną Górę), a pobożność wiernych (według danych statystycznych wciąż ponad 90% ogółu mieszkańców miasta) skupiają sanktuaria, wśród nich najstarsze św. Wojciecha w Świętym Wojciechu oraz Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej w Matemblewie. SK

Zob. też parafie Kościoła katolickiego w Gdańsku.