BURMISTRZOWIE MIAST GDAŃSKICH

Z Encyklopedia Gdańska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

< Poprzednie Następne >

BURMISTRZOWIE MIAST GDAŃSKICH. Główne Miasto i miasto Gdańsk. Urząd burmistrza Głównego Miasta Gdańska funkcjonował od 1342 do 15 V 1457, kiedy wielkim przywilejem króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka ( wojna trzynastoletnia) zlikwidowano rozbicie aglomeracji gdańskiej, podporządkowując władzom Głównego Miasta także Stare Miasto, Osiek i tereny po zniszczonym Młodym Mieście. Od tego momentu burmistrzowie Głównego Miasta stali się burmistrzami Gdańska jako całości.

Burmistrzów, którzy pełnili urząd dożywotnio, wyłaniano z Rady Miejskiej, sprawującej najwyższą władzę w mieście. Główne Miasto do 1457 miało dwie rady: Radę Zasiadającą (aktualnie rządzącą) i Radę Ogólną. Burmistrzów od początku było czterech (źródła niekiedy wspominają tylko dwóch lub trzech, wynika to jednak z ich fragmentarycznego zachowania). Wśród czterech burmistrzów dwóch rekrutowało się z aktualnej Rady Zasiadającej i dwóch z poprzedniej: jeden zasiadał w niej przed dwoma laty, kolejny – przed rokiem. Oznacza to, że obowiązywał dwuletni cykl sprawowania urzędu burmistrza w Radzie Zasiadającej. W praktyce wyglądało to następująco: pierwszy burmistrz po roku ustępował z urzędu, a po dwóch latach przynależności do Rady Zasiadającej przechodził do Rady Ogólnej. Z kolei jego zastępca, dotychczas drugi burmistrz, przejmował funkcje pierwszego burmistrza, a na jego miejsce do Rady Zasiadającej wchodził burmistrz, który przed dwoma latami pełnił funkcję pierwszego burmistrza i przez ostatnie dwa lata należał do Rady Ogólnej. Ten model ulegał pewnym zmianom, kiedy jeden z burmistrzów umierał lub jakieś ważne wydarzenia nie pozwalały na przeprowadzenie wyborów, lub też wówczas, gdy jeden z burmistrzów nie mógł z istotnych powodów objąć urzędu. W takich sytuacjach spotykamy się na przykład z trzyletnim pełnieniem funkcji w Radzie Zasiadającej.

Najważniejszy był pierwszy burmistrz, dowodnie od 1379 zwany prezesem (Praeses), czyli burmistrz prezydujący, główny przedstawiciel władzy wykonawczej w mieście. Piastował Urząd Prezydującego Burmistrza (Präsidierendes Amt), któremu podlegały sprawy zewnętrzne miasta, zwoływanie posiedzeń rady i przewodniczenie jej. Ponadto w jego gestii znajdowały się pewne czynności administracyjne i sądowe na podległym mu terenie, obejmującym obszar od Wisłoujścia w górę Wisły aż do Polskiego Haka, a także nadzór nad twierdzą Wisłoujście, Wisłoujściem, ruchem w porcie oraz nad bramami miejskimi. Do niego należało wystawianie listów i certyfikatów okrętowych, rozstrzyganie sporów między armatorami, właścicielami przewożonych towarów, szyprami i załogami, przyjmowanie zeznań dotyczących awarii statków i wynikłych stąd szkód, rozpatrywanie spraw o zbiegostwo chłopów na teren Gdańska, wydawanie glejtów i listów ochronnych dla Żydów i bankrutów, mianowanie balwierzy, chirurgów i akuszerek oraz inne sprawy. Przy wyborach miał przywilej głosowania na końcu (czym mógł przeważyć wynik).

Drugi z burmistrzów, dowodnie od 1379 zwany towarzyszem (Compan), piastował Urząd Wiceprezydującego Burmistrza (Vizepräsidierendes Amt) i zastępował pierwszego w jego głównych funkcjach miejskich, a oprócz tego prowadził osobny urząd – z własnymi uprawnieniami cywilno-sądowymi – na terenie Nowych Ogrodów oraz prawej strony Sandgrube ( Piaskownia, okolica dzisiejszej ul. Rogaczewskiego). Ponadto sprawował jurysdykcję sądową na Wiśle między miastem i Polskim Hakiem, na Motławie i mostach, a w zakresie obrazy słownej na terenie Głównego Miasta, Długich Ogrodów i przedmieść. Jemu też podlegały wszelkie zatargi powstałe na tle budowy domów i spichrzów w Głównym Mieście, sprawy związane z kuratelą nad małoletnimi oraz sprawy osób obcych lub szlacheckiego pochodzenia.

Trzeciemu z burmistrzów powierzano Urząd Prezydenta Wojennego (Kriegspräsident). Z tej racji sprawował on nadzór nad wojskiem miejskim (z wyjątkiem podległej pierwszemu burmistrzowi załogi Wisłoujścia), przewodniczył Radzie Wojennej, pośrednicząc między nią a Radą Miejską, wydawał regulaminy i zarządzenia dotyczące służby wartowniczej oraz karał popełniane w tym zakresie drobniejsze wykroczenia.

Czwarty burmistrz pełnił tzw. Urząd Nadstrażnika (Oberwachherr), odpowiadając za bezpieczeństwo w mieście. Był przełożonym straży miejskich, prowadził sprawy cywilno-prawne dla miejskich posiadłości na Żuławach Gdańskich (Steblewskich), Mierzei Wiślanej, Szkarpawie, Wyżynie (majątki położone na morenowej wysoczyźnie, na zachód od miasta) i Helu.

Po 1457 uprawnienia burmistrzów zostały nieco zmienione i rozszerzone. Najstarszego stażem burmistrza (choć były od tego odstępstwa) wybierano dożywotnio na stanowisko inspektora kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP). Pośredniczył on między Radą Miejską a witrykami, czyli osobami świeckimi zarządzającymi majątkami kościoła, sprawami dotyczącymi wszelkich prac budowlanych czy wyposażenia świątyni itp. Witrycy składali mu roczne sprawozdania finansowe, przedstawiali zażalenia i życzenia. Od 1600 do 1793 najstarszy aktualny burmistrz dożywotnio pełnił funkcję protoscholarchy, w związku z czym był przewodniczącym Kolegium Szkolnego, które sprawowało nadzór administracyjny i organizacyjny nad oświatą w Gdańsku. Od 1650 pierwszy burmistrz objął także obowiązki fiskała, zawiadując kadukami (majątkami bez spadkobierców). Najmłodszy stażem burmistrz był zwykle desygnowany do reprezentowania Gdańska w zjazdach hanzeatyckich oraz na sejmikach i sejmach Rzeczypospolitej.

Od XIV do XVIII wieku (do 1792) data wyboru na urząd konkretnego burmistrza była związana z wyborami do Rady Miejskiej, te zaś odbywały się pierwotnie w lutym, następnie w marcu. Dla wspomnianego okresu trzeba zatem cały czas mieć na względzie to, że mówiąc o burmistrzu na przykład z 1500, mówimy de facto o osobie, która sprawowała ten urząd także w początkach roku następnego (1501).

Po I rozbiorze Polski burmistrzów zastąpili od 1793 prezydenci. Strukturę administracyjną przedrozbiorowego Gdańska zastosowano z pewnymi modyfikacjami w I Wolnym Mieście Gdańsku (WMG; 1807–1813/1814) – wraz z czterema burmistrzami o nieco tylko zmienionych kompetencjach. JZ

Burmistrzowie Głównego Miasta Gdańska (od 1342)
i (od 1457 do 1792) Gdańska
1342–1350 Detlef von Osten
1342–1355 Heinrich Burmeister
1351–1373 Hildebrand Münzer
1356–1359 Johann von Stein
1359–1371 Johann Walrabe
1361–1363 Casper Bock
1363–1390 Gottschalk Nase
1368–1381 Paul Zahn
1372–1386 Johann Walrabe
1374–1386 Nicolaus Gottesknecht
1382–1383 Peter von Oppeln
1384–1397 Herman Kolberg
1391–1405 Reinold Hittfeld
1395–1398 Lubert Sack
1397–1404 Peter Fürstenau
1402–1418 Tiedemann Huxer
1405–1411 Conrad Letzkau
1406 Johann Gödeke
1407–1411 Arnold Hecht
1407–1411 Peter Vorrath
1411–1413 Albrecht Dodorf
1411–1416 Hermann Hittfeld
1413 Gerard von der Beke
1414–1432 Johann Hamer
1415–1416 Stephan Plotzker
1417–1435 Nicolaus Rogge
1419–1429 Johann Baisener
1430–1441 Peter Holste(n)
1431–1432 Albrecht Huxer
1433–1443 Heinrich Vorrath
1433–1446 Lukas Meckelfeld
1436–1449 Meinhard Cölner
1442–1456 Martin Cremon
1447–1480 Reinold Niederhof
1452–1461 Herman Stargard
1454–1461 Wilhelm Jordan
1457–1461 Jakob Falcke
1461–1475 Johann von Schouwen
1461–1478 Johann Fere
1461–1468 Johann von dem Walde
1470–1483 Philip Bischof
1476–1482 Johann Angermünde
1479–1501 Johann Ferber
1483–1484 Martin Bock
1484–1490 Johann Schewecke
1484–1503 Georg Bock
1489–1505 Heinrich Falcke
1492–1501 Heinrich Suchten
1502–1513 Georg Mandt
1503–1512 Johann Schewecke
1504–1513 Matthias Zimmermann
1506–1507 Anton Bokelmann
1510–1522 Eberhard Ferber
1514–1524 Gregor Brandt
1514–1524 Heinrich Wise
1517–1535 Philip Bischof
1522–1524 Matthias Lange
1525 Kurt Suchten
1525 Johann Wentland
1525 Georg Zimmermann
1526–1533 Eduard Niederhof
1526–1554 Johann von Werden
1531–1547 Georg Schewecke
1536–1538 Peter Behme
1538–1548 Bartholomäus Brandt
1540–1556 Tiedeman Giese
1548–1577 Johann Brandes
1550–1554 Johann Stutte
1555–1588 Constantin Ferber
1557–1578 Johann Proite
1558–1576 Georg Kleefeld
1577–1585 Reinhold Mölner
1578–1591 Georg Rosenberg
1581–1618 Johann van der Linde
1586–1602 Daniel Czirenberg (Zierenberg)
1589–1604 Constantin Giese
1592–1611 Gerard Brandes
1603–1611 Johann von der Beke
1605–1614 Bartholomäus Schachmann
1612–1616 Andreas Borckmann
1612–1625 Johann Speimann
1615–1617 Bartholomäus Brandt
1617–1629 Arnold von Holten
1618–1636 Eggert von Kempen
1619–1635 Valentin von Bodeck
1626–1629 Ernest Kerl
1630–1631 Adrian von der Linde
1630–1642 Johann Czirenberg
1632–1654 Constantin Ferber
1636–1644 Johann Rogge
1637–1639 Johann Ernest Schröer
1640–1649 Nicolaus Pahl
1643–1644 Elert von Bobart
1645–1646 Daniel Falcke
1645–1682 Adrian von der Linde
1647–1654 Heinrich Freder
1650–1665 Friedrich Ehler
1655–1663 Nathaniel Schmieden
1655–1676 Georg von Bömeln
1664–1676 Nicolaus von Bodeck
1666–1685 Gabriel Krumhausen
1677–1686 Daniel Proite
1677–1701 Christian Schröder
1683–1699 Gabriel Schumann
1686–1704 Constantin Ferber
1687–1691 Constantin Pahl
1692–1706 Johann Ernst Schmieden
1700–1707 Constantin Freder
1702–1707 Reinold Wieder
1704–1722 Andreas Borckmann
1707–1715 Friedrich Gottleb Engelcke
1708–1711 Joachim Hoppe
1708–1740 Gabriel von Bömeln
1712–1721 Johann Ernst von der Linde
1716–1719 Karl Ernst Bauer
1720–1745 Johann Gotffried von Diesseldorf
1722–1729 Salomon Gabriel Schumann
1723–1734 Gottfried Bentzmann
1730–1739 Abraham Groddeck
1735–1757 Johann Wahl
1740–1753 Karl Gottlieb Ehler
1741–1745 Joachim Jakob Schrader
1746–1748 Johann Karl Schwartzwald
1746–1755 Nathaniel Gottfried Ferber
1750–1753 Friedrich Reyger
1754–1760 Michael Schmidt
1754–1762 Christian Gabriel Schröder
1756–1761 Johann Renner
1758–1774 Karl von Groddeck
1761–1792 Eduard Friedrich Conradi
1762–1776 Gottlieb Gabriel von Weickhmann
1763–1767 Daniel von Gralath
1768–1775 Heinrich Zernecke
1775–1779 Samuel Wolff
1776–1777 Gottfried Schwartz
1777–1792 Johann Gottlieb Pegelau
1778–1792 Johann Bentzmann
1780–1792 Johann Gottfried Reyger
JZ
Burmistrzowie I Wolnego Miasta Gdańska
w latach 1807–1813/1814
1807–1808 Karl Friedrich von Gralath
1807–1813/1814 Daniel Andreas Zernecke
1807–1813/1814 Karl Renner
1807–1813/1814 Jakob Ernst Schumann
1808–1812 Gottlieb Hufeland
1812–1813/1814 Johann Wilhelm Wernsdorf
JZ


Stare Miasto. Urząd burmistrza odnotowano po raz pierwszy w 1377, z chwilą nadania miastu prawa chełmińskiego. Prawdopodobnie początkowo zasady funkcjonowania były podobne jak w Głównym Mieście (i w wielu innych miastach pruskich): pierwszy burmistrz, ustępując z Rady Zasiadającej (jego stanowisko zajmował dotychczasowy drugi burmistrz), przechodził do Rady Ogólnej (na urząd czwartego burmistrza), zachowując swój tytuł. Jednak dla 1. połowy XV wieku istnieją przynajmniej dwa dowody na to, że tytuł trzeciego i czwartego burmistrza mógł być w tym czasie w ogóle pomijany i nie funkcjonował. W 1446 wcześniej urzędujący burmistrz Nicolaus Friedland został wymieniony tylko jako pierwszy z rajców, za burmistrzem Nicolausem Fischerem i kompanem (drugim burmistrzem) Baltasarem Gutem, podobnie w 1451 znajduje się na tej samej pozycji, za burmistrzami – Baltasarem Gutem i Nicolausem Zankenczinem. W tym świetle wydaje się, że przynajmniej w 1. połowie XV wieku Stare Miasto Gdańsk wykazywało więcej podobieństw do Młodego Miasta Gdańska i innych małych miast państwa zakonnego niż do Głównego Miasta.

Rada Starego Miasta funkcjonowała w szerokim składzie z burmistrzami do 1454, kiedy wraz z wybuchem wojny trzynastoletniej Główne Miasto podjęło inicjatywę scalenia miast gdańskich i wzięcia Starego Miasta pod zarząd swojej Rady i Ławy. W 1455 nie wybrano już burmistrzów Starego Miasta, a zniesienie rozbicia aglomeracji potwierdził Radzie Głównego Miasta król polski Kazimierz Jagiellończyk w swoim wielkim przywileju z 15 V 1457. Utrzymano wprawdzie odrębną radę, ale pomniejszoną liczebnie; spośród niej wybierano przewodniczącego, który reprezentował Stare Miasto także na zewnątrz. Do 1525 niekiedy nadal używał on tytułu burmistrza (na przykład w 1486 Kaspar Fischer), choć de facto nim nie był. Od 1526 określano go już prezydentem Starego Miasta. PS

Burmistrzowie Starego Miasta Gdańska w latach 1377–1454
1377 Walter Olsleger
1377–1380 Klaus Lange
1399–1404 Matthias Stubbe
1399–1405 Matthias Lange
1405 Peter Schifhower
1418–1420 Johann Bloding
1419–1437 Peter Becker
1420–1436 Jordan Lovenstein
1430–1433 Nicolaus Wilde
1430–1434 Klaus Witte
1437–1438 Hans Gödeke (Jodeke)
1438–1454 Nicolaus Friedland
1439–1448 Nicolaus Fischer
1442–1454 Baltazar Gute
1451–1454 Nicolaus Zankenczin
1454 Martin Kandeler
PS


Młode Miasto. Urząd burmistrza istniał od chwili założenia miasta w 1380 do jego zniszczenia w styczniu i lutym 1455. Podobnie jak na Głównym Mieście i Starym Mieście także i tu funkcjonowały dwa kolegia Rady Miejskiej: Rada Zasiadająca (aktualnie rządząca) i Rada Ogólna. Nie można jednoznaczne stwierdzić, ilu jednocześnie było w nich burmistrzów. W źródłach wymieniających skład Rady Miejskiej zawsze pojawia się pierwszy burmistrz i kompan (tj. drugi burmistrz), jednak na dalszych miejscach wśród rajców znajdują się też osoby, które urząd burmistrza sprawowały w przeszłości. Zatem odchodząc z Rady Zasiadającej, burmistrzowie nie używali dalej tytułów burmistrza (trzeciego i czwartego, jak to było w Głównym Mieście). Ponadto można stwierdzić, że przeważnie corocznie następowała wymiana urzędów: pierwszy burmistrz w kolejnym roku pełnił funkcję drugiego burmistrza. Po jakimś czasie obaj ustępowali z urzędu; spotykamy ich następnie w gronie rajców (bez tytułu burmistrzowskiego). Przerwa w sprawowaniu urzędu mogła być bardzo różna, na przykład Johann Lepil, piastujący urząd burmistrza w 1408 i 1410, w 1409 występował jedynie jako rajca; z kolei w latach 30. XV wieku urzędy pierwszego i drugiego burmistrza zajmowane były przez cztery osoby: Waltera Schönaua, Paula Benera, Petera Stoltzefussa i Heinricha Ewerda, którzy jednak zmieniali się między sobą w nierównych odstępach, trwających od jednego roku do czterech lat. Spośród nich najkrótsze przerwy w urzędowaniu miał najstarszy stażem Walter Schönau. PS

Burmistrzowie Młodego Miasta Gdańska w latach 1380–1454
1400–1407 Siegfrid Koch
1409
1411
1405–1407 Johann Zedeler
1411–1414
1406? Herman Schröder
1408?
1408 Johann Lepil
1410
1409 (jako Fridrich Böttcher i Fridrich Wittenburg) Fridrich Böttcher (= Fridrich Wittenburg)
1413–1414 (jako Fridrich Wittenburg)
1410 Johann Monch
1412 Hans Wittenburg
1415 Arnold Metzner
1415 Peter Clettendorf
1417
1418
1420–1422
1416 Klaus Kiel
1417
1419
1420
1416 Michael Kosker
1418
1419
1421–1434 Walter Schönau
1436
1438–1440
1443
1444
1446
1447
1450
1434 Paul Bener
1437–1439
1441
1442
1444
1445
1447
1448
1435 Peter Stoltzefuß
1440
1441
1435–1437 Heinrich Ewerd
1442 Augustin Glibitz
1443
1445
1446
1448
1449
1451–1454
1449 Hans Wagemann
1450
1451?
1452
1453 Nicolaus Stoltzefuss vel Heyland
1454
PS


Do 1945. Po upadku I Wolnego Miasta Gdańska i po zajęciu go przez Prusy dotychczasowy ustrój miasta został zlikwidowany dekretem króla Fryderyka Wilhelma III z 14 II 1814. Powołano nową Radę Miejską oraz Zarząd Miasta, którym kierował wybierany przez Radę nadburmistrz, zatwierdzany przez króla z trzech przedstawionych mu kandydatur. Od 1817 nadburmistrza wybierano na 12 lat. W skład Zarządu Miasta wchodził też burmistrz z wyboru Rady Miejskiej, będący zastępcą nadburmistrza i szefem administracji miejskiej. Rada Miejska stanowiła organ najważniejszy, w praktyce jednak trwały spory kompetencyjne między nią a nadburmistrzem.

Z biegiem czasu uprawnienia nadburmistrza i burmistrza nie ulegały większym zmianom, choć na wzrost pozycji nadburmistrza wpływało nałożenie na niego obowiązku przewodniczenia licznym deputacjom (komisjom) miejskim, powoływanym przez Radę Miejską (z najważniejszą: finansową, na przykład w 1871 takich deputacji było 20, później ich liczba znacznie wzrosła). Do obowiązków burmistrza należała koordynacja prac Zarządu Miasta i współpraca z Radą Miejską oraz realizacja zadań stawianych przez nadburmistrza. Rozdzielał finanse miejskie, nadzorował działania Zarządu w zakresie opieki społecznej i gospodarki miejskiej: troszczył się o rozwój handlu i przemysłu, doglądał spraw związanych z wodociągami, porządkiem na ulicach, oświetleniem nocnym. Stał też na czele niektórych deputacji miejskich.

Ważniejsze postanowienia Zarządu Miasta przed wejściem w życie były zatwierdzane przez rejencję gdańską. Z kompetencji władz miasta wyłączono sprawy dotyczące wojska, policji i sądownictwa, stanowiące domenę władz państwowych. W wypadku wojska władze miasta były zobowiązane do zapewnienia oddziałom miejsc w koszarach lub wynajętych obiektach oraz mieszkań dla kadry oficerskiej i podoficerskiej.

Taki ustrój obowiązywał do 31 III 1921, czyli do rozwiązania ostatniego Zarządu Miasta w związku z ukonstytuowaniem się Senatu II Wolnego Miasta Gdańska. System administracyjny z nadburmistrzem i burmistrzem powrócił w okresie II wojny światowej. Od 1 XI 1939 do 30 III 1945 nadburmistrzem Gdańska był Georg Lippke, burmistrzem zaś, pełniącym również funkcję przewodniczącego Rady Miejskiej, Hermann Marzian. Po 1945 w Gdańsku nie istniał już urząd burmistrza. Wiosną 1945 za burmistrza Oliwy uważał się (i w Oliwie był za takiego uważany) Jan Wojnarski, stojący na czele nowej polskiej administracji w Oliwie, zwanej Tymczasową Radą Narodową lub Tymczasowym Zarządem Miasta, który dążył do traktowania tej dzielnicy Gdańska jako samodzielnego miasta. Nie zabiegał on jednak o zatwierdzenie takiego urzędu u władz państwowych, ani też nikt w kręgach pozaoliwskich nie dyskutował problemu oddzielnego bytu Oliwy jako miasta. MrGl

Nadburmistrzowie Gdańska w latach 1814–1920
19 II 1814 – 28 III 1850 Joachim Heinrich Weickhmann
styczeń 1851 – 29 XII 1862 Karl August Groddeck
6 I 1863 – 30 VI 1890 Leopold von Winter
8 I 1891 – 21 I 1896 Karl Adolf Baumbach
14 VIII 1896 – 30 XI 1902 Clemens Gottlieb Delbrück
20 IV 1903 – 8 II 1910 Heinrich Ehlers
12 VIII 1910 – 8 X 1918 Heinrich Scholtz
19 II 1919 – 6 XII 1920 Heinrich Friedrich Wilhelm Sahm
MrGl
Burmistrzowie Gdańska w latach 1814–1921
1814–1820 Johann Wilhelm Wernsdorff
1820–1827 Carl Gottlieb Döring
1827–1836 Georg Alexander Lankau
1836–1842 Friedrich Gotthold Siewert
1842–1846 Carl Georg Adolph Jacobi
1847–1862 Samuel Friedrich Schumann
1863–1875 Johann Heinrich Lintz
1876–1877 Carl Ernst Heinrich Meckbach
1878–1894 Albrecht Bruno Hagemann
1895–1910 Otto Trampe
1910–1921 Hugo Bail
MrGl
⇦ WRÓĆ
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania