APTEKI
| < Poprzednie | Następne > |
APTEKI. Jak wynika z informacji z 1666, przywilej na otwarcie własnej apteki (obecnie nieznany) ► Rada Miejska otrzymała od Krzyżaków w XIV wieku. Pierwsza wzmianka o istnieniu aptek w Gdańsku pochodzi z 1399; pierwszego znanego z imienia aptekarza, Johanna Slottenberga, odnotowały krzyżackie księgi skarbowe w 1402, gdy zaciągnął pożyczkę na zakup około 2000 kilogramów cynamonu (poszukiwanej przyprawy korzennej). Gdańscy aptekarze oprócz zaopatrywania w leki gdańszczan i dworu wielkiego mistrza w Malborku zajmowali się także wypiekiem ciasta „krude”, na przykład chleba korzennego czy pierników (gorszej jakości niż toruńskie). W latach 1403–1434 obywatelstwo gdańskie uzyskało pięciu aptekarzy: Nicolaus Golaw, Johann Wegner, Jakob Schoner, Johann von der Galle, w 1438 aptekę na ► Młodym Mieście prowadził Jakob. Kolejny przywilej otwarcia apteki przez władze miasta wystawił 18 I 1455 król polski Kazimierz Jagiellończyk.
W początku XVI wieku miejska apteka Rady (Raths Apotheke) mieściła się przy ► Targu Wąchanym (następnie ul. Piwna), naprzeciw ► kościoła Najświętszej Marii Panny, i była przez Radę Miejską wypuszczana w dzierżawę. Prowadził ją m.in. późniejszy burmistrz ► Georg Zimmerman, w 1516 obdarzony przez króla polskiego Zygmunta I Starego tytułem aptekarza królewskiego, mającego prawo założenia i prowadzenia apteki w każdym innym polskim mieście. 25 V 1527 Zygmunt I Stary ponownie potwierdził monopol Rady Miejskiej na prowadzenie aptek, zakazując funkcjonowania pokątnych aptek prywatnych. W 1529 kierownikiem miejskiej apteki Rady, za 120 grzywien i mieszkanie, został Johann Sommerfeldt (urodzony w Elblągu, pracujący w Zwickau). Mając tytuł doktora medycyny, w 1550 objął także funkcję ► fizyka (lekarza) miejskiego.
Po pożarze apteki w 1551 monopol władz miasta złamał w 1553 król polski Zygmunt II August, nadając Johannowi Kolderleinowi przywilej otwarcia prywatnej apteki na terenie ► Starego Miasta (Altstädtische Apotheke). Po odbudowaniu apteki Rady w 1553 jej kierownikiem został Johann Bretschneider, zwany ► Placotomus. Z powodu wzrostu liczby mieszkańców miasta i przedmieść oraz cyklicznych nawrotów ► epidemii władze Gdańska wydawały zezwolenia na uruchamianie aptek prywatnych (Fischerthor Apotheke od 1565), dbając jednak, by nie było ich więcej niż sześć. Nawet serwitorzy (dostawcy dworu królów polskich) mogli otwierać apteki dopiero po uzyskaniu zgody władz Gdańska (na przykład w XVII wieku Martin Gerbricht starał się o to przez 12 lat). Funkcjonowały wbrew prawu apteki pokątne, oficjalnie zwalczane (w 1665 władze Gdańska podjęły stanowcze kroki przeciwko aptekarzowi „partaczowi” Thomasowi Schmidtowi), ale w praktyce tolerowano ich działalność. Aptekarze podlegali kontroli fizyka miejskiego, szczególnie od 1592, od kiedy korzystał on z pomocy dwóch radnych (tzw. Apotheker-Herren).
Stosowano norymberski system wagowy, wykorzystywano też Dispensatorium Valeriana Cordusa z 1546. W Gdańsku powstały dwie ustawy o pracy aptekarzy: w 1597 Apothecker Ordnung (dotycząca m.in. zasad przygotowywania leków i odpowiedzialności za nie, czasu nauki zawodu, koniecznych uprawnień aptekarzy, sposobu przechowywania recept) i w 1703 Medicinal-Ordnung. Ponadto w 1665 powstał pierwszy w Polsce zbiór przepisów na wykonanie leków Dispensatorium Gedanense, autorstwa ► Johanna Ernsta Schefflera i Johanna Schmiedta (► Fabritius), a w 1668 taksa za środki lecznicze: Designatio et valor.
Nie istniał odrębny cech aptekarzy (► cechy), nie łączyli się oni z cechami innych rzemiosł. Przyjęto zwyczajowo, że chłopiec (puer, tiro) w wieku lat 14–18 rozpoczynał praktykę w aptece, po 3–6 latach zdawał egzamin (tirocinum) i awansował na czeladnika. Często zatrudniał się w kilku placówkach (na przykład znany aptekarz toruński Paul Gulde (Guldeniusz), autor wydanego w 1641 w Królewcu cenionego słownika Onomasticum trilingue, latino-germano-polonicum, pracował w Toruniu, Wilnie, Gdańsku, Berlinie, Wittenberdze i Brodnicy); jeśli dysponował funduszami, studiował w Krakowie czy Wittenberdze. Po latach pracy i kolejnych egzaminach czeladnik uzyskiwał tytuł pomocnika aptekarza, upoważniający do otwarcia apteki. Awans na mistrza (magistra, mogącego szkolić uczniów) wymagał zasobu gotówki i posiadania ► obywatelstwa miasta. Rada Miejska przyjmowała od niego przysięgę; w XVII wieku za prowadzenie apteki pobierano 100 florenów wpisowego. Wdowa po aptekarzu mogła utrzymać się w branży, jeśli zatrudniła pracownika z odpowiednimi uprawnieniami.
Studia farmaceutyczne pojawiły się w 2. połowie XVIII wieku, pierwsze farmaceutki podjęły pracę dopiero w końcu XIX wieku. Aptekarze mieli wielu konkurentów, między innymi „specjalistów od lecznictwa”; zdarzały się spory z kupcami, ponieważ w aptekach sprzedawano także artykuły chemiczne i kosmetyczne, słodycze i wyroby alkoholowe. Po zajęciu w 1772 przez Prusaków okolic Gdańska otworzyli oni trzy konkurencyjne apteki. Od 1815 działało w Gdańsku 10 aptek, w 1897 – 14, potem ich liczba znacznie wzrosła i w latach 1920–1939 osiągnęła 30. Aptekarze podlegali w tym okresie instytucjom państwowym, działali na podstawie koncesji; od 1901 mieli Izbę Aptekarską (Apotheker Kammer). Z półek zniknęło wiele artykułów (pozostały kosmetyki), miejsce ręcznie wyrabianych leków zajmowały produkowane fabrycznie (na przykład z zakładów Merck, Boehringer, Schering). Polskimi właścicielami aptek byli jedynie: Jan Niziński w latach 1894–1897, zmuszony do opuszczenia Gdańska, oraz Teofil Kopczyński od 1912 (zm. 1938; apteka skonfiskowana przez władze niemieckie 1 IX 1939).
W 1945 większość aptek uległa zniszczeniu. Władze polskie w maju 1945 powołały ► Okręgową Izbę Aptekarską. Na podstawie ustawy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 8 I 1951 władze państwowe przejęły bez odszkodowania wszystkie apteki (właściciele i dzierżawcy zostali pracownikami najemnymi). Funkcjonującym aptekom nadano numery (obejmowały one apteki na terenie województwa, stąd pozorny brak numerycznej ciągłości aptek z terenu Gdańska), oficjalnie apteki nie używały nazw własnych. Po przemianach ustrojowych w 1989 rozpoczął się okres „reprywatyzacji”, w praktyce szybkiego sprzedawania osobom prywatnym najbardziej dochodowych aptek; resztę wystawiono w przetargach (tylko nieliczni dawni właściciele lub ich spadkobiercy odzyskali swoje apteki). Ustawą Sejmu RP z 19 IV 1991 reaktywowano Izby Aptek, 10 X 1991 ogłoszono ustawę o aptekach, przewidującą zasadę „jedna apteka – jeden aptekarz”. Po protestach Rzecznika Praw Obywatelskich zapis został zmieniony. Wedle wprowadzonych wówczas nowych przepisów, aptekę (nawet kilka) mógł otworzyć każdy obywatel; jeśli nie jest farmaceutą, musi zatrudnić uprawnionego kierownika. W 2010 działało w Gdańsku około 200 aptek ogólnodostępnych (publicznych) i zakładowych (na przykład w szpitalach).
Spośród aptek wystrojem wyróżniała się apteka nr 52, „Ratuszowa”, przy ul. Długiej 54/56, w której od lat 60. XX wieku gromadzono ginące zabytki dawnego aptekarstwa (głównie z przełomu XIX/XX wieku), początkowo w ramach Izby Pamięci Aptekarskiej, od 1981 Izby Muzealna Farmacji, wedle projektu Hanny Klementowskiej (architektka) i Bolesława Siemianowskiego (artysta plastyk). W 1991 zbiory przekazno gdańskiemu oddziałowi Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.
►Tabela: Apteki prywatne i społeczne (państwowe) w latach 1945–1950
