KARMELICI
| < Poprzednie | Następne > |
KARMELICI, zakon braci Najświętszej Marii Panny z góry Karmel, zwany też Zakonem Eliaszowym, klerycki zakon żebrzący o charakterze misyjno-apostolskim. Powstał w połowie XII wieku w Królestwie Jerozolimskim, łącząc tradycje pustelnicze oraz ascetyzm z działalnością duszpasterską i szerzeniem duchowości maryjnej. Regułę (odrębną) zatwierdził w 1226 papież Honoriusz III. Po wyodrębnieniu zakonu karmelitów bosych w 1593 dla niereformowanej części zakonu utrwaliła się nazwa karmelitów trzewiczkowych.
Do Polski sprowadzeni w 1397 z Czech, pierwszy klasztor założyli w Krakowie (Na Piasku). Odrębna prowincja polsko-czeska powstała w 1462. W Gdańsku w końcu XIV wieku powstał klasztor karmelitów na Młodym Mieście, wzmiankowany w 1400, budowany do 1422. Karmelici, zwani w Gdańsku także białymi mnichami, objęli kościół Najświętszej Marii Panny na Młodym Mieście. Utrzymywali się głównie z jałmużny, którą wolno im było zbierać także na Głównym Mieście. Klasztor w 1433 splądrowali husyci ( oblężenie Gdańska w 1433), planowano wówczas nawet przeniesienie go na Stare Miasto, w latach 1438–1439 wybudowano przy nim kaplicę św. Eryka dla bractwa o tym wezwaniu, grupującego kupców z Młodego Miasta i przybyszów ze Szwecji.
Po zniszczeniu Młodego Miasta w 1455, klasztor początkowo pozostał w dawnym miejscu jako zespół wolno stojących budynków. Zagrożenia związane z działaniami wojny trzynastoletniej zadecydowały o podjęciu w 1461–1462 decyzji o przenosinach na Stare Miasto, gdzie karmelici otrzymali kaplicę szpitala św. Jerzego z dzwonnicą, małym dworem i zabudowaniami. 4 IV 1464 wyznaczono dla nich nową parcelę, o bokach około 77,5 na 73 m, najdłuższy bok biegł mniej więcej wzdłuż obecnej ul. Elżbietańskiej; otrzymali możliwość nabywania dalszych domów także poza obszarem klasztornym. W latach 1467–1496 obok kaplicy św. Jerzego wzniesiono kościół klasztorny św. Eliasza i Elizeusza ( kościół św. Józefa), kaplicę spowiednią, dwa refektarze, wschodni krużganek.
W początku reformacji klasztor w 1525 służył jako miejsce odosobnienia zakonników ze wszystkich pozostałych klasztorów męskich z Gdańska. Po interwencji króla polskiego Zygmunta Starego przywrócono go karmelitom. Słabość pustoszejącego (skutek reformacji) konwentu spowodowała przekazanie w 1563 szpitalowi św. Elżbiety części parceli z domami przylegającymi do szpitala, za coroczną opłatę 160 grzywien pruskich. Budynki klasztorne ucierpiały podczas oblężenia Gdańska w trakcie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. W roku 1577 zostały ograbione, zakonników usunięto. Po kolejnym odzyskaniu klasztoru karmelici otrzymali w 1579 list żelazny od króla polskiego Stefana Batorego, biorący ich w szczególną opiekę i określający klasztor gdańskim konwentem Najświętszej Marii Panny.
W 1593 klasztor karmelitów (od tego czasu, po podziale zakonu – trzewiczkowych) wespół z innymi klasztorami w Gdańsku otrzymał specjalną ordynację od króla polskiego Zygmunta III Wazy. Zezwalała ona na zatrudnienie po jednym rzemieślniku w specjalnościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb konwentu. Szczególnie zasłużony dla odnowy konwentu był Jędrzej Hazjusz, kilkakrotny przeor pomiędzy 1630–1670. Przeor Ludwik Smentek po zburzeniu kaplicy św. Marii Magdaleny był arbitrem w sporze jezuitów, brygidek i miasta, a w 1637 sygnował zawartą z nadzorującą instytucje dobroczynne Radą Miejską Gdańska nową umowę w sprawie gruntów przekazanych w 1563 szpitalowi św. Elżbiety (zatwierdzoną w 1640 przez króla polskiego Władysława IV). Rada Miejska zwróciła grunty karmelitom, ci zobowiązali się nie zasiedlać ich nowymi chałupnikami i najemcami oraz zachować prawa czterech zamieszkujących go obywateli miasta. Na terenie klasztoru było wówczas 16 chałupników, którzy w sprawach kryminalnych podlegali jurysdykcji Rady Miejskiej, w innych byli podporządkowani klasztorowi. Za przeoratu Dionizego Niwińskiego w 1647 roku Rada Miejska za okres użytkowania gruntów wypłaciła karmelitom odszkodowanie, częściowo w gotówce (7000 zł), częściowo w materiałach budowlanych na reperację budynków klasztornych, w tym i kaplicy św. Jerzego. Akty potwierdzali królowie polscy: w roku 1660 Jan Kazimierz, w 1681 Jan III Sobieski, w 1698 August II, w 1735 August III. Działalność gospodarcza chałupników karmelickich prowokowała drobne tumulty (np. w 1659).
Niektóre cechy gdańskie w 1663 zażądały od karmelitów usunięcia wszystkich nielegalnie zatrudnionych rzemieślników, w latach 1676–1749 karmelici zawierali umowy z cechem konwisarzy ( konwisarstwo) i giserów, w których gdańscy rzemieślnicy, w zamian za usunięcie partaczy, zobowiązywali się zaspokajać zapotrzebowania zakonników. Dochodziło do incydentów na tle wyznaniowym (np. w 1671, po kazaniu karmelity Leona Steinsdoerffera). Podczas tumultu 1678, którego pretekstem była zorganizowana 3 maja przez działające przy karmelickim kościelne Bractwo Trójcy Świętej procesja do klasztoru cystersów w Oliwie, tłum opanował klasztor oraz kościół, poturbował zakonników i splądrował pomieszczenia. Po usunięciu zniszczeń kościół ponownie poświęcono w 1681, w 1690–1695 Barthel Ranisch rozbudował zespół klasztorny o trzy dalsze skrzydła.
Podstawą utrzymania klasztoru w czasach nowożytnych, oprócz jałmużny, były lokaty pieniężne (także u mieszczan gdańskich i w 1699–1742 poznańskich Żydów), darowizny i zapisy testamentowe (od mieszczan gdańskich i okolicznej szlachty). W 1664 roku Chrystian Henning ufundował stypendium (40 guldenów) na udzielanie przez karmelitów nauki katechizmu w języku polskim. Jedna z posiadanych przez klasztor podmiejskich nieruchomości, w Starych Szkotach posłużyła w połowie XVII wieku do założenia klasztoru Bonifratrów. W 1730 Władysław, Wojciech i Jan Łebińscy podarowali karmelitom część wsi Wiczlino (zwaną Zielonkowską, obecnie Zielenisz, tak jak i Wiczlino – część Gdyni), którą w 1732 zakonnicy sprzedali puckiemu sędziemu ziemskiemu Ernestowi Bogusławowi Krokowskiemu.
Odnowiony w początku XVII wieku konwent liczył sobie w niektórych okresach nawet powyżej 20 członków. Głównym zadaniem karmelitów było duszpasterstwo na rzecz katolików gdańskich, w tym kaznodziejstwo, udzielanie sakramentów (zachowały się księgi metrykalne od 1678), szerzenie kultu maryjnego. Od 1718, po ustanowieniu filii parafii gdańskiej skupionej wokół Kaplicy Królewskiej, karmelici objęli pieczą teren dawnej parafii przy kościele św. Katarzyny.
Sytuacja klasztoru zmieniła się wraz z rozbiorami. W dobie wojen napoleońskich zamieniono go na lazaret. Po likwidacji I Wolnego Miasta Gdańska objęła go pruska ustawa z 1810, na mocy której nie wolno było przyjmować nowych kandydatów do zakonu, a wraz ze śmiercią ostatniego zakonnika budynki klasztoru miały przejść na własność państwa. Doszło do tego w 1835; klasztor przeszedł pod zarząd pruskiej armii i umieszczono w nim urząd wojskowej aprowizacji ( koszary). Na sąsiednim placu wzniesiono szopę do ćwiczeń. Kościół – już wówczas – św. Józefa stał się od 1840 kościołem parafialnym. Budynki klasztorne zostały nieco zdewastowane, przetrwały jednak w prawie niezmienionym kształcie również działania wojenne w 1945. W 1949 kościół i klasztor objął zakon oblatów.
Karmelici z prowincji polskiego zakonu wrócili do Gdańska w 1947 (głównie z utraconych na Ukrainie domów w Bołszowcach, Lwowie i innych), obejmując zniszczony w 1945 poewangelicki kościół św. Katarzyny. Przywieźli ze sobą dwa łaskami słynące obrazy z opuszczonych klasztorów na kresach południowo-wschodnich: Matki Boskiej Bołszowieckiej i Matki Boskiej Szkaplerznej z Trembowli.
