SZKOLNICTWO
| < Poprzednie | Następne > |
SZKOLNICTWO. Do końca XVIII wieku. Pierwsze szkoły w Gdańsku zaistniały wraz z siecią parafii na tym terenie i prezentowały elementarny poziom nauczania, kształcąc w zakresie pisania, czytania (w języku niemieckim), rachunkowości, podstaw łaciny (w niektórych), znajomości katechizmu. Najstarsza informacja o istnieniu szkół w Gdańsku pochodzi z 1227, kiedy wśród kanoników kościoła grodowego ( kościół Bożej Rodzicielki Marii) występował Gerwin magister puerorum, czyli nauczyciel. Niewątpliwie już w XIII wieku, po lokacji miasta na prawie lubeckim, działała szkoła przy jego parafialnym kościele św. Katarzyny. Niewykluczone, że w XIII wieku funkcjonowała szkoła przy klasztorze dominikanów.
W połowie XIV wieku pojawiły się szkoły elementarne na Głównym Mieście: mariacka i św. Jana, pod koniec XIV wieku musiała zaistnieć (wzmiankowana po raz pierwszy w 1416) szkoła św. Bartłomieja na Młodym Mieście (po 1455 przeniesiona na Stare Miasto), najpóźniej odnotowano szkoły przy kościele św. Piotra i Pawła (1436) oraz św. Barbary (1456). Już w 1436 pojawił się projekt zorganizowania systemu sześciu szkół parafialnych i filialnych, którego pomysłodawcą był proboszcz kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Andreas Slommow. Projekt ten prawdopodobnie w pełni zrealizowano w 1456, wraz z utworzeniem w mieście sześciu parafii.
Szkoły były nadzorowane przez Radę Miejską; na czele każdej szkoły stał rektor, uczyli w nich na ogół duchowni lub kandydaci do stanu duchownego, noszący tytuły bakałarzy lub tzw. kolegów, ponadto kantorzy i ich pomocnicy (succentores). Rekrutowali się często z grona wędrownych kleryków, szukających zatrudnienia w szkolnictwie (w XV wieku odnotowano w Gdańsku co najmniej 250 takich osób). Szkoły były utrzymywane z funduszy miejskich i kościelnych, a nauczyciele otrzymywali bezpłatne mieszkanie przy szkołach i opał. Do szkół uczęszczali chłopcy powyżej siódmego roku życia, a dla uczniów ubogich tworzono tzw. klasy pauprów (mające charakter nauczania początkowego). Nauka trwała przez cały rok (z wyłączeniem licznych wówczas dni świątecznych), pięć–sześć godzin dziennie.
Ze szkół parafialnych największym prestiżem cieszyła się szkoła mariacka, posiadająca najlepszą kadrę nauczycielską, nierzadko z wyższym wykształceniem. Realizowano program siedem sztuk wyzwolonych: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia). W pozostałych pięciu szkołach poprzestawano na trivium, stąd czasami też szkoły te nazywano trywialnymi. Obok szkół parafialnych istniały w Gdańsku szkoły klasztorne, w XV wieku na pewno funkcjonujące w klasztorach dominikanów, franciszkanów, karmelitów i brygidek i beginek dominikańskich. Szkoła dominikańska miała charakter partykularza kształcącego na potrzeby samego zakonu (tzw. schola interior). Przebywali tu nowicjusze z całej prowincji polskich tego zakonu (w latach 1501–1512 od pięciu do dziewięciu zakonników). W szkole franciszkańskiej uczyli się zakonnicy i świeccy synowie gdańskich mieszczan, szkoła u brygidek przygotowywała dziewczęta – na ogół córki zamożnych mieszczan – nie tylko do powołania zakonnego, ale nade wszystko do życia w rodzinie: uczono – poza pisaniem, czytaniem i rachunkami – także haftu, śpiewu i innych praktycznych umiejętności. Nauka trwała do 10 lat. Dodatkowym zapleczem oświatowym były szkoły klasztorne w opactwach cysterskich w Oliwie i Żarnowcu (żeńska) i norbertańskim w Żukowie.
Uzupełnieniem dla szkół parafialnych i klasztornych było szkolnictwo prywatne, tzw. szkoły pokątne (Winkelschule), prowadzone przez wędrownych bakałarzy, najczęściej efemeryczne. Pierwsze z nich pojawiły się w 1. połowie XV wieku. Uczono w nich czytania, pisania, arytmetyki, rachunkowości kupieckiej, kaligrafii, zasad handlu. Początkowo były to głównie szkoły niemieckie, następnie także francuskie, holenderskie i polskie (pierwszą polską szkołę pokątną założył w połowie XVI wieku Wojciech Grell).
Wraz z pojawieniem się zjawiska reformacji i sukcesem protestantyzmu w Gdańsku, kontrola nad szkolnictwem parafialnym została w pełni przejęta przez Radę Miejską, a w szkołach parafialnych u schyłku lat 30. XVI wieku zaczęli się pojawiać luterańscy pedagodzy i nauczyciele, w rodzaju rektora szkoły mariackiej, Andreasa Aurifabera. Pełna luteranizacja szkolnictwa parafialnego w mieście nastąpiła po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), przejęciu przez protestantów poszczególnych parafii i zorganizowaniu luterańskiego zarządu w szkołach (najpóźniej około 1570 w szkole św. Barbary).
W 1558 utworzono pierwszą w Gdańsku protestancką szkołę średnią, tzw. partykularz, w pozyskanym od franciszkanów klasztorze na Starym Przedmieściu. Szkoła ta w 1580 została przekształcona w Gimnazjum Akademickie, placówkę szkolną o charakterze półwyższym, największy rozkwit osiągającą w połowie XVII wieku. Do zarządzania szkolnictwem miejskim powołano w 1600 Collegium Scholarchale ( Kolegium Szkolne), złożone początkowo z burmistrza i trzech rajców, od 1678 powiększone o dwóch ławników i czterech członków Trzeciego Ordynku. Kolegium to mianowało nauczycieli we wszystkich należących do miasta szkołach z wyjątkiem Gimnazjum Akademickiego. Szkoły przy parafiach ewangelickich (i z czasem też kalwińskich) poddano reformie (na podstawie rozporządzenia z 1574, następnie po 1592, z inspiracji Valentinusa Schrecka, rektora szkoły mariackiej w duchu humanizmu, wreszcie w 1598 według planu Johanna Möllera, rektora szkoły św. Jana).
Szkoły trzy-klasowe uczyły czytania i pisania w języku niemieckim i łacińskim, luterańskiego katechizmu, podstaw gramatyki, ponadto muzyki i śpiewu. Rektor otrzymał pełnię władzy nad swoją placówką, grono pedagogiczne winno się było charakteryzować wysokimi umiejętnościami merytorycznymi, ponadto doskonałą moralnością i dyscypliną. Wprowadzono obowiązek szkolny (tylko częściowo zrealizowany), finansując z kasy miejskiej klasy pauprów.
Równolegle rozwijały się szkoły prywatne – pokątne (w XVII wieku – około 33 takich placówek, głównie luterańskich, jednak co najmniej 4 o charakterze katolickim, niektóre symultaniczne, dla chłopców i dziewcząt, niektóre ściśle żeńskie). Według oficjalnego raportu z 1663 uczyło się w nich 842 uczniów, w tym 722 chłopców i 120 dziewcząt. Doliczając do tego nieobjęte raportem szkoły ze Starego Miasta (dalszych 21 placówek), było to łącznie około 54 jednostek i blisko 1400 uczniów. Szkoły pokątne, poza nauczaniem podstaw wiary (w zależności od wyznania prowadzącego je nauczyciela), stawiały przede wszystkim na nauczanie praktyczne (w tym języków potocznie używanych) i były z tego powodu krytykowane przez środowisko rektorów i nauczycieli szkół miejskich (tzw. łacińskich) za niski poziom i niestosowanie się do programów szkolnych obowiązujących w mieście. W 1. połowie XVIII wieku, po 1711, pojawił się jeszcze jeden model szkoły miejskiej, tzw. Freischule: wolnej szkoły dla ubogiej młodzieży. W 1723 w Gdańsku było już pięć takich „wolnych wszechnic”.
W 1765 dokonano ponownej gruntownej wizytacji szkół prywatnych i w roku następnym, na mocy rozporządzenia Rady Miasta, zamknięto wszystkie te, które nauczały tych samych przedmiotów co szkoły miejskie – publiczne. Pozostały tylko nauczające języka polskiego, języka francuskiego, rachunków i pisania. Podniesiono też wynagrodzenie w szkołach miejskich. U schyłku XVIII wieku szkoły miejskie – „łacińskie” – zaczęły podupadać. W 1788 wycofano łacinę z nauczania w szkole św. Barbary, a szkoły św. Katarzyny i św. Bartłomieja stały się niemiecko-łacińskie, z łaciną jako przedmiotem fakultatywnym. Z nowych przedmiotów wprowadzono przyrodoznawstwo.
Katolicy, stanowiący po reformacji w Gdańsku mniejszość populacji, utracili wszystkie szkoły elementarne. W 1579 przy klasztorze dominikańskim funkcjonowała szkółka dla młodzieży świeckiej, ucząca języka polskiego i katechizmu,w dalszym ciągu natomiast istniało w tym klasztorze studium filozoficzno-teologiczne dla własnych kadr zakonnych. Lukę w tym zakresie wypełniło utworzenie w 1621 humanistycznej szkoły średniej, działającej w ramach Kolegium Gdańskiego, prowadzonego przez zakon jezuitów w podgdańskich Starych Szkotach. Szkoła ta funkcjonowała z małymi przerwami do rozbiorów; w 1780 przekształcona została przez króla pruskiego Fryderyka II w gimnazjum katolickie Królewskiego Instytutu Szkolnego. W 1714/1715 udało się natomiast uruchomić katolicką szkołę parafialną wewnątrz miasta ( Knabenschule zur Königlichen Kapelle), początkowo w budynku pozostającego w gestii kościoła probostwa NMP, przy Kleine Krämergasse 5 (ul. Podkramarska). Edukacja dziewcząt, zwłaszcza ta bardziej staranna, polegała na nauczaniu prywatnym. Katolickie dziewczęta korzystały ze szkół klasztornych, prowadzonych między innymi przez gdańskie brygidki, norbertanki w Żukowie, benedyktynki w Żarnowcu. Dziewczęta z patrycjuszowskich rodzin protestanckich korzystały z nauczania indywidualnego, domowego, prowadzonego przez profesorów i nauczycieli ze szkół publicznych.
1800–1945. W XIX wiek (po okresie wojen napoleońskich) Gdańsk wszedł z zacofanym szkolnictwem. Kończyło swój żywot Gimnazjum Akademickie, kryzys przeżywała najlepsza niegdyś na poziomie elementarnym szkoła mariacka i dawne przykościelne szkoły św. Jana, św. Piotra i Pawła, św. Katarzyny (od 1792 szkoła łacińska), św. Barbary, św. Bartłomieja (dwie ostatnie w 1787 zostały szkołami miejskimi). Brak danych na temat organizacji i poziomu szkolnictwa prywatnego.
Po utworzeniu rejencji gdańskiej w 1815 oraz Prowincji Prusy Zachodnie władze państwowe powierzyły w 1816 nadzór nad państwowym i prywatnym szkolnictwem średnim konsystorzowi ewangelickiemu Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego, szkolnictwo elementarne zaś zostało w gestii władz rejencji, a za ich pośrednictwem – władz poszczególnych gmin. Działalność ich regulował edykt królewski z 14 V 1825, który wprowadził obowiązek szkolny dla dzieci w wieku od 6 do 14 lat. Dla nich powstała sieć wyznaniowych, najczęściej dwuklasowych szkół elementarnych, zwanych potocznie Pauperschule (szkoła dla ubogich). Miały one nauczyć czytania, pisania, śpiewu. Dzieci często po kilka lat uczęszczały do poszczególnych klas, osobnych dla chłopców i dziewcząt. Były to szkoły z jednym lub dwoma nauczycielami. Zadaniem ich było także przygotowanie uczniów do nauki w nowo powstałych w Gdańsku szkołach średnich.
Dzieci zamożnych rodziców zaczynały najczęściej edukację u prywatnych nauczycieli lub w którejś ze szkół prywatnych z nauczaniem początkowym. Rozwiązanie 1 I 1832 konsystorza do spraw szkolnych i przekazanie jego uprawnień władzom rejencji w Gdańsku i Kwidzynie zasadniczo nie zmieniło sytuacji. W 1838 mieszkało w Gdańsku 9593 dzieci w wieku szkolnym (6–14 lat), z których 4738 uczyło się w szkołach państwowych i komunalnych, 1840 w szkołach prywatnych, nie uczyło się w ogóle 3015, w tym głównie dziewczęta. Rozporządzenie władz pruskich z 11 XII 1845 zobowiązywało władze lokalne do zapewnienia minimum dwuletniej nauki wszystkim dzieciom, co w dalszym ciągu nie podnosiło poziomu nauczania w szkolnictwie elementarnym.
W 1860 w prywatnych szkołach elementarnych uczyło się 3138 dzieci, w publicznych 5110, w średnich wszelkiego typu 2239 (razem 10 487). Pod wpływem nowego nadburmistrza Leopolda von Wintera Rada Miejska podjęła 28 VI 1864 uchwałę o przekształceniu miejskich dwuletnich szkół elementarnych w 4-letnie, powszechne, osobne dla dziewcząt i chłopców (Volksschule). Doprowadziło to w końcu XIX wieku do powstania 7-letnich szkół podstawowych (powszechnych), zwanych Bezirksknaben- und Mädchenschule (rejonowe szkoły dla chłopców i dziewcząt), a po 1930 – Hauptschule. Dla szkół tych miasto rozpoczęło po 1865 budować w poszczególnych dzielnicach sieci nowych obiektów szkolnych, dostosowanych do potrzeb edukacji. Zarządzenia nie dotyczyły szkół prywatnych i wyznaniowych, w tym katolickich i żydowskich, choć katolicka szkoła elementarna przy Kaplicy Królewskiej (założona w 1712) w swej organizacji i programie nauczania wzorowała się na innych szkołach miejskich tego typu.
W roku szkolnym 1890/1891 w Gdańsku na 17 929 dzieci w wieku szkolnym uczyło się w szkołach różnego typu 16 598, w tym w 23 elementarnych publicznych: 12 134, w prywatnych: 2325; 1331 dzieci w wieku 6–14 lat było poza procesem nauczania. W szkołach miejskich na poziomie podstawowym nauka była bezpłatna.
Ważnym wydarzeniem w dziejach gdańskiego szkolnictwa było utworzenie 10 XI 1817 klasycznego, męskiego Gimnazjum Miejskiego (Städtische Gymnasium) z połączenia symbolicznego już Gimnazjum Akademickiego z elementarną szkołą mariacką, najpierw 4-, następnie 9-letniego, którego ukończenie, po zdaniu matury, uprawniało do podjęcia uniwersyteckich studiów wyższych. Średnie wykształcenie chłopcom miały zapewnić dalsze nowo powstałe szkoły: św. Piotra i Pawła (Oberrealschule zu St. Petri und Pauli) i św. Jana (Realgymnasium zu St. Johann), które w ciągu kilkudziesięciu lat przeszły znaczną ewolucję: od czteroletnich szkół miejskich (Bürgerschule) przez szkoły realne do dziewięcioletnich gimnazjów realnych z egzaminem maturalnym, uprawniającym do studiów na kierunkach technicznych i przyrodniczych.
Typ szkół licealnych powiększyło utworzenie w 1876 Królewskiego Gimnazjum Realnego (Königliches Realgymnasium) przy Weidengasse (Łąkowej), przeniesienie w 1900 Zakładu Szkolnego Conradiego z Jankowa do Gdańska (Conradische Schul- und Erziehungsanstalt Conradinum in Danzig Langfuhr, Conradinum), utworzenie w 1909 Gimnazjum Realnego we Wrzeszczu, od 1912 przy Falkweg 7 (ul. Topolowa), oraz Miejskie Gimnazjum Realne w Oliwie w 1913 przy Pelonker Straße 130 (ul. Polanki). Do przygotowania kadr dla administracji państwowej różnego typu powołano w 1860 sześcioletnią szkołę średnią dla chłopców z terenu Głównego Miasta (Mittelschule der Rechtstadt) i podobną, w 1862, dla rejonu Starego Miasta, wykorzystując działającą dotychczas przy An der Katharinenkirche 2/4 (ul. Katarzynki) szkołę elementarną dla dziewcząt (Mittelschule zu St. Katharinen). Szkoły te, z powodu braku egzaminu maturalnego, nie upoważniały absolwentów do studiów wyższych.
Po 1920 podobne szkoły dla dziewcząt i chłopców powstały na Dolnym Mieście, we Wrzeszczu, w Oliwie i w Nowym Porcie. Nauka we wszystkich typach szkół średnich publicznych i prywatnych była odpłatna (w zależności od typu szkoły od 30 do 130 Mk rocznie, płatnych w ratach miesięcznych lub kwartalnych).
Innym zagadnieniem było szkolnictwo zawodowe. Pomijając liczne prywatne szkółki muzyki, tańca czy rysunków, działały nieliczne placówki przygotowujące młodzież do pracy w handlu i usługach. Prawie do końca XIX wieku brak było placówek oświatowych, przygotowujących wykwalifikowane kadry dla rzemiosła i przemysłu. Szkolenie ich nadal spoczywało na mistrzach poszczególnych zawodów. Podobnie było w dużych zakładach, np. stoczniach czy wytwórniach maszyn i konstrukcji żelaznych, gdzie do pracy przyjmowano osoby, które poznały tajniki zawodu u prywatnych mistrzów, lub osoby niewykwalifikowane, które uczyły się zawodu na podrzędnych stanowiskach. Powstała w Gdańsku w 1824 Państwowa Prowincjonalna Szkoła Rzemieślnicza (Gewerbeschule, od 1835 Provinzial-Gewerbeschule) nawet po reorganizacji w 1835 nie spełniała swoich zadań jako placówka mająca przygotować kadry dla powstającego przemysłu. Początkowo przy Heilige-Geist-Gasse 82 (ul. św. Ducha), a od 1865 działająca w dobrych warunkach lokalowych w zachodnim skrzydle dawnego klasztoru franciszkańskiego przy Fleischergasse 24/25 (ul. Rzeźnicka), została jednak decyzją władz w roku 1878 zlikwidowana. Efemerydą była otwarta w 1868 na terenie Schellmühl ( Młyniska) dwuletnia szkoła zawodowa z 70 uczniami mającą przygotować kadry dla Stoczni Królewskiej.
W końcu XIX wieku władze państwowe wybrały inny, funkcjonujący w Gdańsku do 1945, model szkolenia zawodowego. Polegał on na ogólnym dokształcaniu młodzieży pracującej w handlu, rzemiośle i mniejszych zakładach pracy oraz organizowanie różnego typu kursów zawodowych, przygotowujących młodzież do egzaminów czeladniczych i mistrzowskich. W tym celu powołana została w 1892, najpierw jako placówka państwowa, następnie jako miejska, szkoła zwana początkowo Städtische Handels- und Gewerbeschule (Miejska Szkoła Handlowo-Przemysłowa), po 1921 Handwerker- und Fortbildungsschule ( Państwowa Rzemieślnicza Szkoła Dokształcająca), działająca od 1897 w zbudowanym dla niej budynku przy An der Großen Mühle 11/13 (ul. Wielkie Młyny). Nauka w tych szkołach, a także na kursach zawodowych, była odpłatna. Ten model szkolnictwa zawodowego spowodował, iż nie było zapotrzebowania społecznego na uzupełniające szkolnictwo prywatne. Wyjątkiem było kilka szkół handlowych dla dziewcząt po szkole podstawowej.
Szkoły prywatne. Od początku XIX wieku, tak jak w całym państwie pruskim, zaniedbane pozostawało szkolnictwo dla dziewcząt. Władze państwowe uważały, że wystarczy im nauka podstaw czytania, pisania, religii i śpiewu. Realizując postulaty elity kupieckiej Gdańska, władze miasta powołały w 1818 przy Jopengasse 52 (ul. Piwna) średnią szkołę dla dziewcząt (Höhere Töchterschule), która rozwinęła działalność po przeniesieniu w 1883 do nowo wybudowanego dla niej gmachu przy Holzgasse 24 (ul. Kładki) i przyjęciu za patronkę księżnej Victorii (Städtische Victoriaschule Szkoła Średnia dla Dziewcząt, Victoriaschule).
Większość dziewcząt z Gdańska zdana była jednak na szkoły elementarne. Ponieważ należało zapewnić odpowiednie wykształcenia córkom gdańszczan, zaczęły powstawać szkoły prywatne, o poziomie podstawowym i średnim, zarówno te bez określenia opcji wyznaniowej, jak i te o wyraźnym charakterze religijnym: ewangelickie, katolickie, żydowskie. Do założenia szkoły prywatnej (obok środków finansowych i lokalu) potrzebna była licencja wydana przez władze rejencji Gdańska. Pierwszeństwo miały osoby z przygotowaniem pedagogicznym lub związane współpracą z duchownymi, głównie protestanckimi, wdowy po duchownych oraz inne osoby gwarantujące lojalność wobec monarchii. Szkoły działały przeważnie w adaptowanych na ten cel dawnych kamienicach mieszczańskich i ich oficynach. Nowe, zaprojektowane dla szkół budynki powstawały na ogół po kilkudziesięciu latach ich działalności, po zebraniu potrzebnych funduszy. Ludzie interesu unikali inwestycji szkolnych, gdyż nie zapewniały one szybkiego i odpowiednio wysokiego zysku.
Większość szkół prywatnych, elementarnych i o wyższym poziomie, miała po kilkadziesiąt uczniów, działały najczęściej przez czas aktywności zawodowej jej założyciela, inne zamykano z różnych przyczyn po krótkim okresie funkcjonowania. Kuratorami wielu z nich byli pastorzy gdańskich kościołów protestanckich, czemu sprzyjały władze państwowe. W 1869 działało w Gdańsku siedem szkół prywatnych dla dziewcząt z podstawowym i średnim programem nauczania, 30 szkół elementarnych dla dziewcząt i chłopców i pięć prowadzonych przez związki religijne (katolickie i żydowskie) oraz siedem zawodowych, głównie o profilu handlowym. Kilka szkół o najlepszej organizacji i wysokim poziomie wychowawczo-dydaktycznym działało od połowy XIX wieku do końca II wojny światowej, przygotowując uczniów do życia w rodzinie i do pracy zawodowej, a często – po 1900 (po uzyskaniu prawa do egzaminu maturalnego) – i do studiów wyższych (prawie do końca XIX wieku wyższe uczelnie niemieckie nie przyjmowały na studia dziewcząt). Większość z nich, zgodnie z ówczesną teorią wychowawczą, przeznaczona była odrębnie wyłącznie dla chłopców lub dziewcząt, już jednak w XIX wieku kilka z nich przyjęło profil szkół koedukacyjnych (np. Elisabethschule; Quitsche Mädchen–Mittelschule).
Nauka w tych szkołach była odpłatna, wiele stosowało różnego rodzaju upusty zachęcające rodziców do powierzenia im edukacji dzieci. Bonusami była nauka języków obcych, możliwość uprawiania sportu, korzystania ze zbiorów biblioteki szkolnej, gabinety do nauczania przedmiotów przyrodniczych i fizyczno-chemicznych. Program nauczania szkół prywatnych musiał być zgodny z obowiązującymi wytycznymi pruskich władz oświatowych, używać też musiały zatwierdzonych przez nie podręczników. W wielu wyższych szkołach średnich dla dziewcząt uczyli nauczyciele i profesorowie odpowiednich dla nich szkół męskich. Porównanie programów nauczania szkół miejskich i prywatnych wykazuje, że różnice dotyczą najczęściej liczby godzin lekcyjnych danego przedmiotu w tygodniu. Prawie identyczne były programy Victoriaschule i Liceum Schellera czy szkoły pastora Friedricha Weinliga ( Müllersche Mädchenschule; Oehlrichsche Höhere Töchterschule) przy Hundegasse 54 (ul. Ogarna).
Prywatne szkoły średnie miały program podobny do programu miejskich szkół średnich dla chłopców, np. tygodniowy plan lekcji w Wyższej Szkole dla Dziewcząt Weinliga (Müllersche Mädchenschule), w 1910 przewidywał w najniższej, X klasie, 18 godzin lekcyjnych, a 33 w najstarszej, I klasie. Uczniowie klasy I uczyli się: religii swego wyznania, języków niemieckiego, francuskiego, angielskiego, historii, wiadomości o świecie i regionie, matematyki, przyrody, robótek ręcznych, śpiewu i gimnastyki. W męskim zaś Królewskim Gimnazjum Realnym przy Weidengasse 1 (ul. Łąkowa), w pierwszej, maturalnej klasie: religii swego wyznania, języka niemieckiego, francuskiego, angielskiego, łaciny, greki, historii z wiadomościami o świecie i regionie, matematyki, fizyki z elementami chemii, gimnastyki; łącznie 35 godzin zajęć tygodniowo. Podobnie było w szkołach średnich. Prywatna szkoła dla dziewcząt Mathildy Oehlrich ( Oehlrichsche Höhere Töchterschule) w 1877 w najstarszej, I klasie, uczyła: religii, języków niemieckiego, francuskiego, angielskiego, historii, geografii, przyrody, fizyki, rachunków, rysunków, robótek ręcznych, śpiewu, gimnastyki – 32 godziny tygodniowo. Natomiast w odpowiadającej jej klasie średniej szkoły dla chłopców z Głównego Miasta program w 1884 przewidywał naukę: religii, języka niemieckiego, łaciny, rachunków, geometrii, geografii, historii, przyrody, fizyki, kaligrafii, rysunków, gimnastyki – 32 godziny tygodniowo. Liczne były w XIX wieku niewielkie szkółki, prowadzone przez emerytowanych pedagogów, pastorów czy wdowy po nich, przygotowujące dzieci w wieku 6–10 lat do nauki w szkołach średnich. Program ich nauczania, o charakterze klas wstępnych, w niektórych szkołach średnich (klasy X–IX–VIII) ograniczał się do nauki pisania, czytania i rachowania, urozmaiceniem były lekcje śpiewu i rysunków. Szkółki te działały w większych mieszkaniach organizatorów.
Szkolnictwo niemieckie w II Wolnym Mieście Gdańsku, znajdowało się pod bezpośrednim zwierzchnictwem Senatu. Programy nauczania i organizacja szkolnictwa były zgodna z wzorem określonym dla Niemiec. 10 V 1920 istniało ogółem 253 szkół publicznych podstawowych z 512 klasami, 26 650 uczniami oraz 491 nauczycielami. Przeciętna liczba uczniów przypadających na jednego nauczyciela wynosiła 54,27, a na jedną klasę 52,02. Z powodu przeładowania klas szkolnych w niektórych szkołach nauka odbywała się na dwie zmiany. W pierwszych latach II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) urządzono 47 nowych placówek, szkołę pomocniczą i polską w Sopocie oraz w Oliwie oraz 2 nowe szkoły na obszarze wiejskim. 15 V 1920 w Gdańsku istniało 38 szkół z 485 klasami, z 17 790 uczniami (ogólna liczba nauczycieli 520; na całym obszarze II WMG: 294 szkoły, 1000 klas, 38 164 uczniów). W szkołach podstawowych Gdańska przeciętna liczba dzieci przypadających na klasę wynosiła 37,93 (na obszarach wiejskich 39,67). Popołudniowa nauka pozostała w zaledwie kilku szkołach, których zbyt małe pomieszczenia nie były w stanie pomieścić większej liczby dzieci.
W 1925 było w Gdańsku 55,62% uczniów ewangelickich, 43,38% katolickich, 0,61% żydowskich i 0,39% innego wyznania. W obwodach wiejskich: 59,2% uczniów ewangelickich, 40,50% katolickich, 0,18% żydowskich, 0,12% innego wyznania. Na obszarze całego II WMG występowała również przewaga nauczycieli ewangelickich – 62,9%, wyznania katolickiego – 36,9%, 0,18% – żydowskiego, 0,12% innego wyznania. Dzieci uczące się w szkołach na terenie II WMG (ogółem 38 164 uczniów) mówiły głównie w języku niemieckim (36 818 uczniów), języku polskim i (lub) kaszubskim (1324 uczniów) i w innym języku (22 uczniów). Dla dzieci mówiących po polsku utworzono szkoły z polskim językiem wykładowym.
Na mocy art. 102. Konstytucji II WMG, nakładającej na władze obowiązek utworzenia głównego nadzoru szkolnego, powołano urząd radców szkolnych (inspektorów), w którego skład weszło sześć osób. Zadaniem radców szkolnych było między innymi podnoszenie poziomu nauczania przez hospitowanie podległych im placówek. Nie zdołano zlikwidować najważniejszego problemu, jakim było duże zagęszczenie dzieci w klasach (zakładana początkowo liczba 40 uczniów w klasie, wahała się w granicach 50).
Innym problemem były szkoły przygotowawcze (Vorschulen), które przygotowywały dzieci uczące się w szkołach podstawowych do nauki w szkole średniej. 18 X 1921 Senat wydał rozporządzenie o likwidacji tych szkół, nie zlikwidowano jednak prywatnych. W Gdańsku w 1925 roku istniało 26 prywatnych szkół z liczbą 232 uczniów, na pozostałym obszarze II WMG 16 szkół prywatnych z liczbą 150 uczniów. Dla dzieci upośledzonych były szkoły specjalne lub klasy specjalne przy szkołach. Utworzono także osobne oddziały dla dzieci nieuzdolnionych, które kończyły naukę w niższych lub średnich klasach. Dzieciom uzdolnionym zapewniano przejście do szkół średnich, zwalniając je od opłat szkolnych lub dostarczając bezpłatnie pomocy naukowych. Dla zdolnych uczniów szkół podstawowych i dla tych, którzy ją ukończyli, urządzono przy szkołach średnich klasy uzupełniające – pomocnicze.
Ważnym osiągnięciem było zatwierdzenie wytycznych do programów nauczania, wydanych przez Senat 20 III 1923 (Richtlinien zur Aufstellung von Lehrplänen für die Grundschule und die oberen vier Jahrgänge der Volksschule), oraz szczegółowego programu nauczania dla szkół niemieckich z 1931 (Lehrplan für die Grundschule und für die oberen Jahrgänge der Danziger Volksschulen). Konstytucja gdańska określiła obowiązek szkolny ucznia do lat 18. Szkolnictwo niemieckie w II WMG dzieliło się generalnie na poziomy: I – Volksschule (pełna szkoła podstawowa): Grundschule – klasy I–IV (die ersten vier Jahrgänge) oraz Hauptschule – klasy V–VIII (die vier oberen Jahrgänge); II – Fach- und Berufsschule (zawodowe i dokształcające); III – Mittelschulen (szkoły średnie: gimnazja wszystkich kierunków oraz licea); IV – Höhere Schulen / Oberschulen (szkoły średnie wyższego stopnia edukacji); V – Hochschulen (szkoły wyższe). Grundschule nie prezentowała wysokiego poziomu nauczania. W I klasie było ogółem 18 godzin lekcyjnych tygodniowo, w II – 22 godziny, w III – 26 godzin, a w IV – 28 godzin.
W I klasie nauka odbywała się bez podziału na poszczególne przedmioty, wokół ogólnego tematu: „Dom rodzinny jako pierwsze środowisko w dzieciństwie”. Program II klasy Grundschule uwzględniał już podział na przedmioty: religię, naukę o ojczyźnie, język niemiecki, pisanie, rachunki, rysunki, muzykę, gimnastykę, roboty ręczne. Naukę o ojczyźnie i język niemiecki wykładano łącznie. Przewodnim tematem w ciągu roku szkolnego było „Sąsiedztwo”. Program dla III klasy zorientowany był wokół tematu „Nasza ojczyzna jako przestrzeń życiowa dla niemieckiego człowieka”. Główny temat nauczania w IV klasie to z kolei „Okręg nadwiślański i jego organizacja przez człowieka niemieckiego”. W klasach wyższych Volksschule, od V do VIII, siatka godzin obejmowała przedmioty: religię, język niemiecki, historię z nauką obywatelską, geografię, przyrodę, rachunki, geometrię, rysunek, muzykę, gimnastykę, roboty ręczne, roboty kobiece. Istniały pewne różnice w liczbie godzin dla dziewcząt i chłopców, np. w V klasie chłopcy mieli tygodniowo osiem godzin języka niemieckiego, a dziewczęta – od siedmiu do ośmiu; na przyrodę w VI klasie przeznaczono dla chłopców od trzech do czterech godzin, a dla dziewcząt od dwóch do trzech3 godzin tygodniowo.
Po dojściu w 1933 do władzy Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej, odpowiedzialny za kwestie nauki senator Adalbert Boeck dostosował całe nauczanie do wymagań propagandy nazistowskiej. Program nauczania dla VII klasy szkoły podstawowej od 1933 obejmował np. tematy: „Führer walczy o wolność i chleb”, „Adolf Hitler polityk pokojowy”, „Niemcy jako twórcy świata”.
W gdańskim szkolnictwie zawodowym w 1925 pracowało 248 nauczycieli. W szkołach zawodowych ogólna liczba klas wynosiła 22, w których uczyło się 457 uczniów oraz pracowało 29 nauczycieli. Nauka w szkołach zawodowych była na ogół trzyletnia. W celu lepszego przygotowania absolwentów tych szkół do zawodu urządzono kursy dokształcające.
| Handwerker- und Fortbildungsschule, od 1936/1937 Städtische Berufs- und Handwerkerschule, An der Großen Mühle 11/13 (ul. Wielkie Młyny; zob. Państwowa Rzemieślnicza Szkoła Dokształcająca) |
| Städtische Mädchenberufsschule (Szkoła Zawodowa dla Dziewcząt), Hundegasse 54 (ul. Ogarna) |
| Werkschule der Danziger Werft (Przyzakładowa Szkoła Zawodowa Stoczni Gdańskiej) |
| Staatliche Gewerbe- und Haushaltungsschule (Szkoła Rzemiosł i Gospodarstwa Domowego), Wrzeszcz, Ferberweg 18 (ul. Miszewskiego), po 1925 Königstaler Weg 18 (ul. Sobieskiego; zob. Królewskie Seminarium Nauczycielskie) |
| Kinderpflegerinnen-Schule des Vereins zur Errichtung und Förderung von Kindergärten (Szkoła Opiekunek Stowarzyszenia dla Zakładania i Wspierania Przedszkoli), Am Spendhaus 6A (ul. Sieroca) |
| Zawodowa Szkoła w Oliwie, Haushaltungs-Pensionat „Ludolphine”, Danzig-Oliva Ludolfinerweg 29 (ul. Czyżewskiego) |
| Polizeischule der Freien Stadt Danzig (Szkoła Policji WMG; zob. policja), Heeresanger 7 (al. Legionów) |
| Staatliche Seefahrtschule in Danzig (Państwowa Szkoła Morska w Gdańsku), Heeresanger 9 (al. Legionów; zob. Szkoła Nawigacyjna) |
Programy nauczania szkół zawodowych były ubogie; poza wiadomościami zawodowymi obejmowały lekcje wychowania obywatelskiego. W niektórych szkołach wprowadzono naukę pisania podań do instytucji i urzędów, naukę sporządzania prostych rachunków, np. w Przyzakładowej Szkole Stoczni Gdańskiej, otwartej 1 XI 1921. Przy tej szkole założono warsztaty okrętowe. Uczyło się tam 300 uczniów.
Szkolnictwo zawodowe dzieliło się ogólnie na dwa systemy: 1) szkoły zawodowe i gospodarcze; 2) szkoły handlowe i wyższe handlowe. Szkoły zawodowe i gospodarcze były pod opieką Niemieckiego Stowarzyszenia Kobiet, od 1926 Niemieckiego Stowarzyszenia Kobiet Czerwonego Krzyża. Nadzór nad szkołami należał do państwa, które utrzymywało i dotowało szkoły. Szkoły zawodowe i gospodarcze obejmowały kilka działów: 1) Seminarium dla kształcenia nauczycielek robót gospodarczych i ręcznych. Nauka trwała dwa lata. Przyjmowane były uczennice jedynie ze świadectwem ukończenia szkoły wyższego stopnia (Oberschule). Opłata roczna za szkołę wynosiła 450 guldenów. 2) Roczne kursy szkoły gospodarczej, do której przyjmowani byli uczniowie po ukończeniu szkoły podstawowej. Opłata roczna za kurs wynosiła 330 guldenów. 3) Półroczne kursy gotowania, prania, krawiectwa i robótek kobiecych. Kursy nie stawiały kandydatom specjalnych wymagań, przyjmowani byli również uczniowie, którzy nie ukończyli pełnej szkoły podstawowej. Opłata roczna za kurs wynosiła 160 guldenów. Na kursy tego typu przyjmowano również cudzoziemców, dla których opłaty roczne były wyższe niż dla uczniów obywateli gdańskich. Dla Niemców z Rzeszy były one wyższe o 20%, a dla innych cudzoziemców wyższe aż o 100%.
Miejska Szkoła Handlowa i Szkoła Handlowa Wyższego Stopnia (Städtische Handels- und höhere Handelsschule), oddzielne dla dziewcząt i chłopców, przy Faulgraben 11 (ul. Gnilna), podlegały Zarządowi Gdańska i były dotowane przez miasto. Prowadzono również kursy wieczorowe dla młodzieży męskiej i żeńskiej, pracującej zawodowo.
Szkoła handlowa była półtoraroczna. Przyjmowano uczniów ze świadectwem ukończenia pełnej szkoły podstawowej, po złożeniu egzaminu wstępnego z języka obcego, najczęściej angielskiego. Program nauczania obejmował podstawowe wiadomości z gospodarki państwowej, naukę obywatelską, język niemiecki, geografię gospodarczą. Opłaty roczne wynosiły: 150 guldenów dla obywateli gdańskich, 180 guldenów dla młodzieży zamiejscowej dojeżdżającej z innych powiatów, 300 guldenów dla obcokrajowców. W Wyższej Szkole Handlowej nauka trwała trzy lata. Chłopców przyjmowano ze świadectwem dojrzałości lub świadectwem małej matury (tzn. ukończenia szkoły średniej), przy czym jeżeli kandydat miał małą maturę, musiał wykazać się oceną dobrą z języka niemieckiego, z języka obcego oraz dobrym wynikiem ogólnym. Dziewczęta przyjmowano na podstawie ukończenia szkoły handlowej albo świadectwa ukończenia innej szkoły typu licealnego. Od kandydatek nie wymagano zdawania egzaminu wstępnego. Program nauczania był podobny jak w szkole handlowej, różnicę stanowił przedmiot: prowadzenie wzorowego biura kupieckiego, wprowadzenie drugiego języka do wyboru (francuski albo polski); oprócz angielskiego jako obowiązkowego. Roczna opłata w Wyższej Szkole Handlowej wynosiła: dla dzieci miejscowych 228 guldenów, dla zamiejscowych 264 guldeny, dla obcokrajowców 556 guldenów.
Szkoła średnia (Mittelschule) była szkołą sześcioletnią, dzieliła się na męską i żeńską. W 1925 na terenie Gdańska działało siedem męskich i sześć żeńskich. Łączna liczba młodzieży wynosiła 3927 uczniów i 148 nauczycieli. W szkole średniej wprowadzono dwa języki obce: angielski i francuski, w niektórych także polski na życzenie rodziców, wprowadzono również nauczanie prac ręcznych (introligatorstwo i prace w drewnie), ogrodnictwa i stenografii. Szkoły typu licealnego wyższego stopnia (Höhere Schulen/Oberschulen) kończyły się uzyskaniem świadectwa dojrzałości. Uczniów przyjmowano na tych samych zasadach co do szkół średnich; dzieliły się na męskie i żeńskie. Szkoły te na terenie II WMG przygotowywały uczniów zarówno do przyszłych studiów, jak i do zawodu. Wprowadzając do nauczania również przedmioty pedagogiczne w wyższych klasach, przygotowywały nauczycieli dla szkół podstawowych, zwłaszcza dla pierwszych 4 klas Grundschule, a także wychowawczynie przedszkolne. Na terenie II WMG istniało 18 szkół wyższego stopnia licealnego: dziewięć męskich i dziewięć żeńskich, trzy szkoły miejskie i sześć szkół prywatnych.
| Staatliches Gymnasium nebst Realschule (1933: Staatliche Oberrealschule), Weidengasse 1 (ul. Łąkowa; zob. Gimnazjum Królewskie Realne w Gdańsku) |
| Kronprinz-Wilhelm-Realgymnasium, Falkweg 7 (ul. Topolowa; zob. Gimnazjum Królewskie Realne we Wrzeszczu) |
| Städtisches Gymnasium und Realgymnasium am Winterplatz, Lastadie 2 (zob. Gimnazjum Miejskie) |
| Oberrealschule zu St. Petri und Pauli, Hansaplatz (ul. Wały Piastowskie; zob. szkoła św. Piotra i Pawła) |
| Realgymnasium zu St. Johann, Fleischergasse 25/28 (ul. Rzeźnicka; zob. szkoła św. Jana) |
| von Conradische Schul- und Erziehungsanstalt Conradinum in Danzig-Langfuhr (Stiftische Oberrealschule mit Progymnasialklassen und Alumnat (Szkoła Realna Wyższego Stopnia z Klasami Progimnazjalnymi Fundacji Conradiego; zob. Conradinum), Wrzeszcz, Krusestraße 1/2 (ul. Piramowicza) |
| Miejskie Gimnazjum Realne dla Chłopców (Städtisches Realgymnasium; Oberschule für Jungen), Pelonkerstraße 130 (ul. Polanki; zob. Gimnazjum w Oliwie) |
| Marienschule, Vorstädtischer Graben 18 (ul. Podwale Przedmiejskie) |
| Städtische Victoriaschule ( Szkoła Średnia dla Dziewcząt im. Wiktorii), Holzgasse 24–26 (ul. Kładki) |
| Städtisches Realgymnasium Oliva (od 1933 Städtisches Lyzeum Oliva; zob. Gimnazjum w Oliwie), Pelonkerstraße 130 (ul. Polanki) |
| Helene-Lange-Schule. Städtisches Lyzeum und Reformrealgymnasium (und Kindergärtnerinnen- und Hortnerinnenseminar) (Miejskie Liceum i Reformowane Gimnazjum Realne oraz Seminarium Przedszkolanek i Świetliczanek), Ostseestraße 107 (al. Hallera) |
| Lyzeum und Oberlyzeum nebst Studienanstalt. Übungsschule. Frauenschule mit Volkskindergarten (Liceum i Liceum Wyższe z Szkołą Ćwiczeń. Szkoła Żeńska z Publicznym Przedszkolem), Poggenpfuhl 61 (ul. Żabi Kruk; zob. Oehlrichsche Höhere Töchterschule) |
| Staatliches Stephan-Waetzold-Lyzeum, Taubenweg 3 (ul. Pniewskiego; zob. Wildesche Mädchenschule) |
