KARMELICI
| < Poprzednie | Następne > |
KARMELICI, zakon braci Najświętszej Marii Panny z góry Karmel, zwany też Zakonem Eliaszowym, klerycki zakon żebrzący o charakterze misyjno-apostolskim. Powstał w połowie XII wieku w Królestwie Jerozolimskim, łącząc tradycje pustelnicze oraz ascetyzm z działalnością duszpasterską i szerzeniem duchowości maryjnej. Regułę (odrębną) zatwierdził w 1226 papież Honoriusz III. Po wyodrębnieniu zakonu karmelitów bosych w 1593 dla niereformowanej części zakonu utrwaliła się nazwa karmelitów trzewiczkowych.
Do Polski sprowadzeni w 1397 z Czech, pierwszy klasztor założyli w Krakowie (Na Piasku). Odrębna prowincja polsko-czeska powstała w 1462. W Gdańsku w końcu XIV wieku powstał klasztor karmelitów na ► Młodym Mieście, wzmiankowany w 1400, budowany do 1422. Karmelici, zwani w Gdańsku także białymi mnichami, objęli kościół Najświętszej Marii Panny na Młodym Mieście. Utrzymywali się głównie z jałmużny, którą wolno im było zbierać także na ► Głównym Mieście. Klasztor w 1433 splądrowali husyci (► oblężenie Gdańska w 1433), planowano wówczas nawet przeniesienie go na ► Stare Miasto, w latach 1438–1439 wybudowano przy nim kaplicę św. Eryka dla bractwa o tym wezwaniu, grupującego kupców z Młodego Miasta i przybyszów ze Szwecji.
Po zniszczeniu Młodego Miasta w 1455, klasztor początkowo pozostał w dawnym miejscu jako zespół wolno stojących budynków. Zagrożenia związane z działaniami ► wojny trzynastoletniej zadecydowały o podjęciu w 1461–1462 decyzji o przenosinach na Stare Miasto, gdzie karmelici otrzymali kaplicę ► szpitala św. Jerzego z dzwonnicą, małym dworem i zabudowaniami. 4 IV 1464 wyznaczono dla nich nową parcelę, o bokach około 77,5 na 73 m, najdłuższy bok biegł mniej więcej wzdłuż obecnej ul. Elżbietańskiej; otrzymali możliwość nabywania dalszych domów także poza obszarem klasztornym. W latach 1467–1496 obok kaplicy św. Jerzego wzniesiono kościół klasztorny św. Eliasza i Elizeusza (► kościół św. Józefa), kaplicę spowiednią, dwa refektarze, wschodni krużganek.
W początku ► reformacji klasztor w 1525 służył jako miejsce odosobnienia zakonników ze wszystkich pozostałych klasztorów męskich z Gdańska. Po interwencji króla polskiego Zygmunta Starego przywrócono go karmelitom. Słabość pustoszejącego (skutek reformacji) konwentu spowodowała przekazanie w 1563 ► szpitalowi św. Elżbiety części parceli z domami przylegającymi do szpitala, za coroczną opłatę 160 grzywien pruskich. Budynki klasztorne ucierpiały podczas oblężenia Gdańska w trakcie ► wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. W roku 1577 zostały ograbione, zakonników usunięto. Po kolejnym odzyskaniu klasztoru karmelici otrzymali w 1579 list żelazny od króla polskiego Stefana Batorego, biorący ich w szczególną opiekę i określający klasztor gdańskim konwentem Najświętszej Marii Panny.
W 1593 klasztor karmelitów (od tego czasu, po podziale zakonu – trzewiczkowych) wespół z innymi klasztorami w Gdańsku otrzymał specjalną ordynację od króla polskiego Zygmunta III Wazy. Zezwalała ona na zatrudnienie po jednym rzemieślniku w specjalnościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb konwentu. Szczególnie zasłużony dla odnowy konwentu był Jędrzej Hazjusz, kilkakrotny przeor pomiędzy 1630–1670. Przeor Ludwik Smentek po zburzeniu ► kaplicy św. Marii Magdaleny był arbitrem w sporze ► jezuitów, ► brygidek i miasta, a w 1637 sygnował zawartą z nadzorującą instytucje dobroczynne ► Radą Miejską Gdańska nową umowę w sprawie gruntów przekazanych w 1563 szpitalowi św. Elżbiety (zatwierdzoną w 1640 przez króla polskiego Władysława IV). Rada Miejska zwróciła grunty karmelitom, ci zobowiązali się nie zasiedlać ich nowymi chałupnikami i najemcami oraz zachować prawa czterech zamieszkujących go obywateli miasta. Na terenie klasztoru było wówczas 16 chałupników, którzy w sprawach kryminalnych podlegali jurysdykcji Rady Miejskiej, w innych byli podporządkowani klasztorowi. Za przeoratu Dionizego Niwińskiego w 1647 roku Rada Miejska za okres użytkowania gruntów wypłaciła karmelitom odszkodowanie, częściowo w gotówce (7000 zł), częściowo w materiałach budowlanych na reperację budynków klasztornych, w tym i kaplicy św. Jerzego. Akty potwierdzali królowie polscy: w roku 1660 Jan Kazimierz, w 1681 Jan III Sobieski, w 1698 August II, w 1735 August III. Działalność gospodarcza chałupników karmelickich prowokowała drobne tumulty (np. w 1659).
Niektóre ► cechy gdańskie w 1663 zażądały od karmelitów usunięcia wszystkich nielegalnie zatrudnionych rzemieślników, w latach 1676–1749 karmelici zawierali umowy z cechem konwisarzy (► konwisarstwo) i giserów, w których gdańscy rzemieślnicy, w zamian za usunięcie partaczy, zobowiązywali się zaspokajać zapotrzebowania zakonników. Dochodziło do incydentów na tle wyznaniowym (np. w 1671, po kazaniu karmelity Leona Steinsdoerffera). Podczas ► tumultu 1678, którego pretekstem była zorganizowana 3 maja przez działające przy karmelickim kościelne Bractwo Trójcy Świętej procesja do ► klasztoru cystersów w Oliwie, tłum opanował klasztor oraz kościół, poturbował zakonników i splądrował pomieszczenia. Po usunięciu zniszczeń kościół ponownie poświęcono w 1681, w 1690–1695 ► Barthel Ranisch rozbudował zespół klasztorny o trzy dalsze skrzydła.
Podstawą utrzymania klasztoru w czasach nowożytnych, oprócz jałmużny, były lokaty pieniężne (także u mieszczan gdańskich i w 1699–1742 poznańskich Żydów), darowizny i zapisy testamentowe (od mieszczan gdańskich i okolicznej szlachty). W 1664 roku Chrystian Henning ufundował stypendium (40 guldenów) na udzielanie przez karmelitów nauki katechizmu w języku polskim. Jedna z posiadanych przez klasztor podmiejskich nieruchomości, w ► Starych Szkotach posłużyła w połowie XVII wieku do założenia klasztoru ► Bonifratrów. W 1730 Władysław, Wojciech i Jan Łebińscy podarowali karmelitom część wsi Wiczlino (zwaną Zielonkowską, obecnie Zielenisz, tak jak i Wiczlino – część Gdyni), którą w 1732 zakonnicy sprzedali puckiemu sędziemu ziemskiemu Ernestowi Bogusławowi Krokowskiemu.
Odnowiony w początku XVII wieku konwent liczył sobie w niektórych okresach nawet powyżej 20 członków. Głównym zadaniem karmelitów było duszpasterstwo na rzecz katolików gdańskich, w tym kaznodziejstwo, udzielanie sakramentów (zachowały się księgi metrykalne od 1678), szerzenie kultu maryjnego. Od 1718, po ustanowieniu filii parafii gdańskiej skupionej wokół ► Kaplicy Królewskiej, karmelici objęli pieczą teren dawnej parafii przy ► kościele św. Katarzyny.
Sytuacja klasztoru zmieniła się wraz z rozbiorami. W dobie wojen napoleońskich zamieniono go na lazaret. Po likwidacji ► I Wolnego Miasta Gdańska objęła go pruska ustawa z 1810, na mocy której nie wolno było przyjmować nowych kandydatów do zakonu, a wraz ze śmiercią ostatniego zakonnika budynki klasztoru miały przejść na własność państwa. Doszło do tego w 1835; klasztor przeszedł pod zarząd pruskiej armii i umieszczono w nim urząd wojskowej aprowizacji (► koszary). Na sąsiednim placu wzniesiono szopę do ćwiczeń. Kościół – już wówczas – św. Józefa stał się od 1840 kościołem parafialnym. Budynki klasztorne zostały nieco zdewastowane, przetrwały jednak w prawie niezmienionym kształcie również działania wojenne w 1945. W 1949 kościół i klasztor objął zakon ► oblatów.
Karmelici z prowincji polskiego zakonu wrócili do Gdańska w 1947 (głównie z utraconych na Ukrainie domów w Bołszowcach, Lwowie i innych), obejmując zniszczony w 1945 poewangelicki ► kościół św. Katarzyny. Przywieźli ze sobą dwa łaskami słynące obrazy z opuszczonych klasztorów na kresach południowo-wschodnich: Matki Boskiej Bołszowieckiej i Matki Boskiej Szkaplerznej z Trembowli.
