RADA MIEJSKA
| < Poprzednie | Następne > |
RADA MIEJSKA do 1945. Powstanie samorządu miejskiego, a więc władz wyłonionych w drodze wyborów (czy to przez ogół ludności, czy też przez same władze) związane było z ustanowieniem praw miejskich. Przyznanie takich praw oznaczało wyjęcie danego obszaru spod jurysdykcji władcy (feudała), który pozostając zwierzchnikiem miasta, w zamian za określoną roczną opłatę zwalniał jednocześnie nową wspólnotę od powinności, udzielał jej prawa do samodzielnego regulowania swojego życia wewnętrznego, w tym tak ważnych kwestii jak sądownicze czy skarbowe. Dzięki takim przywilejom władza zwierzchnia przyczyniała się do rozwoju ekonomicznego rządzonych ziem i jednocześnie sama czerpała dochody z rozwijającego się handlu. W zamian powstające gminy miejskie – w wypadku ziem polskich zakładane początkowo przez przybyszów z zagranicy, znających się na rzeczy i mających już własne kontakty handlowe – zyskiwały gwarancję, że posługują się sprawdzonymi już gdzieś indziej rozwiązaniami prawnymi. W Europie pierwsze samorządy miejskie powstały w 2. połowie XI wieku, we Włoszech i Flandrii, w strefie Morza Bałtyckiego procesy miastotwórcze nastąpiły za sprawą ► Hanzy, w której najwybitniejszą rolę odgrywała Lubeka. Na wzór prawa miejskiego Lubeki (► prawo lubeckie), przyjętego w XII wieku i potwierdzonego miastu w 1226 przez cesarza Fryderyka II (1194–1250), analogiczne rozwiązania prawne przyjmowały gminy tworzone przez niemieckich kupców. Szacuje się, że w okresie średniowiecza od Hamburga po Rygę, głównie na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego, korzystało z tych rozwiązań prawnych około 140 miast (w najbliższych sąsiedztwie Gdańska także Elbląg i Tczew).
Rada Miejska miasta na prawie lubeckim. Powstałe w XIII wieku na obszarach ► Starego Miasta (► Gdańsk – początki miasta) pierwsze miasto na prawie lubeckim tak jak każdy organizm miejski potrzebowało dla właściwej egzystencji organów władzy w formie administracji samorządowej. Miała ona nie tylko roztaczać opiekę nad sprawnym funkcjonowaniem aglomeracji, ale także pełnić funkcję sądowniczą w mieście, kierując się uchwalonymi przepisami, zawartymi w ► wilkierzu, oraz reprezentować miasto na zewnątrz. Na czele gdańskiego miasta na prawie lubeckim stał ► sołtys, do którego uprawnień należało reprezentowanie miasta na zewnątrz i zawiadywanie jego życiem wewnętrznym, ale także zwoływanie i przewodniczenie zgromadzeniu ogółu mieszczan. Zgromadzenie mieszczan szybko utraciło wpływ na sprawy miejskie, cedując go na swoich przedstawicieli, którzy utworzyli Radę Miejską. W Gdańsku ukształtowała się ona najprawdopodobniej po wydarzeniach z 1271 (► bunt mieszczan gdańskich z lat 1271–1272), choć najstarszy zachowany dokument przez nią wydany pochodzi dopiero z 7 IX 1299. Rada Miejska, początkowo wybierana przez ogół mieszkańców, prędko uniezależniła się od woli zbiorowości, sama już, przez kooptację, dokonując dalszych wyborów do swojego grona. Z czasem Rada doprowadziła także do ograniczenia roli sołtysa, skupiając w swoim ręku władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ograniczenie roli sołtysa w Gdańsku nastąpiło dopiero po lokacji miasta na ► prawie chełmińskim w latach 1341–1342.
Rada ► Głównego Miasta Gdańska do 1457 (Rat der Rechtstadt Danzig) i Rada Miejska Gdańska od 1457 (Rat der Danzig). W Głównym Mieście do 1457 funkcjonowały dwie rady: Rada Ogólna (der gemeine, vacantes Rat) i Rada Zasiadająca (der sitzende, sedentes Rat). Rada Ogólna liczyła około 24 członków (czterech burmistrzów i około 20 rajców), wyłaniana z niej Rada Zasiadająca liczyła 12 członków (dwóch burmistrzów i 10 rajców). Urząd rajcy był dożywotni, ale zdarzały się wyjątki. Początkowo rajców wybierała społeczność miasta, bardzo szybko jednak (w wypadku Gdańska nie wiadomo dokładnie kiedy, ale już w XIV wieku) wyboru kolejnych zaczęła dokonywać sama Rada. Rada Zasiadająca była organem faktycznie sprawującym rządy w mieście, wchodziło się do niej na dwa lata, przy czym corocznie część rajców podlegała wymianie: odchodzących z Rady Zasiadającej zastępowali w takie samej liczbie rajcowie z Rady Ogólnej. Z ramienia Rady Miejskiej rajcowie sprawowali konkretne urzędy: dwóch kamlarzy (Kämmerer, ► kamlaria), dwóch budowniczych (Bauherren, ► Urząd Budowlany), dwóch panów palowych (Pfahlherren, ► komora palowa), dwóch nadzorców kościołów (► Kirchenväter) i dwóch nadzorców ► Dworu Artusa (► Hofherren). Z grona rajców wybierano corocznie ► sędziego, zwierzchnika ► Ławy Miejskiej (sądu ławniczego), dysponującego także własnym sądownictwem (między innymi w sprawach prostytucji, długów). Dzięki corocznemu przejmowaniu nowych urzędów rajcowie mieli z biegiem lat okazję zapoznać się z wszystkimi aspektami funkcjonowania miasta.
Wyborów dokonywano w dniu tzw. ► kürtagu, przypadającym do 1507 w okolicy święta katedry św. Piotra (22 lutego). Zmiany na urzędach przeprowadzano w dniu tzw. Verkanterung (Ratsumsetzung), czyli w dniu „podziału urzędów”. Następował on zaraz po wyborach do Rady i Ławy Miejskiej lub dzień później (kiedy nie trzeba było przeprowadzać wyborów w dniu wyznaczonym przez Radę). Imiona rajców odnotowywano w ► spisach kiery (z niemieckiego Kür/küren – ‘wybór, wybierać’). Funkcjonował zakaz jednoczesnego zasiadania w Radzie Miejskiej przedstawicieli tej samej rodziny (ojciec–syn, bracia, teść–zięć, bracia stryjeczni). W wypadkach losowych, na przykład w związku ze zgonem rajcy, odpowiednia Rada wybierała nowego członka spośród ławników, a na jego miejsce do Ławy powoływano nowe osoby. Z grona rajców wybierano ► burmistrzów.
W okresie po 15 V 1457, kiedy Główne Miasto uzyskało wielki przywilej od polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka (► wojna trzynastoletnia) i podporządkowało swojej władzy także ► Stare Miasto, ► Osiek i tereny po zniszczonym ► Młodym Mieście, od 1458 do końca istnienia samorządu gdańskiego w granicach Rzeczypospolitej (1792) w Gdańsku funkcjonowała tylko jedna Rada Ogólna, reprezentująca całość zjednoczonego miasta. Liczyła czterech burmistrzów i 14 rajców (w wyjątkowych momentach z pewnymi odstępstwami) oraz pięciu rajców ze Starego Miasta Gdańska, dysponujących jednak tylko jednym głosem. Od 1507 termin wyborów przesunięto na dzień św. Gertrudy (17 marca). Wyłącznie rajcom przysługiwał dostęp do urzędu ► burgrabiego królewskiego (od 1457). Ponadto dwóch rajców (wraz z dwoma ławnikami i czterema członkami ► Trzeciego Ordynku) wchodziło w skład Urzędu Wety (► sąd wetowy), ► Urzędu Wałowego (Wallgebäude), ► Urzędu Zapasów Zboża (Vorrat) oraz ► Urzędu Długich Ogrodów (Langgarten, Mattenbuden). Pozostali rajcowie sprawowali pieczę nad ► szpitalami, ► strażą pożarną, mennicą, ► aptekami, ► bractwami strzeleckimi, ► cechami itd.
W latach 1342–1525 we władzach Głównego Miasta zasiadali przedstawiciele 245 rodzin, natomiast w latach 1526–1792 tylko 128. W okresie nowożytnym władzę w Gdańsku sprawowała więc wąska grupa najbogatszych mieszczan, patrycjuszy. Wynikało to również z faktu, że godność rajcy była przez dłuższy czas funkcją honorową, osoby zasiadające w Radzie Miejskiej musiały zatem dysponować własnym majątkiem.
Dążenia pospólstwa gdańskiego do udziału we władzy, niekiedy dość gwałtowne, skutkowały utworzeniem w 1526 ► Trzeciego Ordynku (I Ordynek stanowiła Rada Miasta, II Ordynek – Ława Miejska Głównego i Starego Miasta). W skład Trzeciego Ordynku weszli reprezentanci najważniejszych w tym czasie cechów głównych, czyli rzeźników, piekarzy, szewców i kowali. Do 1678 członków Trzeciego Ordynku wybierała Rada Miejska, zwoływała ich też na posiedzenia i wskazywała sprawy, które poddawano dyskusji. Do podjęcia prawomocnej decyzji Radzie wystarczała zgoda Ławy Miejskiej oraz dwóch z czterech ► kwartałów, na które dzielił się Trzeci Ordynek. W 1750 przedstawicielom Trzeciego Ordynku zagwarantowano jedną trzecią miejsc w Radzie i w Ławie. Siedzibą Rady Głównego Miasta Gdańska i Rady Miejskiej Gdańska (aż do 1945) był ► Ratusz Głównego Miasta. Rajcom, bez wzgledu na wyznanie, przysługiwało prawo do pochówku w ► kościele Najświętszej Marii Panny.
►Tabela: Rajcowie Głównego Miasta Gdańska i Miasta Gdańska w latach 1526–1793 (wykaz alfabetyczny)*
Rada ► Starego Miasta (Rat der Altstadt Danzig, później Altstädtischer Rat) miała – podobnie jak Rada Głównego Miasta – dwa kolegia: Radę Zasiadającą (rządzącą) i Radę Ogólną. Jej skład przed 1455 znany jest jedynie z kilku dokumentów przez nią wystawionych (1399, 1405, 1420, 1436, 1445 i 1451) oraz z późniejszych uzupełnień spisów rajców (1435–1437). Rada Zasiadająca składała się z dwóch burmistrzów i prawdopodobnie przynajmniej ośmiu rajców (choć w 1399 i 1405 poza burmistrzami znamy tylko pięciu członków Rady). Nie dysponujemy natomiast żadnym źródłem pozwalającym określić liczebność Rady Ogólnej przed 1455 – być może liczyła ona dwa razy więcej członków niż Rada Zasiadająca. Podobnie jak w Głównym Mieście również i tu stosowano rotację rajców pomiędzy obydwoma kolegiami: ustępujący burmistrzowie i rajcy kolejno przechodzili do Rady Ogólnej, po pewnym czasie zaś wracali do Rady Zasiadającej. Przez analogię do Głównego Miasta można przyjąć, że sposób wyboru rajców, jak również system wewnętrznego funkcjonowania Rady Starego Miasta był podobny do głównomiejskiego. Jako przypuszczalny termin wyborów należy chyba uznać dzień święta katedry św. Piotra (22 lutego).
Rada Starego Miasta funkcjonowała w szerokim składzie z burmistrzami do 1454. W 1455 (kiedy nie wybrano już burmistrzów) skład Rady Zasiadającej zmniejszono do sześciu rajców, Rada Ogólna liczyła 11 członków. Kolejne zmiany nastąpiły po 1457, kiedy Główne Miasto otrzymało wielki przywilej od króla Kazimierza Jagiellończyka i kiedy dokonano zjednoczenia administracyjnego aglomeracji gdańskiej. Podobnie jak w Głównym Mieście zlikwidowano podział na dwie Rady. Rada Starego Miasta Gdańska straciła niezależność, jej pięciu rajców weszło w skład jednej wspólnej Rady Gdańska. Porozumieniem z 29 V 1637 zlikwidowało całkowicie samodzielność Rady Starego Miasta Gdańska. Siedzibą Rady był ► Ratusz Starego Miasta.
►Tabela: Rajcowie Starego Miasta w latach 1526–1793 (wykaz alfabetyczny)*
Rada ► Młodego Miasta Gdańska (Rat der Jungstadt Danzig). Najmniej rozpoznany wybieralny organ gdańskiego samorządu miejskiego. Przyjmuje się, że również w Młodym Mieście funkcjonowały dwa kolegia: Rada Zasiadająca (rządząca) i Rada Ogólna. Można zakładać, że Rada Zasiadająca zorganizowana była według następującego modelu: dwóch burmistrzów i minimum sześciu rajców, Rada Ogólna zaś: dwóch burmistrzów i 12 rajców, wśród których znajdowali się również zwolnieni burmistrzowie, nieużywający wówczas tego tytułu (zazwyczaj dwóch). Rozwiązanie, wedle którego liczebność Rady Ogólnej była mniejsza niż podwojona liczebność Rady Zasiadającej, nie było znane w pozostałych miastach w Gdańsku, jednak można je spotkać na przykład w Nowym Mieście Toruniu. Wynika stąd, że Rada Młodego Miasta była mniej liczna od staromiejskiej i głównomiejskiej, co jest zupełnie zrozumiałe, biorąc pod uwagę wielkość i znaczenie Młodego Miasta. Kwestie organizacji wyboru rajców i obejmowania przez nich funkcji nie zostały w źródłach wystarczająco naświetlone. Przypuszcza się, że wybory (kiera), podobnie jak w dwóch pozostałych miastach w Gdańsku, mogły się odbywać w dniu święta katedry św. Piotra (22 lutego). Jednak w sytuacjach nadzwyczajnych ingerencje w skład władz miejskich mogły być przeprowadzane również poza tym terminem. Siedzibą Rady był ratusz, zniszczony wraz z samym miastem w 1455.
Okres 1793–1807. W 1793, po II rozbiorze Polski, Gdańsk znalazł się w granicach Prus. 17 kwietnia zawieszono działanie Rady Miejskiej, Ławy i Trzeciego Ordynku; 7 maja członkowie Rady Miejskiej, na znak żałoby zrezygnowawszy ze zwyczajowych, ozdobnych strojów, w czarnych odzieniach bez ozdób, złożyli w sali Ratusza Głównego Miasta hołd i przysięgę wierności reprezentantom króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. 13 maja powołano (tymczasowy), osiemnastoosobowy Zarząd Miasta (Magistrat) z ► prezydentem na czele. Zarząd Miasta przejął większość dotychczasowych obowiązków Rady Miejskiej, powołano też specjalną komisję do spraw szkolnych i kościelnych, Ławę Miejską zastąpiono sądem miejskim, rozwiązano Trzeci Ordynek. Sprawy związane z polityką, wojskowością oraz akcyzami i cłami przeszły w gestię państwa. Zarząd Miasta był odpowiedzialny za sprawy wewnętrzne miasta i jego posiadłości, rozwój stosunków handlowych miasta (w tym także zagranicznych), przyznawał ► obywatelstwo miejskie, zarządzał miejską kasą, uchwalał podatki, dbał o stan miasta (budownictwo miejskie, ► wodociągi, utrzymanie ulic, straż pożarna), sprawował nadzór nad cechami, ochroną zdrowia mieszkańców, opieką nad miejską biedotą, przygotowywał pobór do wojska. Po raz pierwszy w dziejach Gdańska Zarząd opracowywał też roczne preliminarze budżetowe. 25 VII 1794 tymczasowy Zarząd Miasta rozwiązano, wprowadzając nowe zasady działania władz miejskich. Wyłoniony wówczas nowy Zarząd Miasta, podlegający Kamerze Wojenno-Skarbowej w Kwidzynie, składał się z ośmiu osób, rychło z 17 osób (aby mogli wejść do niego wszyscy członkowie rozwiązanego tymczasowego Magistratu), docelowo – 12. Na czele stał prezydent.
W związku z naleganiami i zabiegami samych gdańszczan o większą reprezentatywność we władzach 9 VIII 1805 powołano Radę Miejską jako ciało doradcze Zarządu Miasta. Składała się z 24 radnych miejskich (już nie rajców), 12 miejsc zajmowali w niej kupcy i rzemieślnicy. Do Rady Miejskiej mógł zostać wybrany każdy, kto miał obywatelstwo Gdańska i w nim mieszkał; wyboru dokonywali również tylko gdańszczanie z miejskim obywatelstwem, zamieszkali w Gdańsku i płacący roczne podatki w określonej ustawą kwocie lub posiadający nieruchomości na tę kwotę. Wymogi te spełniało 7–10% mieszkańców Gdańska. Radnych wybierano na cztery lata, corocznie wymianie podlegała jedna czwarta składu. Radni mieli prawo wnoszenia do Zarządu petycji związanych z problemami miasta, składania skarg na urzędników Zarządu, przysługiwał im też głos doradczy. Gdańska Rada Miejska była pierwszym takim organem w państwie pruskim, wymuszonym na władzach państwowych przez lokalną społeczność.
Okres 1807 – 1813/1814. W okresie napoleońskiego ► I Wolnego Miasta Gdańska (WMG), oficjalnie proklamowanego 21 VII 1807, przywrócono system przedrozbiorowy, choć nie powołano już odrębnej Rady i Ławy Starego Miasta. Rada miejska, zwana Senatem, składała się z 14–18 senatorów, 12 ławników oraz czterech burmistrzów, wybranych po konsultacjach z francuskim gubernatorem Gdańska, ► generałem Jeanem Rappem. W 1808 przywrócony Trzeci Ordynek pomniejszono do 16 osób (po cztery osoby z każdego kwartału).
►Tabela: Senatorowie (rajcy) I Wolnego Miasta Gdańska (1807–1814)*
w latach 1850–1868
w latach 1851–1856
w latach 1877–1881
.jpg)
Okres 1813/1814 – 1921. Po powrocie Gdańska w granice państwa pruskiego, na podstawie decyzji króla 14 II 1814 powołano Zarząd Miasta (Magistrat) z nadburmistrzem na czele i radcami etatowymi oraz nieetatowymi, wywodzącymi się ze społeczności kupieckiej. Funkcję miejskiego ciała ustawodawczego pełniła trzydziestoosobowa Rada Miejska zwana Reprezentacją Mieszczan (Repräsentanten der Bürgerschaft), także pochodząca z nominacji pruskich władz administracyjnych i składająca się głównie z bogatych kupców. 5 V 1817 rozporządzenie króla pruskiego wprowadziło w Gdańsku Ordynację Miejską z 19 XI 1808, uzupełnioną i zmienioną 17 III 1831 oraz 14 II 1851 (ustawa o ordynacji gminnej) i 30 I 1853 (ustawa o ordynacji miejskiej); obowiązywała ona do 31 III 1921. Ciałem ustawodawczym została sześćdziesięcioosobowa Rada Miejska zwana Stadtverordneten Versammlung. W wyborach do niej obowiązywał cenzus majątkowy zarówno dla kandydatów na radnych, jak i dla wyborców, a także obowiązek uzyskania przed 1853 obywatelstwa miejskiego. Do 1918 w Prusach (po 1871 w całych Niemczech) prawo wyborcze przysługiwało wyłącznie mężczyznom. Do 1853 kadencja Rady Miejskiej trwała trzy lata, od 1853 przedłużono ją do sześciu lat, przy czym co dwa lata zmieniano w wyborach jedną trzecią składu. Na rzecz prawa państwowego zniesiono zarówno pojęcie obywatelstwa miejskiego, jak i obowiązek jego posiadania. Do 1831 wybierano także zastępców członków Rady (15–20 osób). Na czele Rady stał przewodniczący, powoływany corocznie w styczniu, miał on jednego lub dwóch zastępców. Skład Rady w danym roku ogłaszany był drukiem (zachowały się 43 takie publikacje, dotyczące lat 1827–1897). Uchwały przyjmowano większością głosów. Posiedzenia Rady odbywały się co dwa tygodnie, w wyjątkowych wypadkach zwoływano posiedzenia nadzwyczajne. W posiedzeniach Rady mogli uczestniczyć zaproszeni goście, w tym prasa, stenogramy z nich zamieszczano lub omawiano często w miejscowych mediach. Do prerogatyw Rady należał wybór Zarządu Miasta, uchwalanie budżetu na dany rok (trwający od 1 kwietnia do 31 marca roku następnego), dokonywanie w nim zmian, nadzór nad inwestycjami i przedsiębiorstwami miejskimi, szpitalami i placówkami opieki społecznej, placówkami oświatowymi, stanem, remontami oraz budową ulic i placów, ochroną przeciwpożarową, strażą miejską (od 1 VII 1859), komunikacją miejską i utrzymaniem porządku w mieście. Najważniejsze rozporządzenia Zarządu Miasta oraz uchwały Rady Miejskiej dotyczące zmian terytorialnych miasta, zaciągania pożyczek bankowych na potrzeby miejskiej gospodarki musiały zostać zatwierdzone przez władze ► rejencji gdańskiej. Prawo weta do uchwał Rady miał także Zarząd Miasta. W skład Rady wchodzili przede wszystkim bogaci kupcy i rzemieślnicy oraz przedstawiciele wolnych zawodów – prawnicy, lekarze, artyści plastycy, czasami urzędnicy państwowi i sędziowie. Wybierani byli w okręgach wyborczych: do 1851 obowiązywał podział na 34 okręgi, z których wybierano jednego, dwóch lub trzech radnych. W 1827 teren Głównego Miasta dzielił się na dziewięć okręgów wybierających 27 radnych, Stare Miasto miało dziesięć okręgów z 14 radnymi, ► Stare Przedmieście – trzy okręgi z sześcioma radnymi, ► Dolne Miasto i ► Długie Ogrody – cztery okręgi i czterech radnych, przedmieścia: ► Zaroślak (Petershagen), rejon ul. Rogaczewskiego (Sandgrube), ► Nowe Ogrody (Neugarten), ► Wrzeszcz (Langfuhr), ► Siedlce (Schidlitz), ► Nowy Port (Neufahrwasser), ► Oruńskie Przedmieście i ► Stare Szkoty (Stadtgebiet) oraz ► Święty Wojciech (Sankt Adalbert) miały w Radzie po jednym przedstawicielu. W 2. połowie XIX wieku, wraz ze wzrostem liczby mieszkańców, zwiększono liczebność radnych z przedmieść kosztem przede wszystkim Głównego Miasta, przy zachowaniu tradycyjnego podziału na okręgi wyborcze.
Władzę wykonawczą sprawował Zarząd Miasta (Magistrat) wybierany przez Radę i kierowany przez nadburmistrza, którego kandydatura musiała zostać zatwierdzona przez prezydenta rejencji gdańskiej, następnie zaś przez króla pruskiego, a po 1871 przez cesarza Niemiec. W skład Zarządu wchodzili też: burmistrz (szef administracji miejskiej), 5–6 radców etatowych kierujących najważniejszymi wydziałami magistratu, 6–12 radców nieetatowych, wybieranych na ogół spośród radnych, wchodzili oni następnie w skład komisji i deputacji miejskich.
Pierwsze wybory do Rady Miejskiej w Gdańsku odbyły się 14–17 X 1817 (2600 osób uprawnionych do głosowania), wybrano 48 radnych, kolejnych 11, zgodnie z wolą Zarządu Miasta, pochodziło ze składu Rady powołanej w 1817 na podstawie nominacji władz pruskich. Pierwsze posiedzenie odbyło się 5 XI 1817. Z braku źródeł nie znamy jej pełnego składu.
►Tabela: Przewodniczący Rady Miejskiej (Repräsentantenversammlung) w latach 1814–1817
►Tabela: Przewodniczący Rady Miejskiej (Stadtverordentenversammlung) w latach 1817–1924
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) z nominacji pruskich władz administracyjnych w latach 1814–1817
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1827
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1827
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1833
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1833
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1844
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1844
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1854
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1854
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1865
►Tabela: Zarząd Miejski (Magistrat) w 1865
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1874
►Tabela: Zarząd Miejski (Magistrat) w 1874
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1884
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1884
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1892
►Tabela: Zarząd Miejski (Magistrat) w 1892
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1897
►Tabela: Zarząd Miejski (Magistrat) w 1897
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1907
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1907
►Tabela: Rada Miejska (Stadtverordneten Versammlung) w 1914
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1914
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1919
►Tabela: Radni i nieetatowi członkowie Zarządu Miasta w latach 1817–1919 (wykaz alfabetyczny)
Okres 1920–1939. W okresie ► II WMG, zgodnie z jego konstytucją z 1922, funkcję zarządu miasta pełnił ► Senat. Do 6 II 1924 działała w Gdańsku sześćdziesięcioosobowa Rada Miejska, powołana w powszechnych wyborach 14 XII 1919, zwana do 1939 Zebraniem Przedstawicieli Miejskich (Stadtbürgerschaftsversammlung). Od lutego 1924 skład Rady wybierany był uchwałą ► Volkstagu (parlamentu II WMG) i stanowił odbicie jego podziału partyjnego. Skład Rady zmieniano każdorazowo po wyborach do Volkstagu. Od 1 IV 1921 jedyną prerogatywą Rady było zatwierdzanie rocznego budżetu miasta Gdańska oraz dokonywanie w nim zmian. Odbywała 8–12 posiedzeń w roku. Pozostałe dotychczasowe uprawnienia Rady Miejskiej przejęły Volkstag oraz Senat. Rada, którą wybrano 30 IV 1935, została w związku z delegalizacją partii opozycyjnych rozwiązana przez Volkstag (28 V 1937), a jej funkcję przejął jednoosobowo powołany na komisarza dotychczasowy przewodniczący Rady – Heinz Eggert. Nowa Rada powołana przez Volkstag 25 VIII 1938 składała się (poza jednym przedstawicielem społeczności polskiej) wyłącznie z członków i sympatyków NSDAP. W związku z likwidacją II Wolnego Miasta z dniem 1 IX 1939 zakończyła działalność.
►Tabela: Zarząd Miasta (Magistrat) w 1921*
►Tabela: Przewodniczący Rady Miejskiej (Stadtbürgerschaftsversammlung) w latach 1924–1939
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 6 II 1924 – 13 XI 1927
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 13 XI 1927 – 11 II 1931*
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 22 II 1928 – 10 II 1931*
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 11 II 1931 – 30 VI 1933
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 30 VI 1933 – 30 IV 1935
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 30 IV 1935 – 28 V 1937*
►Tabela: Rada Miejska (Stadtbürgerschaft) w kadencji 25 VIII 1938 – 31 VIII 1939
Okres 1939–1945. Po włączeniu Gdańska w skład III Rzeszy i powołaniu 1 XI 1939 Zarządu Miasta z nadburmistrzem ► Georgem Lippkem, decyzją namiestnika Rzeszy w ► Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie i jednocześnie gauleitera NSDAP ► Alberta Forstera, 1 IV 1940 utworzono 36-osobową namiastkę Rady Miejskiej, zwaną Radą Panów Rajców (Ratsherren der Stadt Danzig), o symbolicznych i fasadowych kompetencjach. Jej działalność nadzorował burmistrz ► Hermann Marzian. Oficjalnie funkcjonowała do 1945 roku.
►Tabela: Władze administracyjne Gdańska w latach 1939–1945. Zarząd Miasta (Stadtrath)*
