MUZYKA

Wersja z 13:35, 11 mar 2024

Postać z instrumentem, rzeźba z ambony kościoła św. Jana

MUZYKA. Do połowy XVIII wieku. Najwcześniejsze źródła o życiu muzycznym Gdańska informują o muzyce w liturgii i istnieniu organów w kościele, także o muzyce granej na wieżach kościoła przez tzw. piszczków wieżowych (Turmpfeifer). Odmierzali oni rytm życia miasta, ostrzegali przed niebezpieczeństwem, ogłaszali zamknięcie bram, witali muzyką gości przyjeżdżających do miasta.

Johann Balthasar Christian Freislich, rękopis kantaty Wielkanocnej Ertönt ihr Hütten der Gerechten, 1741

Z początku XV wieku pochodzą źródła dotyczące muzyków grających na instrumentach dętych w Dworze Artusa oraz działalności muzyków cechowych. Udokumentowana wieloma źródłami muzycznymi historia rozpoczyna się wraz z powołaniem przez Radę Miejską (około 1560) pierwszego profesjonalnego zespołu wokalno-instrumentalnego: kapeli Rady Miejskiej. Do obowiązków kapeli należało uświetnianie muzyką uroczystości miejskich, muzykowanie w Dworze Artusa, na uroczystościach rodzinnych bogatych gdańszczan oraz w czasie uroczystych nabożeństw w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP). Na czele kapeli stał powoływany w drodze konkursu kapelmistrz, którego jednym z głównych zadań było komponowanie muzyki dla kierowanego przez siebie zespołu. Było to najbardziej prestiżowe stanowisko muzyczne w mieście, wysoko opłacane przez Radę Miejską. Ubiegało się o nie wielu wybitnych muzyków, wśród wybranych byli kompozytorzy zatrudniani na dworach cesarskich (w Pradze Nicolaus Zangius), królewskich (w Kopenhadze Casper Förster jr; w Warszawie Andreas Hakenberger, Casper Förster jr), w kapelach książęcych na dworach niemieckich (Zangius, Johann Valentin Meder) czy w Królewcu ( Johannes Wanning). Ich dzieła zyskiwały znaczną popularność, czego dowodem są liczne publikacje drukowane w wielu oficynach Europy (między innymi w Berlinie, Frankfurcie nad Menem, Gdańsku, Kolonii, Krakowie, Królewcu, Lipsku, Norymberdze, Pradze, Wenecji, Wiedniu, Wrocławiu). Także inni kapelmistrzowie mariaccy: Franziscus de Rivulo, Casper Förster sen., Balthasar Erben, Maximilian Dietrich Freislich i Johann Balthasar Christian Freislich byli muzykami dużej miary.

Wysoki poziom profesjonalnych umiejętności prezentowali również członkowie kapeli: angielski skrzypek Valentin Flood, Włoch Carlo Farina i gdańszczanin Nathanael Schnittelbach należący do największych skrzypków wirtuozów XVII wieku, kornecista i śpiewak Marcin Gremboszewski, śpiewacy Andrzej Sokół i Samuel Schirm. Wielu wybitnych muzyków wirtuozów i kompozytorów było też wśród organistów mariackich; sławę osiągnęli Cajus Schmiedtlein, gdańszczanin Ewald Hintz, Paul Siefert i jego wnuk Heinrich Döbel, Thomas Strutius oraz pełniący funkcję organisty przez niemal 40 lat Daniel Jacobi. W kościele NMP znajdowały się organy należące do najwspanialszych w ówczesnej Europie. Inne kościoły gdańskie także wyposażone były w organy i posiadały kapele wokalno-instrumentalne kierowane przez kantorów; szczególnie wartościową twórczością zasłynęli Crato Bütner i Christoph Werner z kościoła św. Katarzyny.

Johann Balthasar Christian Freislich, kantata na odsłonięcie posągu Augusta III Sasa w Dworze Artusa, 7 X 1755 (fragment)

Johann Balthasar Christian Freislich, kantata na obchody dwusetlecia Gimnazjum Akademickiego, 13 VI 1758 (fragment tekstu)

Muzyka religijna, zdobiąca liturgię zarówno protestancką, jak i katolicką, stanowi przeważającą część zachowanych obecnie muzykaliów, co wydaje się oczywiste, zważywszy, że większość istniejących źródeł pochodzi z bibliotek kościelnych. Są wśród nich także dzieła okolicznościowe pisane dla uczczenia ważnych wydarzeń państwowych, jak zawarcie pokoju oliwskiego (Te Deum Bütnera), abdykacja króla Jana Kazimierza (Aria i Passacaglia Erbena), jubileusz 300-lecia wyzwolenia Gdańska spod jarzma krzyżackiego ( kantata J.B.Ch. Freislicha) czy odsłonięcie w Gdańsku pomnika króla Augusta III (kantata J.B.Ch. Freislicha).

Muzyka świecka była nieodzowna podczas uroczystości miejskich (na przykład elekcje burmistrzów), szkolnych (introdukcje profesorów Gimnazjum Akademickiego) i rodzinnych (zwłaszcza obrzędy weselne). Uświetniała przyjęcia i spotkania towarzyskie w domach gdańszczan i w Dworze Artusa, honorowała gości przybywających do miasta, ze szczególnym przepychem królów Polski. Ozdabiała parady, korowody, turnieje, występy teatralne i inne widowiska oraz bale.

Znaczące miejsce przypadało również amatorskiemu muzykowaniu domowemu, niekiedy przekształcającemu się w prawdziwą sztukę. Na przykład Constantię, córkę burmistrza Johanna Czirenberga, podziwiano za wyjątkowy kunszt wokalny oraz sprawność gry na klawesynie i organach; jako wyraz uznania dedykowano jej wydany w Mediolanie zbiór kompozycji tamtejszych twórców. Dowodem muzykowania mieszczan są zachowane tabulatury lutniowe z XVII wieku. Zawartość tabulatur, w których zdecydowanie przeważają tańce, potwierdza typowo barokową fascynację tym gatunkiem muzyki.

Intensywną obecność muzyki w codziennym życiu Gdańska zapewniały mieszkańcom carillony, na których nie tylko odmierzano melodiami czas i sygnalizowano ważniejsze wydarzenia, lecz także koncertowano. W mieście były dwa instrumenty: złożony z 14 dzwonów na wieży ratusza głównomiejskiego, istniejący od 1561, oraz oparty na brzmieniu 35 dzwonów na wieży kościoła św. Katarzyny, zamontowany w 1738.

Cyriac Schneegaß, niemiecki podręcznik muzyki dla osób nieznających łaciny, 1592

Friedrich Christian Samuel Mohrheim, kantata na cześć św. Cecylii, patronki muzyki, 12 XI 1770

Poziom kultury muzycznej stymulowany był przez szkolnictwo, w którym – zgodnie z zaleceniami Lutra przyznającego muzyce wielkie znaczenie w kształtowaniu osobowości człowieka – na nauczanie muzyki przeznaczano do kilku godzin w tygodniu, ponadto uczniowie śpiewali w chórach, brali udział w nabożeństwach i uroczystościach szkolnych. Profesjonalne kształcenie muzyków odbywało się głównie w kapelach kościelnych, a najzdolniejszym (Siefert, Hintz, Förster jun., Erben) Rada Miejska przyznawała stypendia i wysyłała na studia do innych ośrodków europejskich, gdzie częstokroć kształcili się u najwybitniejszych mistrzów.

Istotne znaczenie w rozpowszechnianiu muzyki miały gdańskie oficyny, w których głównie publikowano utwory okolicznościowe, przeznaczone na uroczystości miejskie i rodzinne oraz tworzone przez kompozytorów działających w Gdańsku. Popularyzowaniu muzyki służyła także księgarnia rodziny Försterów, zwłaszcza działalność Georga Förstera.

O poziomie kultury muzycznej świadczą też kolekcje muzykaliów, zarówno prywatne, z najwspanialszą z nich, złożoną ze 163 woluminów cennych druków włoskich z końca XVI wieku, należącą pierwotnie do Georga Knofiusa, jak i bibliotek kościelnych oraz zbiory Biblioteki Rady Miejskiej, w której od początku gromadzono muzykalia. Jej kontynuatorka, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska (PAN BG), posiada obecnie jeden z cenniejszych zbiorów muzycznych w Europie, mimo strat poniesionych w 1945. W kolekcji znajdują się, obok dzieł twórców lokalnych, bardzo licznie reprezentowane utwory wybitnych twórców niderlandzkich, włoskich, francuskich, niemieckich, a także kompozytorów polskich, niekiedy znane jedynie z gdańskich przekazów.

Repertuar zawarty w rękopisach i drukach muzycznych wskazuje, że Gdańsk był znaczącym centrum muzycznym, w którym szybko adaptowano zdobycze przodujących ośrodków europejskich i w którym działało wielu uzdolnionych muzyków. Kompozycje gdańskich twórców znane były poza granicami miasta, o czym świadczy ich obecność w wielu europejskich kolekcjach. Największy zbiór, liczący ponad 100 utworów, znajduje się w bibliotece uniwersyteckiej w Uppsali (Szwecja). Wysoki poziom kultury muzycznej z pewnością wiąże się z rozlicznymi kontaktami Gdańska ze znaczącymi ośrodkami muzycznymi Europy, w tym zwłaszcza z kapelą królewską w Warszawie, w której pracowało wielu doskonałych muzyków włoskich. DS


Do końca XVIII wieku. W XVIII wieku dokonywały się w kulturze muzycznej Gdańska fundamentalne zmiany, wymuszone po części przez pogarszający się stan finansów miejskich. Obejmowały one stopniowo wszystkie dziedziny życia muzycznego, dotkliwie obniżając jego poziom. Kościoły ewangelickie po kolei rezygnowały z zatrudniania profesjonalnego zespołu wokalno-instrumentalnego, powierzając wykonywanie muzyki liturgicznej organistom i kantorom: w 1750 rozwiązano kapelę kościoła św. Trójcy, który od reformacji był ściśle połączony z Gimnazjum Akademickim, następnie kapele kościoła św. Barbary (przed rokiem 1785), św. Katarzyny (1788), św. Bartłomieja (1796), św. Piotra i Pawła (około 1803), NMP (1818), św. Jana (1826). Niewiele wiadomo o muzyce liturgicznej w kościołach katolickich, stwierdza się jedynie jej wysoki poziom w kościele św. Mikołaja. W 1742 ograniczono działalność kapeli Rady Miejskiej; w Dworze Artusa, gdzie muzykowała od XVI wieku, otwarto giełdę kupiecką.

Proces zmian nie ominął edukacji muzycznej: w 1788 przestano uczyć muzyki w szkole św. Bartłomieja i szkole św. Barbary, później w pozostałych szkołach parafialnych: św. Piotra i Pawła (1789), św. Katarzyny (1792), św. Jana (1793), mariackiej (1807) i w Gimnazjum Akademickim (1803). Miejsce powszechnej edukacji muzycznej zajęły płatne lekcje muzyki, udzielane zainteresowanym przez organistów. Koncert, który w 1740 dał Jean Jeremias Du Grain, zdeterminował w znacznej mierze późniejsze życie muzyczne Gdańska. Po raz pierwszy bowiem głównym celem zgromadzonych było słuchanie muzyki, a nie inna okoliczność (na przykład nabożeństwo, uroczystość miejska, szkolna lub rodzinna, spotkanie towarzyskie), której uświetnieniu służyła muzyka.

Oprócz Du Graina koncerty urządzali inni muzycy, m.in. Johann Daniel Pucklitz, Johann Goldberg, Johann Carl Turge, Friedrich August Klügling. Z kapelmistrzów mariackich koncertował jedynie Friedrich Christian Samuel Mohrheim, jego następca Georg Simon Löhlein zmarł przed pierwszym zapowiedzianym koncertem, Benjamin Gotthold Siewert zaś, ostatni kapelmistrz mariacki (w 1811 nie powołano jego następcy, kierowanie kapelą powierzono Augustowi Wilhelmowi Friedrichowi, dyrygentowi teatru gdańskiego), działalność swą ograniczał do sumiennego wykonywania obowiązków. Koncerty organizowali ponadto amatorzy (na przykład notariusz Johann Daniel Glummert), muzykując wspólnie z członkami Kapeli Rady Miejskiej bądź też we własnym gronie. Na cotygodniowych koncertach wykonywano oratoria, kantaty, symfonie, wyjątki z oper, koncerty na różne instrumenty i utwory kameralne, w tym Carla Philippa Emanuela Bacha, Johanna Christiana Bacha, Georga Philippa Telemanna, Carla Heinricha Grauna, Josepha Haydna, Willibalda Glucka. Rozwój życia koncertowego spowodował, że gdańscy księgarze (między innymi Jobst Herrmann Floercke, Daniel Ludwig Wedel, Johann Friedrich Wagner) na bieżąco wprowadzali do oferty najnowsze kompozycje.

W 2. połowie XVIII wieku życie muzyczne zaczęły uzupełniać opery i śpiewogry (Singspiele), wystawiane sporadycznie przez wędrowne zespoły teatralne, w tym zespół Franciszka Schucha Seniora. Wzrost liczby spektakli muzycznych nastąpił od 1771, kiedy to na czele wspomnianego zespołu stanęła Karolina, wdowa po Franciszku Schuchu juniorze (w 1788 kierownictwo objęli zięciowie zmarłej, bracia Jean i Wilhelm Bachmannowie, oraz ich szwagier Carl Steinberg). W repertuarze teatralnym dominowały odtąd opery (m.in. Giovanniego Paisiella, Antonia Salieriego, André Ernesta Modeste’a Gretry’ego, Wolfganga Amadeusza Mozarta) i śpiewogry (na przykład Johanna Adama Hillera, Friedricha Ludwika Bendy, Floriana Leopolda Gassmanna, Carla Davida Stegmanna), a w antraktach pozostałych sztuk muzycy cechowi grali różnego rodzaju utwory. JMM

Afisz przedstawienia benefisowego Lilli Lehmann w Teatrze Miejskim 15 III 1869

Początek XIX wieku – 1945. W XIX i 1. połowie XX wieku Gdańsk nie był centrum muzycznym o znaczeniu ponadregionalnym, lecz ośrodkiem, w którym raczej odtwarzano wzorce z zewnątrz. Jednak dla samego regionu pozostał nie tylko największym miastem, lecz także atrakcją muzyczną. Między Warszawą, Królewcem a Poznaniem, może nawet Berlinem, nie było miasta o podobnej randze muzycznej. Po upadku republikańskiego ustroju, życie muzyczne Gdańska musiało z braku funduszy rychło zrezygnować z kilku ważnych instytucji – kapel kościelnych i kapeli Rady Miejskiej, rozwiązanej 17 III 1818. Powstałą lukę zaczął wypełniać – całkiem innym rodzajem muzyki – otwarty w 1801 Teatr Miejski. Prezentowano tu przede wszystkim opery, śpiewogry i operetki, czasami też balet. Orkiestra teatralna grała również muzykę sceniczną, od czasu do czasu jakąś uwerturę, z rzadka tylko większe dzieła symfoniczne: do I wojny światowej koncerty w Teatrze Miejskim należały do absolutnego wyjątku. Gust muzyczny kształtowały więc przez długi czas przede wszystkim utwory sceniczne. Tak na przykład w sezonie 1830/1831 grano 31 razy dzieło teatru muzycznego; w sezonie 1842/1843 67 razy, a 1904/1905 nawet 96 razy. Do tego dochodziły jeszcze inne formy muzyczne, choćby powtarzana 24 razy muzyczna bajka na okres świąteczny.

Na życie muzyczne spory wpływ mieli dyrygenci Teatru Miejskiego, na przykład Felix Weingartner (w Gdańsku w latach 1885–1886), Heinrich Kiehaupt czy Julius Karl Schwab (w Gdańsku w latach 1903–1907). Dwoje śpiewaków Teatru Miejskiego zrobiło międzynarodową karierę ukoronowaną wieloletnim kontraktem z Metropolitan Opera w Nowym Jorku: Lilli Lehmann (w Gdańsku w latach 1868–1869) i Emil Fischer (w Gdańsku w latach 1861–1870).

Afisz gościnnego występu Władysława Mierzwińskiego w Teatrze Miejskim 6 III 1885

Wiek XIX to epoka domowego muzykowania, zapoczątkowanego w końcu XVIII wieku, rozpowszechnionego wśród gdańskiego mieszczaństwa. Zapotrzebowanie na nauczycieli muzyki zapewniło utrzymanie wielu muzykom; jednym z najbardziej wpływowych gdańskich pedagogów był pianista Carl Fuchs (również krytyk muzyczny), propagator muzyki Fryderyka Chopina. Pod koniec XIX wieku powstało kilka prywatnych konserwatoriów, w tym: w 1882 Gustava Adolfa Jankewitza, w 1899 Ludwiga Heidingsfelda.

Także budowniczowie instrumentów powiększyli swój rynek zbytu: lokalny producent pianin Hugo E. Siegel w 1875 budował swój 1000 instrument, kończąc działalność w końcu wieku. Od 1851 działała wytwórnia ( przedsiębiorstwa) Carla Heinricha Weykopfa, następnie jego syna Louisa Franza Carla Weykopfa, na przełomie XIX i XX wieku zaś Maxa Lipczinskiego.

Wzrosło też zainteresowanie wielkimi gwiazdami muzycznymi. Słynni muzycy odwiedzali podczas podróży koncertowych również Gdańsk, np. pianiści Aloys Tausig (1838), Sigismund Thalberg (1839), Antoni Kątski (1851), Józef Wieniawski (1854, 1875), Clara Schumann (1855), Johannes Brahms (1855), Hans von Bülow (1855, 1858), Eugen d’Albert (1888, 1900, 1913), Teresa Carreno (1890, 1895, 1913), Raul Koczalski (1894, 1913), skrzypkowie Charles Philippe Lafont (1835), Apolinary Kątski (1850), Ole Bull (1851), Henryk Wieniawski (1854, 1878), Joseph Joachim (1855, 1884), August Wilhelmj (1872, 1873, 1884), Pablo Sarasate (1878, 1879, 1903), Bronisław Hubermann (1906), wiolonczeliści Liza Christiani (1847), Christian Kellermann (1854, 1855, 1857, 1862), David Popper (1875, 1899), śpiewacy Marianna Sessi (1827), Franz Wild (1834), Carl Loewe (1838), Wilhelmine Schröder-Devrient (1843, 1844), Eduard Mantius (1846), Johanna Wagner (1856), Jenny Lind (1858), Désirée Artôt de Padilla (1884), Władysław Mierzwiński (1889).

Koncert oratoryjny Danziger Singakademie ( Stowarzyszenie Śpiewacze) pod dyrekcją Fritza Bindera 15 III 1911 w Friedrich-Wilhelm-Schützenhaus

Gdański kompozytor Georg Vollerthun (1876–1945), okres Wolnego Miasta Gdańska

W życiu muzycznym przez długi czas prym wiodły towarzystwa śpiewacze. Najważniejszym był założony w 1818 Danziger Gesangverein (od 1899: Singakademie; Stowarzyszenie Śpiewacze), który w 1885 miał aż 400 członków, w tym prawie 200 aktywnych. Należeli do niego liczni przedstawicieli gdańskiej elity urzędniczej oraz nauczyciele. Stanowisko jego dyrygenta było względnie intratne, przez dłuższy czas kierował nim czołowy (najważniejszy) kompozytor XIX-wiecznego Gdańska, organista Friedrich Wilhelm Markull. Towarzystwo wykonało m.in. duże oratoria jak Quo Vadis Feliksa Nowowiejskiego. Męski chór Männergesangverein Sängerbund Danzig powstał w 1852 z inicjatywy Juliusa Wilhelma Frühlinga i zrzeszał przede wszystkim przedstawicieli drobnego mieszczaństwa. Od 1869 przez wiele lat jego kierownikiem i dyrygentem był Franz Johann Joetze. Śpiewaniem upiększali wolny czas również kupcy (Danziger Melodia), nauczyciele (Danziger Lehrergesangverein), mistrzowie piekarzy (MGV der Bäckerinnung), krawcy (MGV Königstreue) i wielu innych; istniały też chóry mieszane.

Przez większość XIX wieku możliwości wykonania dzieł symfonicznych były niewielkie. Orkiestra Teatru Miejskiego nie miała na to czasu, a ponieważ teatr nie był własnością miasta, nie można było w tym względzie dużo zmienić. Powstały więc różne inicjatywy. W 1844 kilku melomanów utworzyło komitet, który w latach 1845–1872 organizował co roku koncerty symfoniczne w wykonaniu orkiestry złożonej z muzyków zawodowych i amatorów pod dyrekcją kapelmistrza Teatru Miejskiego Augusta Deneckego. Natomiast stowarzyszenia Instrumental-Musikverein (lata 20. XIX wieku) lub Philharmonische Konzerte (lata 70. XIX wieku) okazały się krótkowieczne. Dopiero założony w 1897 Orchesterverein odniósł większy sukces – po kilku latach należało do niego już ponad 400 członków.

Z inicjatywy prywatnej powstały też cykle koncertowe, po części z muzykami Teatru Miejskiego, po części z przyjezdnymi wirtuozami. Punktem kulminacyjnym życia muzycznego w omawianym okresie było w 1912 zorganizowanie corocznego festiwalu („Tonkünstlerfest”) najważniejszej organizacji muzycznej w Niemczech – Allgemeiner Deutscher Musikverein.

Obok muzykowania domowego w 1. połowie XIX wieku dużym powodzeniem cieszyły się koncerty muzyki poważnej, wykonywane przez miejscowych i przyjezdnych muzyków w lokalach gastronomicznych, głównie latem w restauracyjnych ogrodach, gromadzące często ponadtysięczną widownię. Wymienić tu należy lokal Michaela Sigismunda Schrödera (1765–1831) i jego syna Heinricha Gustava (1794–1870) przy Jäschkentaler Weg 14 (ul. Jaśkowa Dolina), ich krewnego Carla Gustava Schrödera (1782–1850) obok Bramy Oliwskiej czy Josepha Karmanna przy Langgarten 31 (ul. Długie Ogrody). W 2. połowie XIX wieku koncertowano w wielu śródmiejskich lokalach, koncerty z udziałem kilkusetosobowej widowni odbywały się początkowo w dużej sali Towarzystwa Rzemieślniczego przy Heilige-Geist-Gasse 82 (ul. św. Ducha), po 1851 zaś w sali Bractwa Strzeleckiego ( Ogród Strzelecki i Dom Strzelecki).

Do koncertów muzyki poważnej z udziałem przyjezdnych artystów wykorzystywana była sala „Apolla” Hotelu du Nord ( hotele) przy Langer Markt 19 (Długi Targ). W 2. połowie XIX wieku dużym zainteresowaniem cieszyły się odpłatne cykle koncertowe wykonywane głównie na wielkich organach kościoła NMP przez organistów Friedricha Wilhelma Markulla, Gustava Adolfa Jankewitza, Josepha von Kisielnickiego, następnie przez muzyków z rodziny Krieschenów (zob. Otto Ludwig Krieschen, Konrad Otto Julius Krieschen). Większość z nich zajmowała się także komponowaniem utworów muzyki poważnej.

Wielkie znaczenie dla życia muzycznego Gdańska miały orkiestry gdańskich regimentów. Najbardziej popularna była kapela Carla Christiana Theila. W okresie 1881–1909 dała ona w sali Bractwa Strzeleckiego około 900 publicznych koncertów zwanych volkstümliche Symphoniekonzerte (popularne koncerty symfoniczne). Kapela Theila była małą orkiestrą (w 1910: 37 muzyków), która grała kanoniczne utwory repertuaru klasyczno-romantycznego. W II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG) kapela policji gdańskiej z dyrygentem Ernstem Stieberitzem kontynuowała tradycję muzykowania wojskowego, teraz już z programem składającym się przeważnie z lekkich utworów jak marsze i polki.

Rada Miejska tuż przed I wojną światową starała się przez dofinansowanie poprawić jakość orkiestry teatralnej, dopiero jednak po wojnie udało się zorganizować regularne koncerty orkiestry Teatru Miejskiego, który przeszedł w 1920 na własność miasta. Orkiestra rozwijała się zwłaszcza pod dyrygentem Corneliusem Kunem (1925–1932, zwolniony pod presją NSDAP): w 1928 dyrygował pięcioma koncertami symfonicznymi, częściowo z muzyką współczesną. Teatr Miejski nadal wystawiał dużo dzieł muzycznych – w sezonie 1926/1927 137 oper i operetek (a tylko 92 teatralnych) oraz sześć koncertów symfonicznych; w sezonie 1942/1942 grano nawet 177 razy opery i operetki, najczęściej opery romantyczne, czasami także współczesne.

Chór Moniuszko, 1932 (zapewne 26 stycznia, po zebraniu wyborczym): drugi od prawej Tadeusz Tylewski, dyrygent, czwarty od prawej Henryk Strasburger, komisarz Generalny RP w Gdańsku, piąty Wilhelm Grimsmann, wiceprezes

Wacław Niemczyk, skrzypek, profesor Konserwatorium Muzycznego, 1935–1938

Kultura muzyczna w okresie II WMG z jednej strony doznała straty, gdyż film dźwiękowy wyparł film niemy z kin, a z nim też wszystkich taperów, z drugiej strony zyskała nowe oblicze radiowe: w 1926 utworzono gdańską rozgłośnię, która rozbudowała powoli program ( Radio Gdańsk). Ponieważ audycje szły najczęściej na żywo, sięgano po lokalnych muzyków – wdzięczna praca między innymi dla instrumentalistów z orkiestry teatralnej. Kiedy w 1935 z powodów finansowych na rok zamknięto teatr, trzeba było założyć małą orkiestrę radiową, Landesorchester, która po ponownym utworzeniu teatru w 1936 istniała dalej, chociaż jej jakość nie budziła zachwytu. Ważną rolę w życiu muzycznym odgrywali nadal organiści kościołów, wśród nich organista przy kościele NMP O.L. Krieschen.

Twórczość kompozytorska była pasją wielu gdańskich muzyków. W XIX wieku pewne uznanie poza miastem zdobyli Friedrich Wilhelm Markull, Gustav Adolf Jankewitz oraz Franz Joetze (wszyscy byli organistami i dyrygowali chórami); duży sukces odniósł Richard Genée w Wiedniu ze swoimi operami, operetkami oraz librettami do operetek, mniejszy Richard Metzdorf[f] (1844–1919), kompozytor kilku oper wagnerowskich, 10 symfonii i wielu pieśni. W okresie II WMG za najwybitniejszego gdańskiego kompozytora uchodził Georg Vollerthun (1876–1945), pochodzący z Kmiecina koło Nowego Dworu; oprócz kilku ambitnych oper napisał suitę symfoniczną Alt-Danzig (1938).

Po I wojnie światowej kilku młodych gdańskich kompozytorów odniosło lokalne sukcesy. Nagroda kompozytorska senatu II WMG, przyznana po raz pierwszy w 1937, trafiła do najwybitniejszych: I miejsce zdobył Johannes Hannemann, II miejsce Alfred Waldemar Paetsch (1902–1960), autor utworów orkiestrowych i kameralnych, a III miejsce Werner Schramm (1903–1967), który napisał wiele łatwiejszych utworów kameralnych. Swoją edukację muzyczną zaczęli jeszcze przed wojną w Gdańsku m.in. Henryk Hubertus Jabłoński i Jan Janca. Gdańska Polonia założyła w 1929 własne Konserwatorium Muzyczne, którym w latach 1934–1939 kierował Kazimierz Wiłkomirski. W Gdańsku istniały też polskie chóry (Lutnia, Cecylia). W okresie II wojny światowej jeden z ostatnich koncertów dała w październiku 1944 okręgowa orkiestra wojenna (Gau-Kriegsorchester) pod batutą Karla Tuteina. POL

Afisz koncertu oratoryjnego w Państwowej Operze i Filharmonii Bałtyckiej, 1957

Koncert symfoniczny w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej

Po 1945. Już w maju 1945 pojawiły się w Gdańsku afisze wzywające muzyków do zgłaszania się w gdańskim wydziale kultury i sztuki. Na apel odpowiedziało wielu muzyków przybyłych do Gdańska, m.in. śpiewacy Opery Lwowskiej – Wanda Hendrich i Adam Ludwig; solistka Opery Warszawskiej Barbara Iglikowska; pianista Stanisław Bielicki (uczeń Ignacego Jana Paderewskiego); chórmistrz gdańskiej Polonii Tadeusz Tylewski; teoretyk muzyki Wacław Kmicic-Mieleszyński i oboista Emilian Pardus. Głównym celem ich działań było utworzenie w Gdańsku szkoły muzycznej. Konkretnym działaniem wyróżnił się powstały w lipcu 1945, za sprawą Władysława Walentynowicza, Gdański Instytut Muzyczny (z siedzibą w Sopocie, przy ul. Westerplatte 16), w którym działali m.in. Stefan Śledziński, Zbigniew Turski, Roman Heising, Krystyna Jastrzębska. Dzięki ich staraniom zaczęły działać pierwsze szkoły muzyczne ( Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Henryka Wieniawskiego; Zespół Szkół Muzycznych). Celem kształcenia w pionie podstawowym było umuzykalnienie dzieci; na poziomie średnim – profesjonalne przygotowanie do zawodu muzyka.

W czerwcu 1945 w sali Domu Katolickiego w Sopocie rozpoczęła pracę Miejska Orkiestra Symfoniczna, przekształcona następnie w zespół Filharmonii Bałtyckiej. Na koncercie inauguracyjnym (29 IX 1945) wykonano utwory Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki pod dyrekcją Zbigniewa Turskiego. Zalążkiem Opery Bałtyckiej stało się Studio Operowe przy Filharmonii Bałtyckiej, założone w 1949 przez Zygmunta Latoszewskiego. Inauguracyjnym przedstawieniem 28 VI 1950 był Eugeniusz Oniegin Piotra Czajkowskiego. Od 1946 liczyć można początki polskiego baletu w Gdańsku, kiedy to Janina Jarzynówna, w domu przy ul. Jaśkowa Dolina, zorganizowała Szkołę Tańca Artystycznego (następnie w barakach po obozie w Narwiku). Jej też powierzono pieczę nad baletem przy Studiu Operowym. Dla Studia Operowego, Teatru Dramatycznego, Filharmonii Bałtyckiej, z czasem i zespołu baletowego, zaadoptowano dawną halę sportową przy al. Rokossowskiego (al. Zwycięstwa; Państwowa Opera Bałtycka. 1. Budynek).

W 1953 w wyniku połączenia Studia Operowego i orkiestry filharmonicznej powołano Państwową Operę i Filharmonię Bałtycką (POiFB). Pod jednym kierownictwem działały zespoły: operowy, baletowy i filharmoniczny. W 1974 powierzono Zygmuntowi Rychertowi zorganizowanie orkiestry, która przejęła od opery obowiązki zespołu symfonicznego, w 1994 zespół Filharmonii Bałtyckiej otrzymał własne lokum na Ołowiance. Na sukces placówek składa się talent instrumentalistów, śpiewaków, tancerzy, dyrygentów, reżyserów, choreografów, scenografów. Z instytucją nierozerwalnie związane są nazwiska artystów, którzy decydowali o jej randze, jak Bohdan Wodiczko, Zygmunt Latoszewski, Kazimierz Wiłkomirski, Jerzy Katlewicz, Zbigniew Bruna, Jerzy M. Michalak, Zygmunt Rychert, Janusz Przybylski, Jose Maria Florencio, Wiktor Brègy, Stanisław Hebanowski, Danuta Baduszkowa, Ryszard Peryt, Marek Weiss, Leon Snarski, Roman Kuklewicz, Karol Gajewski, Ali Bunsch, Janusz A. Krassowski, Wowo (Włodzimierz) Bielicki, Marian Kołodziej, Jerzy Krechowicz, Jadwiga Pożakowska, Katarzyna Zawistowska, Janina Jarzynówna-Sobczak, Izadora Weiss, Roman Komasa i wielu innych. Grupę śpiewaków reprezentują Anna Bartoszyńska, Kinga Bródkówna, Stefan Cejrowski, Natalia Iwaszkiewicz, Andrzej Kijewski, Jan Kusiewicz, Jerzy Podsiadły, Bożena Porzyńska, Kazimierz Sergiel, Paweł Skałuba, Florian Skulski, Jerzy Szymański, Stefania Toczyska, Maria Zielińska; tancerzy: Alicja Boniuszko, Beata Giza, Zygmunt Jasman, Zygmunt Kamiński, Gustaw Klauzner, Michał Łabuś, Łukasz Przytarski, Marek Andrzej Stasiewicz, Tadeusz Zlamal, korepetytorów: – Dorota Czerny, Urszula Kulkowa, Laura Popławska (opera), Janusz Smoleński (balet), Henryk Spychała (chór).

Ważnym ogniwem szerzenia kultury muzycznej jest amatorski ruch śpiewaczy. Pierwsze chóry rozpoczęły działalność już w roku 1945, trzy lata później powstał Gdański Związek Śpiewaczy, który z czasem przerodził się w Związek Gdański Polskich Zespołów Śpiewaczych i Instrumentalnych. Zespoły związku występowały w szkołach, kościołach, szpitalach, uczestnicząc na przykład w Dniach Morza, Dniach Gdańska. Zainteresowaniem cieszył się reaktywowany po wojnie chór Moniuszko, później także między innymi Chór im. K. Szymanowskiego, Chór im. F. Nowowiejskiego, Gdański Chór Nauczycielski.

Istotną rolę w krzewieniu kultury śpiewaczej odegrał Leon Łukaszewski, prowadzący zespoły chóralne, na przykład przy kościele (archikatedrze) Trójcy Świętej, Politechnice Gdańskiej (PG), założyciel chóru w Wyższej Szkole Pedagogicznej. Tradycje rodzinne kontynuują jego synowie: Ireneusz Łukaszewski, który założył Polski Chór Kameralny, znany pod nazwą Schola Cantorum Gedanensis (1978), od 1983 z pracującym z nim Janem Łukaszewskim, obecnie także dyrektor artystyczny odbywającego się głównie w katedrze oliwskiej i Parku Oliwskim Międzynarodowego Festiwalu Mozartowskiego, zwanego Mozartiana.

Tradycje chóralne Gdańska rozsławiają zespoły akademickie. Szczególnie wyróżnia się najstarszy z chórów w powojennej historii, Chór Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (poprzednio: Chór Akademii Medycznej) im. Tadeusza Tylewskiego, założony w 1946, wielokrotny laureat prestiżowych konkursów i festiwali krajowych i zagranicznych, m.in. w Bukareszcie (Rumunia, 1953), Knokke (Belgia 1964), Cork (Irlandia, 1969), Arezzo (Włochy, 1970), Gliwicach (1970), Rumi (1998), Pardubicach (Czechy, 2002), Barcelonie (Hiszpania, 2003), Xiamen (Chiny, 2006), Ohrid (Macedonia, 2008). Sukcesy wiązały się z dyrygentami: Tadeuszem Tylewskim, Leonem Snarskim, Ireneuszem Łukaszewskim i – od 1988 – Jerzym Szarafińskim. Akademicki Chór PG założył w 1965 Andrzej Lewandowski, kolejnymi dyrygentami byli Jan i Ireneusz Łukaszewscy, Mariusz Mróz. Do osiągnięć zespołu należą nagrania dla Radia Europa (Francja, 1973) oraz udział w międzynarodowych festiwalach, m.in. w Cantorigros (Hiszpania, 1987, nagroda), Manili (Filipiny, 1981), Vitorii i Burgos (Hiszpania, 1999), Pueblo (Meksyk, 2002). Zespół jest laureatem czołowych nagród na festiwalach krajowych, na przykład w Rumi (2001), Międzyzdrojach (2002), Hajnówce (2004), Łodzi (2008).

Najmłodszym zespołem jest Akademicki Chór Uniwersytetu Gdańskiego (UG), powołany w 1971 przez władze UG pod przewodnictwem Lecha Mokrzeckiego oraz przez Henryka Czyżewskiego, dyrygenta, założyciela zespołu. Chór jest laureatem prestiżowych krajowych i międzynarodowych nagród, w tym w Neerplet (Belgia, 1978), Gorizii (Włochy, 1980), Rumi (1993), Wiedniu (Austria, 2000), Busan (Korea Południowa, 2002), Xiamen (Chiny, 2006). Od 1992 zespół pracuje pod dyrekcją Marcina Tomczaka. W repertuarze zespołów akademickich znajdują się utwory muzyki dawnej, aż po dzieła chóralne kompozytorów współczesnych oraz gospel i spirituals. Chóry brały udział w przedsięwzięciach muzycznych z prestiżowymi zespołami orkiestrowymi Polski, głównie zaś regionu gdańskiego. Współtworzą dzieła oratoryjne, koncertują w ośrodkach kulturalnych Europy, USA, Kanady, także Azji. Zespoły te dokonują nagrań, legitymują się licznymi odznaczeniami, nagrodami. Od 1990 działa założony i prowadzony przez Beatę Borowicz jedyny w Trójmieście chór wydziałowy, Chór Wydziału Zarządzania UG „Non Serio”.

Ważną rolę w życiu artystycznym miasta odgrywała Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki. Wywodzą się z niej wirtuozi, artyści sceny, estrad muzycznych, dyrygenci, pedagodzy, naukowcy, organizatorzy życia muzycznego. Środowisko Akademii Muzycznej powołało w 1981 wokalno-instrumentalny Zespół Muzyki Dawnej Cappella Gedanensis. Założycielem zespołu, a zarazem dyrektorem artystycznym jest Alina Kowalska-Pińczak. W 1992 zespół otrzymał status instytucji kultury powołanej przez Radę Miasta Gdańska. Jego działalność nawiązuje do twórczości kompozytorskiej dawnego Gdańska, gdy w XVI wieku działała Kapela Rajców Miejskich.

Życie muzyczne lat 60. XX wieku wzbogacały koncerty jazzowe, odbywające się w gmachu POiFB, organizowane przez Polską Federację Jazzową (Big Band Jana Tomaszewskiego, Flamingo, Hagaw, duet fortepianowy Wacław Kisielewski – Marek Tomaszewski, Kwintet Krzysztofa Komedy, Trio Włodzimierza Nahornego, Trio J. Sapiejewskiego i inne).

Muzycy gdańscy Janusz Hajdun i Andrzej Głowiński współpracowali z teatrzykami studenckimi przy klubie studenckim Żak ( Bim-Bom, teatr rąk Co-to, Cyrk Rodziny Afanasjeff, Trala-bomba, Galeria), jako animatorzy muzycznych działań tego ruchu. Wspólnie z Henrykiem Jabłońskim tworzyli muzykę do sztuk w Teatrze Wybrzeże oraz do teatru telewizyjnego i słuchowisk radiowych. Mają ponadto duże osiągnięcia na polu muzyki filmowej. Kompozytorzy ci, wraz z Janem Tomaszewskim, związani byli z gdańską rozgłośnią PR, gdzie działała Gdańska Czwórka Radiowa, Rama 111 i innymi. W sali gdańskiego klubu pracowników kultury Rudy Kot (Targ Drzewny) odbywały się zarówno koncerty zespołów muzyki jazzowej, jak i młodzieżowej, na przykład Rhythm and Blues (1959), następnie Czerwono-Czarnych, Niebiesko-Czarnych z Czesławem Niemenem, Czerwonych Gitar z Sewerynem Krajewskim.

W latach 1964–1980 w Gdańsku odbywały się Festiwale Młodych Muzyków (organizatorami były: Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna / Akademia Muzyczna, POiFB, Związek Studentów Polskich, Polskie Radio i Telewizja, pod patronatem Ministerstwa Kultury i Sztuki). Idea tych ogólnopolskich festiwali (ostatni o zasięgu międzynarodowym) narodziła się w środowisku studenckim; celem była promocja artystów stojących u progu kariery. Laureatami byli między innymi Kazimierz Gierżod, Jerzy Sulikowski, Maciej Szymański (fortepian), Bożena Zaborowska (wiolonczela), Roman Jabłoński, Krystyna Borucińska (zespoły kameralne), Zygmunt Rychert (dyrygentura), Zdzisław Piernik (tuba).

Zarówno twórców, jak i odtwórców szczególnie inspirowały organy katedry w Oliwie. W 1957 otwarto (pod patronatem POiFB) Festiwal Organowy w Oliwie, przekształcony w Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej w Oliwie. Brali w nich udział wybitni polscy organmistrzowie: Bronisław Rutkowski, inicjator przedsięwzięcia, Feliks Rączkowski, Leon Bator, Jan Jargoń, Joachim Grubich, Bogusław Grabowski, także zagraniczni: Hans G. Waner, Eugenia Lisicina, Jean Guillon, Kjell Johnsen i inni. W Gdańsku odbywają się (pod kierownictwem artystycznym Bogusława Grabowskiego) Dominikańskie Koncerty Muzyki Kameralnej i Organowej w kościele św. Mikołaja. Cieszą się one dużym zainteresowaniem.

Ważną rolę w upowszechnianiu muzyki wśród młodzieży szkolnej spełnia funkcjonujący od 1950 przy Filharmonii Bałtyckiej dział koncertów szkolnych. Z jego działalnością łączą się nazwiska zarówno prelegentów, m.in. Jerzego Karolusa, Romana Heisinga, Adolfa Malinowskiego, Barbary Żurowskiej-Sutt, jak i pianistów: Elviry Hodinařovej, Pawła Baryły, śpiewaczek: Ireny Jęsiak, Krystyny Ingersleben, Aleksandry Kucharskiej.

Goldberg Baroque Ensemble podczas VII edycji Festiwalu Goldbergowskiego, 2012

W 2008 rozpoczął działalność wokalno-instrumentalny zespół Goldberg Baroque Ensemble, powołany i prowadzony przez Andrzeja Szadejkę na prezentację projektu PAN BG: Muzyczne Dziedzictwo Miasta Gdańska. Zespół składa się z kameralnego chóru (Goldberg Vocal Ensemble) i zespołu instrumentalistów, grających na dawnych instrumentach lub ich kopiach. Nadrzędnym celem jest prezentacja muzyki zgodna z historyczną tradycją wykonawczą i rejestracja repertuaru muzycznego, który obejmuje utwory kompozytorów od XVI do XIX wieku, znajdujące się w zbiorach PAN BG. Zespół nie odbywa regularnych prób, realizuje okresowe kontrakty koncertowe i nagraniowe; należą do niego muzycy na stałe związani z renomowanymi europejskimi zespołami muzyki dawnej.

Odwołanie do tradycji muzycznej Gdańska. XVI wiek wiąże się z zainstalowaniem nowych carillonów (na wieży Ratusza Głównego Miasta i kościele św. Katarzyny). Od 1999, dzięki staraniom między innymi holenderskiego muzyka i pedagoga Gerta Oldenbeuvinga, odbywa się w Gdańsku festiwal carillonowy. Środowisko gdańskie na festiwalu reprezentują jego wychowanki Małgorzata Fiebig i Monika Kaźmierczak. Od 1999 w Gdańsku działa również Polskie Stowarzyszenie Carillonowe. Od maja 2009 funkcjonuje carillon mobilny GDAŃSK, towarzyszący uroczystościom państwowym i kościelnym na terenie Polski. W latach 1967–2007 działały miejskie domy kultury, od 2007 Gdański Archipelag Kultury, którego zadaniem było rozwijanie zainteresowań młodzieży, a także edukacja, między innymi muzyczna, nauka gry na instrumentach, uczestnictwo w zespołach instrumentalnych, chóralnych, orkiestrowych.

W 1963 powstało w Gdańsku Koło Terenowe Związku Kompozytorów Polskich, powołane przez kompozytorów Konrada Pałubickiego, Władysława Walentynowicza, Henryka Jabłońskiego i muzykologów Wacława Kmicic-Mieleszyńskiego i Pawła Podejkę. Od 1967 działa przy gdańskim Związku Kompozytorów Polskich koło młodych. Grupę współczesnych kompozytorów gdańskich tworzą Eugeniusz Głowski, Kazimierz Guzowski, Janusz Hajdun, Zbigniew Pniewski, Ewa Synowiec, Krzysztof Olczak, Radosław Łuczkowski, Marek Czerniewicz, Monika Cybulska, Gedymin Grubba i inni.

W reaktywowanym po 1945 Gdańskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuki działająca sekcja miłośników muzyki organizowała w Ratuszu Starego Miasta Wieczory Muzyczne. Działał Teatrzyk Muzyki Mechanicznej Bemol. Stypendystami GTPS byli między innymi Konrad Pałubicki, Eugeniusz Głowski, Kazimierz Guzowski, Zbigniew Pniewski (kompozycja), Bogdan Czapiewski, Ewa Pobłocka (fortepian), Bożena Porzyńska (śpiew), Joanna Mądroszkiewicz (skrzypce), Zygmunt Rychert (dyrygentura). WAW