HANZA
| < Poprzednie | Następne > |
HANZA. Historia. Od połowy XII wieku związek kupców północnych Niemiec, od połowy XIII wieku zrzeszenie miast, początkowo ochraniające, a następnie organizujące handel między strefą Morza Bałtyckiego a Europą Zachodnią. Inicjatorem związku była założona w 1158 Lubeka, od 1294 oficjalnie uważana za jego główne miasto. W XV wieku dzieliła się na tzw. kwartały: wendyjski (miasta od Bremy do Gryfii (Greifswald), z Lubeką na czele), nadreński (główny ośrodek: Kolonia), saski (główny ośrodek: Brunszwik) i prusko-inflancki (Toruń, Braniewo, Chełmno, Elbląg, Ryga, Królewiec, Rewal (Tallin), główny ośrodek: Gdańsk). Decyzje zapadały na zjazdach regionalnych, od 1358 na zjazdach ogólnych (Hansetage) i obowiązywały wszystkich członków. Na zjazdach ustalana była wspólna polityka handlowa i działania polityczne.
Rozwój Hanzy przypadał na 2. połowę XIII wieku, kryzys gospodarczy XIV wieku zmusił ją do zmiany strategii i szukania nowych rynków zbytu, co doprowadziło m.in. do wojen z Danią, zakończonych zwycięskim pokojem w Stralsundzie w 1370. Dzięki przywilejom otrzymanym od państw skandynawskich, Nowogrodu, Polski oraz innych ośrodków handlowych i krajów uzyskała monopol na wymianę między wschodnią a zachodnią Europą. Utrzymywała własne kantory handlowe (Brugia, Bergen, Londyn, Nowogród Wielki, Kowno; w 1298 podjęto próbę założenia kantoru lubeckiego w Gdańsku). W okresie swego największego rozkwitu w 1. połowie XV wieku Hanza obejmowała ponad 160 miast, w tym również ośrodki leżące daleko od Morza Bałtyckiego i Północnego (Kraków, Wrocław, Kolonia). Działalność opierała się głównie na spółkach, mających własne okręty i towar, oraz na rozliczeniach bezgotówkowych (weksle).
Od 2. połowy XV wieku przeżywała trudności związane z konkurencją Holendrów i Anglików, tracąc członków i znaczenie. Po 1474 została dopuszczona na Morzu Bałtyckim zasada wolnej konkurencji i specjalizacji handlowej, co przesądziło o losach Hanzy. W 1. połowie XVI wieku brak postulowanych reform doprowadził do jej powolnego upadku. Ostatni zjazd w 1669 objął tylko sześć miast, m.in. Lubekę, Hamburg, Bremę i Gdańsk.
Gdańsk w Hanzie. Potwierdzona obecność gdańszczan, przedstawicieli Głównego Miasta, na zjazdach Hanzy datuje się od 1361 (zjazd w Gryfii); wcześniej interesy miast pruskich reprezentowali delegaci z Elbląga i Torunia. Nawiązanie kontaktów Gdańska z Hanzą poprzedziło zbliżenie z Lubeką w okresie zarazy, tzw. czarnej śmierci, z przełomu lat 40. i 50. XIV wieku, kiedy niedotknięty nią Gdańsk słał transporty zboża do Lubeki. Pierwszy potwierdzony fakt wywozu zboża (pszenicy) z Gdańska do Lubeki pochodzi z 1351, w 1350 i 1353 wśród gdańskich ławników (następnie rajców) pojawili się przybysze z Lubeki, w 1361 gdańszczanie (m.in. rajca Mikołaj Godesknecht) mieli udziały w towarach wiezionych statkami lubeckimi. W 1362, w związku z wojną Hanzy z Danią, planowano odbyć w Gdańsku zjazd regionalny miast pruskich (z terenu państwa krzyżackiego) należących do Hanzy, kolejny zjazd sześciu miast pruskich w Gdańsku miał miejsce w 1373.
Po 1377 Główne Miasto Gdańsk było jednym z najważniejszych i najaktywniejszych członków Hanzy spośród miast pruskich, uczestnicząc w latach 1358–1409 w 30 zjazdach i biorąc udział w rokowaniach Hanzy z różnymi czynnikami politycznymi we Flandrii, Danii, Szwecji i Skanii. Wciągnęło to Główne Miasto w wir wielkich wydarzeń polityczno-militarnych w rejonie Bałtyku (w 1361–1370 udział, za zgodą Krzyżaków, w wojnie przeciwko Danii, 1395–1398 w walkach o tron szwedzki Albrechta III meklemburskiego, 1398–1404 udział w wojnie gotlandzkiej). W 1422–1423 wielkie miasta pruskie (z Elblągiem i Toruniem na czele) podjęły decyzję, by Główne Miasto było stale obecne na zjazdach Hanzy także w ich imieniu (za zwrotem przez te miasta połowy kosztów poselstwa).
Działalność przedstawicieli Głównego Miasta na zjazdach dotyczyła zarówno spraw miast pruskich (w 1421, skutkiem starań posłów gdańskich Henryka Stadena i Piotra Holstena, Hanza za cenę militarnej pomocy Krzyżaków wynegocjowała z nim zakaz pobierania 2/3 dochodów z cła funtowego), jak i udziału w polityce międzypaństwowej. Szczególnie istotny był udział Gdańska od 1469 w wojnie Hanzy i Danii z Anglią: w 1472 do działań na kanale La Manche i Morzu Północnym miasto wysłało eskadrę z wielką karawelą „Peter von Danzig” na czele. Działalność floty gdańskiej przyczyniła się do zawarcia w 1474 pokoju w Utrechcie. Nawet nie biorąc bezpośredniego udziału w konfliktach, Gdańsk traktowany był jako zaangażowana strona hanzeatycka (np. podczas wojny ośrodków wendyjskich, m.in. Rostoku i Strzałowa (Stralsund), z królem duńskim Erykiem w okresie 1426–1435 i z Holandią w 1438 przeciwnicy Hanzy zatrzymali odpowiednio 15 i 23 statki gdańskie, odzyskane dopiero dzięki skutecznej interwencji dyplomatycznej Rady Głównego Miasta Gdańska). W konfliktach, w które Gdańsk nie był zaangażowany, jego władze starały się być mediatorem (np. w 1441 przy udziale posłów gdańskich zawarto w Kopenhadze rozejm między Hanzą wendyjską a Holandią).
Decyzje Hanzy godziły niekiedy w partykularne interesy Gdańska, np. przyjęty w 1426 na zjeździe w Lubece zakaz sprzedawania statków niehanzeatom, odnowiony w 1447 pod groźbą kar finansowych, do wykluczenia włącznie, przeciwko któremu, zwłaszcza w 1453, protestowali budowniczy statków z Lastadii (w 2. połowie XV wieku Hanza wycofała się stopniowo z tego zakazu). Nad niedogodnościami przeważały jednak pożytki z udziału w handlu zagranicznym organizowanym przez Hanzę, zwłaszcza korzystanie z jej przywilejów otrzymanych w państwach skandynawskich, na Rusi, we Flandrii, w Anglii i innych, a obejmujących wszystkich członków, korzystanie z jednolitego prawa morskiego, pomocy i ochrony. Od lat 30. XV wieku Gdańsk stopniowo prowadził coraz częściej samodzielną politykę w stosunku do Hanzy, wyłamując się powoli z tracącej znaczenie wspólnoty, choć był jej członkiem aż do jej upadku.
Handel zagraniczny Gdańska w ramach Hanzy. W Gdańsku, podobnie jak w innych miastach należących do Hanzy, obowiązywał od 1403 ogólny zakaz prowadzenia żeglugi morskiej od 11 listopada do 22 lutego (dla statków powyżej 30 łasztów wyporności). Zakaz podjęto z myślą o bezpieczeństwie załóg i statków oraz w celu utrudnienia działalności konkurencji (zakaz zimowania obcych statków w portach hanzeatyckich). Do lat 70. XIV wieku kontakty handlowe Głównego Miasta Gdańska realizowane dzięki Hanzie sięgały miast północnych Niderlandów i Anglii, od lat 80. XIV wieku Zatoki Biskajskiej na zachodzie i Nowogrodu Wielkiego na wschodzie. Z Zatoki Biskajskiej przywożono wino (głównie z La Rochelle) i sól (głównie z Baie, Francja, zatoka między Bourgneuf i Bouin, na zachód od Nantes). Konkurencyjnym dla Francuzów handlem solą zajmowała się Lubeka, organizując coroczne konwoje do Baie kilkuset statków z miast hanzeatyckich, w tym corocznie około 50 statków z Gdańska. Z Holandii importowano do Gdańska sól, sukno, śledzie oraz w niewielkich ilościach (ze względu na wysokie ceny) towary kolonialne, takie jak rodzynki, figi, cukier, pieprz. Z Fryzji przywożono chmiel, przeznaczany do produkcji wysokogatunkowego piwa. Mimo konfliktów Hanzy z Holandią Gdańsk od 2. połowy XV wieku eksportował do Niderlandów coraz większe ilości zboża. Z Anglii sprowadzano głównie sukno, eksportowano drzewo, popiół, smołę, dziegć, wosk, miedź (sprowadzaną do Gdańska z Węgier) i piwo. Ze Szkocji przywożono gorszą wełnę, tanie baranie skóry, eksportowano zaś drewno cisowe, popiół, płótno żaglowe, smołę, wosk. Przedmiotem gdańskiego handlu ze Skandynawią były przede wszystkim żelazo, miedź oraz śledzie. Spośród ziem nadbałtyckich najbardziej ożywione kontakty handlowe Gdańsk utrzymywał z Lubeką. Do Wismaru Gdańsk eksportował zboże, importując piwo, podobnie jak z Hamburga. Z Inflant sprowadzano zboże, chmiel, konopie i wosk.
Wpływy organizacyjne i kulturalne Hanzy w Gdańsku. Wpływy te widoczne były zwłaszcza w rozwoju w Gdańsku podobnych jak w innych miastach hanzeatyckich form kancelaryjnych ( księgi miejskie) oraz w zwyczaju umieszczania kancelarii w ratuszu. Wzorem hanzeatyckim prowadzono w Gdańsku urząd portowy, powołując panów palowych i księgi celne ( cło palowe). Dzięki kontaktom z innymi miastami hanzeatyckimi w Gdańsku rozwinęły się kantory wymiany monet, operacje kredytowe, listy handlowe, weksle, rachunkowość ( banki) i spółki. Wspólnoty kupieckie Hanzy organizowały się w bractwa; w Gdańsku, Elblągu i Toruniu kupcy grupowali się w Dworach Artusa i bractwach św. Jerzego.
Hanza Nowożytna (Nowa Hanza). W 1980, podczas uroczystości 750-lecia holenderskiego miasta Zwolle, przedstawiciele zaproszonych miast zawiązali Hanzę Nowożytną, zwaną też Nową Hanzą, międzynarodowy dobrowolny związek miast, które niegdyś należały do Hanzy lub w których działały jej kantory i faktorie. Utworzona w Zwolle komisja hanzeatycka przygotowała zasady organizacyjne, powierzając przewodniczenie nadburmistrzom Lubeki i przewidując coroczne obchody Dni Nowej Hanzy w miastach członkowskich. Celem organizacji jest współpraca miast w dziedzinie gospodarczej, kulturalnej, socjalnej i edukacyjnej (np. projekt Młoda Hanza dla młodzieży szkół średnich oraz studentów). I zjazd odbył się 19 II 1981 w Lubece. Gdańsk należy do Nowej Hanzy od 1993. Z okazji obchodów Tysiąclecia Gdańska 26–29 VI 1997 odbył się w Gdańsku XVII Zjazd Nowej Hanzy. Po raz drugi Gdańsk był gospodarzem XLIV. zjazdu w dniach 13–16 VI 2024, jego hasłem było „Zmiana zaczyna się tutaj”, koordynatorem wydarzeń była Fundacja Gdańska. Do Nowej Hanzy należy do niej ponad 200 miast z 16 państw, w tym 12 miast polskich (Białogard, Braniewo, Chełmno, Gdańsk, Kołobrzeg, Koszalin, Kraków, Sławno, Stargard Szczeciński, Strzelce Opolskie, Toruń, Wrocław), które upoważniły Gdańsk do reprezentowania ich interesów.
Uchwałą Rada Miasta Gdańska z 18 IV 2024 nadano nazwę „Nabrzeże Hanzy”, nabrzeżu położonemu na północno-zachodniej części Spichlerzy (Wyspie Spichrzów).
