BURMISTRZOWIE MIAST GDAŃSKICH. Główne Miasto i miasto Gdańsk. Urząd burmistrza Głównego Miasta Gdańska funkcjonował od 1342 do 15 V 1457, kiedy wielkim przywilejem króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka ( wojna trzynastoletnia) zlikwidowano rozbicie aglomeracji gdańskiej, podporządkowując władzom Głównego Miasta także Stare Miasto, Osiek i tereny po zniszczonym Młodym Mieście. Od tego momentu burmistrzowie Głównego Miasta stali się burmistrzami Gdańska jako całości.
Burmistrzów, którzy pełnili urząd dożywotnio, wyłaniano z Rady Miejskiej, sprawującej najwyższą władzę w mieście. Główne Miasto do 1457 miało dwie rady: Radę Zasiadającą (aktualnie rządzącą) i Radę Ogólną. Burmistrzów od początku było czterech (źródła niekiedy wspominają tylko dwóch lub trzech, wynika to jednak z ich fragmentarycznego zachowania). Wśród czterech burmistrzów dwóch rekrutowało się z aktualnej Rady Zasiadającej i dwóch z poprzedniej: jeden zasiadał w niej przed dwoma laty, kolejny – przed rokiem. Oznacza to, że obowiązywał dwuletni cykl sprawowania urzędu burmistrza w Radzie Zasiadającej. W praktyce wyglądało to następująco: pierwszy burmistrz po roku ustępował z urzędu, a po dwóch latach przynależności do Rady Zasiadającej przechodził do Rady Ogólnej. Z kolei jego zastępca, dotychczas drugi burmistrz, przejmował funkcje pierwszego burmistrza, a na jego miejsce do Rady Zasiadającej wchodził burmistrz, który przed dwoma latami pełnił funkcję pierwszego burmistrza i przez ostatnie dwa lata należał do Rady Ogólnej. Ten model ulegał pewnym zmianom, kiedy jeden z burmistrzów umierał lub jakieś ważne wydarzenia nie pozwalały na przeprowadzenie wyborów, lub też wówczas, gdy jeden z burmistrzów nie mógł z istotnych powodów objąć urzędu. W takich sytuacjach spotykamy się na przykład z trzyletnim pełnieniem funkcji w Radzie Zasiadającej.
Najważniejszy był pierwszy burmistrz, dowodnie od 1379 zwany prezesem (Praeses), czyli burmistrz prezydujący, główny przedstawiciel władzy wykonawczej w mieście. Piastował Urząd Prezydującego Burmistrza (Präsidierendes Amt), któremu podlegały sprawy zewnętrzne miasta, zwoływanie posiedzeń rady i przewodniczenie jej. Ponadto w jego gestii znajdowały się pewne czynności administracyjne i sądowe na podległym mu terenie, obejmującym obszar od Wisłoujścia w górę Wisły aż do Polskiego Haka, a także nadzór nad twierdzą Wisłoujście, Wisłoujściem, ruchem w porcie oraz nad bramami miejskimi. Do niego należało wystawianie listów i certyfikatów okrętowych, rozstrzyganie sporów między armatorami, właścicielami przewożonych towarów, szyprami i załogami, przyjmowanie zeznań dotyczących awarii statków i wynikłych stąd szkód, rozpatrywanie spraw o zbiegostwo chłopów na teren Gdańska, wydawanie glejtów i listów ochronnych dla Żydów i bankrutów, mianowanie balwierzy, chirurgów i akuszerek oraz inne sprawy. Przy wyborach miał przywilej głosowania na końcu (czym mógł przeważyć wynik).
Drugi z burmistrzów, dowodnie od 1379 zwany towarzyszem (Compan), piastował Urząd Wiceprezydującego Burmistrza (Vizepräsidierendes Amt) i zastępował pierwszego w jego głównych funkcjach miejskich, a oprócz tego prowadził osobny urząd – z własnymi uprawnieniami cywilno-sądowymi – na terenie Nowych Ogrodów oraz prawej strony Sandgrube ( Piaskownia, okolica dzisiejszej ul. Rogaczewskiego). Ponadto sprawował jurysdykcję sądową na Wiśle między miastem i Polskim Hakiem, na Motławie i mostach, a w zakresie obrazy słownej na terenie Głównego Miasta, Długich Ogrodów i przedmieść. Jemu też podlegały wszelkie zatargi powstałe na tle budowy domów i spichrzów w Głównym Mieście, sprawy związane z kuratelą nad małoletnimi oraz sprawy osób obcych lub szlacheckiego pochodzenia.
Trzeciemu z burmistrzów powierzano Urząd Prezydenta Wojennego (Kriegspräsident). Z tej racji sprawował on nadzór nad wojskiem miejskim (z wyjątkiem podległej pierwszemu burmistrzowi załogi Wisłoujścia), przewodniczył Radzie Wojennej, pośrednicząc między nią a Radą Miejską, wydawał regulaminy i zarządzenia dotyczące służby wartowniczej oraz karał popełniane w tym zakresie drobniejsze wykroczenia.
Czwarty burmistrz pełnił tzw. Urząd Nadstrażnika (Oberwachherr), odpowiadając za bezpieczeństwo w mieście. Był przełożonym straży miejskich, prowadził sprawy cywilno-prawne dla miejskich posiadłości na Żuławach Gdańskich (Steblewskich), Mierzei Wiślanej, Szkarpawie, Wyżynie (majątki położone na morenowej wysoczyźnie, na zachód od miasta) i Helu.
Po 1457 uprawnienia burmistrzów zostały nieco zmienione i rozszerzone. Najstarszego stażem burmistrza (choć były od tego odstępstwa) wybierano dożywotnio na stanowisko inspektora kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP). Pośredniczył on między Radą Miejską a witrykami, czyli osobami świeckimi zarządzającymi majątkami kościoła, sprawami dotyczącymi wszelkich prac budowlanych czy wyposażenia świątyni itp. Witrycy składali mu roczne sprawozdania finansowe, przedstawiali zażalenia i życzenia. Od 1600 do 1793 najstarszy aktualny burmistrz dożywotnio pełnił funkcję protoscholarchy, w związku z czym był przewodniczącym Kolegium Szkolnego, które sprawowało nadzór administracyjny i organizacyjny nad oświatą w Gdańsku. Od 1650 pierwszy burmistrz objął także obowiązki fiskała, zawiadując kadukami (majątkami bez spadkobierców). Najmłodszy stażem burmistrz był zwykle desygnowany do reprezentowania Gdańska w zjazdach hanzeatyckich oraz na sejmikach i sejmach Rzeczypospolitej.
Od XIV do XVIII wieku (do 1792) data wyboru na urząd konkretnego burmistrza była związana z wyborami do Rady Miejskiej, te zaś odbywały się pierwotnie w lutym, następnie w marcu. Dla wspomnianego okresu trzeba zatem cały czas mieć na względzie to, że mówiąc o burmistrzu na przykład z 1500, mówimy de facto o osobie, która sprawowała ten urząd także w początkach roku następnego (1501).
Po I rozbiorze Polski burmistrzów zastąpili od 1793 prezydenci. Strukturę administracyjną przedrozbiorowego Gdańska zastosowano z pewnymi modyfikacjami w I Wolnym Mieście Gdańsku (WMG; 1807–1813/1814) – wraz z czterema burmistrzami o nieco tylko zmienionych kompetencjach. JZ
Stare Miasto. Urząd burmistrza odnotowano po raz pierwszy w 1377, z chwilą nadania miastu prawa chełmińskiego. Prawdopodobnie początkowo zasady funkcjonowania były podobne jak w Głównym Mieście (i w wielu innych miastach pruskich): pierwszy burmistrz, ustępując z Rady Zasiadającej (jego stanowisko zajmował dotychczasowy drugi burmistrz), przechodził do Rady Ogólnej (na urząd czwartego burmistrza), zachowując swój tytuł. Jednak dla 1. połowy XV wieku istnieją przynajmniej dwa dowody na to, że tytuł trzeciego i czwartego burmistrza mógł być w tym czasie w ogóle pomijany i nie funkcjonował. W 1446 wcześniej urzędujący burmistrz Nicolaus Friedland został wymieniony tylko jako pierwszy z rajców, za burmistrzem Nicolausem Fischerem i kompanem (drugim burmistrzem) Baltasarem Gutem, podobnie w 1451 znajduje się na tej samej pozycji, za burmistrzami – Baltasarem Gutem i Nicolausem Zankenczinem. W tym świetle wydaje się, że przynajmniej w 1. połowie XV wieku Stare Miasto Gdańsk wykazywało więcej podobieństw do Młodego Miasta Gdańska i innych małych miast państwa zakonnego niż do Głównego Miasta.
Rada Starego Miasta funkcjonowała w szerokim składzie z burmistrzami do 1454, kiedy wraz z wybuchem wojny trzynastoletniej Główne Miasto podjęło inicjatywę scalenia miast gdańskich i wzięcia Starego Miasta pod zarząd swojej Rady i Ławy. W 1455 nie wybrano już burmistrzów Starego Miasta, a zniesienie rozbicia aglomeracji potwierdził Radzie Głównego Miasta król polski Kazimierz Jagiellończyk w swoim wielkim przywileju z 15 V 1457. Utrzymano wprawdzie odrębną radę, ale pomniejszoną liczebnie; spośród niej wybierano przewodniczącego, który reprezentował Stare Miasto także na zewnątrz. Do 1525 niekiedy nadal używał on tytułu burmistrza (na przykład w 1486 Kaspar Fischer), choć de facto nim nie był. Od 1526 określano go już prezydentem Starego Miasta. PS
Młode Miasto. Urząd burmistrza istniał od chwili założenia miasta w 1380 do jego zniszczenia w styczniu i lutym 1455. Podobnie jak na Głównym Mieście i Starym Mieście także i tu funkcjonowały dwa kolegia Rady Miejskiej: Rada Zasiadająca (aktualnie rządząca) i Rada Ogólna. Nie można jednoznaczne stwierdzić, ilu jednocześnie było w nich burmistrzów. W źródłach wymieniających skład Rady Miejskiej zawsze pojawia się pierwszy burmistrz i kompan (tj. drugi burmistrz), jednak na dalszych miejscach wśród rajców znajdują się też osoby, które urząd burmistrza sprawowały w przeszłości. Zatem odchodząc z Rady Zasiadającej, burmistrzowie nie używali dalej tytułów burmistrza (trzeciego i czwartego, jak to było w Głównym Mieście). Ponadto można stwierdzić, że przeważnie corocznie następowała wymiana urzędów: pierwszy burmistrz w kolejnym roku pełnił funkcję drugiego burmistrza. Po jakimś czasie obaj ustępowali z urzędu; spotykamy ich następnie w gronie rajców (bez tytułu burmistrzowskiego). Przerwa w sprawowaniu urzędu mogła być bardzo różna, na przykład Johann Lepil, piastujący urząd burmistrza w 1408 i 1410, w 1409 występował jedynie jako rajca; z kolei w latach 30. XV wieku urzędy pierwszego i drugiego burmistrza zajmowane były przez cztery osoby: Waltera Schönaua, Paula Benera, Petera Stoltzefussa i Heinricha Ewerda, którzy jednak zmieniali się między sobą w nierównych odstępach, trwających od jednego roku do czterech lat. Spośród nich najkrótsze przerwy w urzędowaniu miał najstarszy stażem Walter Schönau. PS
Do 1945. Po upadku I Wolnego Miasta Gdańska i po zajęciu go przez Prusy dotychczasowy ustrój miasta został zlikwidowany dekretem króla Fryderyka Wilhelma III z 14 II 1814. Powołano nową Radę Miejską oraz Zarząd Miasta, którym kierował wybierany przez Radę nadburmistrz, zatwierdzany przez króla z trzech przedstawionych mu kandydatur. Od 1817 nadburmistrza wybierano na 12 lat. W skład Zarządu Miasta wchodził też burmistrz z wyboru Rady Miejskiej, będący zastępcą nadburmistrza i szefem administracji miejskiej. Rada Miejska stanowiła organ najważniejszy, w praktyce jednak trwały spory kompetencyjne między nią a nadburmistrzem.
Z biegiem czasu uprawnienia nadburmistrza i burmistrza nie ulegały większym zmianom, choć na wzrost pozycji nadburmistrza wpływało nałożenie na niego obowiązku przewodniczenia licznym deputacjom (komisjom) miejskim, powoływanym przez Radę Miejską (z najważniejszą: finansową, na przykład w 1871 takich deputacji było 20, później ich liczba znacznie wzrosła). Do obowiązków burmistrza należała koordynacja prac Zarządu Miasta i współpraca z Radą Miejską oraz realizacja zadań stawianych przez nadburmistrza. Rozdzielał finanse miejskie, nadzorował działania Zarządu w zakresie opieki społecznej i gospodarki miejskiej: troszczył się o rozwój handlu i przemysłu, doglądał spraw związanych z wodociągami, porządkiem na ulicach, oświetleniem nocnym. Stał też na czele niektórych deputacji miejskich.
Ważniejsze postanowienia Zarządu Miasta przed wejściem w życie były zatwierdzane przez rejencję gdańską. Z kompetencji władz miasta wyłączono sprawy dotyczące wojska, policji i sądownictwa, stanowiące domenę władz państwowych. W wypadku wojska władze miasta były zobowiązane do zapewnienia oddziałom miejsc w koszarach lub wynajętych obiektach oraz mieszkań dla kadry oficerskiej i podoficerskiej.
Taki ustrój obowiązywał do 31 III 1921, czyli do rozwiązania ostatniego Zarządu Miasta w związku z ukonstytuowaniem się Senatu II Wolnego Miasta Gdańska. System administracyjny z nadburmistrzem i burmistrzem powrócił w okresie II wojny światowej. Od 1 XI 1939 do 30 III 1945 nadburmistrzem Gdańska był Georg Lippke, burmistrzem zaś, pełniącym również funkcję przewodniczącego Rady Miejskiej, Hermann Marzian. W styczniu 1924, w okresie starań o przyłączenie Oliwy do Gdańska, Senat (jako rząd II WMG) wydał zgodę oliwskiem wójtowi Herbertowi Creutzurgowi na używanie tytułu burmistrza Oliwy, którym posługiwał się on do chwili, gdy 4 XI 1925 zarząd gminy Oliwa podjął decyzję o przyłączeniu do Gdańska, co 5 XI 1925 ratyfikowanał Rada Miejska Gdańska.
Po 1945 w Gdańsku nie istniał już urząd burmistrza. Wiosną 1945 za burmistrza Oliwy uważał się (i w Oliwie był za takiego uważany) Jan Wojnarski, stojący na czele nowej polskiej administracji w Oliwie, zwanej Tymczasową Radą Narodową lub Tymczasowym Zarządem Miasta, który dążył do traktowania tej dzielnicy Gdańska jako samodzielnego miasta. Nie zabiegał on jednak o zatwierdzenie takiego urzędu u władz państwowych, ani też nikt w kręgach pozaoliwskich nie dyskutował problemu oddzielnego bytu Oliwy jako miasta. MrGl
