BRAMY MIEJSKIE

[[File:Brama Nizinna, Der Stadt Dantzigk…, 1687.JPG|thumb|Brama Nizinna, ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]

[[File:Brama Zamkowa (Haustor) przed rozbiórką w 1879 roku.JPG|thumb|Brama Zamkowa (Haustor) przed rozbiórką w 1879 roku]]

[[File:Brama Długich Ogrodów, zwana dziś Żuławską, widok od strony wschodniej, koniec lat 30. XX wieku.JPG|thumb|Brama Długich Ogrodów, zwana dziś Żuławską, widok od strony wschodniej, koniec lat 30. XX wieku]]

'''BRAMY MIEJSKIE.''' Pomijając XIII-wieczny Gdańsk na prawie lubeckim (q Stare Miasto), gdzie o istnieniu bram w ciągu q murów obronnych można tylko wnioskować z nieprecyzyjnych przekazów, najstarsze ze znanych powstały w zachodnim ciągu murów obronnych q Głównego Miasta (q Brama Długouliczna – 1346, q Szeroka – 1363 i jako ostatnia Ludwisarska – 1378). Kolejne powstawały w północym (q Brama Zamkowa – być może jeszcze w połowie XIV wieku) i południowym odcinku muru (q Brama Żabia – 1357, Na Zbytkach – 1378 i q Kotwiczników – 1378). Bramy wodne, znajdujące się u wylotu ulic biegnących w kierunku q Motławy, stanowiące jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Gdańska, powstawać zaczęły na przełomie 3. i 4. ćwierci XIV wieku (q Brama Kogi – 1378, q Krowia – 1387). Bramy wodne pełniły głównie funkcję gospodarczą (mniej militarną), znajdowały się w nich pomieszczenia magazynowe, przed nimi umieszczano pomosty przystani portowych (q Długie Pobrzeże). Pierwsze bramy mogły być jedynie prostym przelotem w murze. Od początku 2. połowy XIV wieku zaczęto je wzmacniać murowanymi, piętrowymi budynkami bramnymi (Brama Długouliczna na obrazie q Antona Möllera ''Grosz czynszowy'', Brama Krowia), wysuniętymi nieco przed lico muru. Być może początkowo zwieńczano je blankowaniem, zastąpionym później przez wysoki dach. <br /><br /> Rozbudowa murów obronnych Głównego Miasta o mur niski i nową fosę w 4. ćwierci XIV wieku (po 1379) spowodowała konieczność rozbudowy bram także w linii muru niskiego. W ten sposób od strony lądowej powstawać zaczęły tzw. przedbramia, pierwotnie jako niewielkie występy w murze, wysunięte ponad fosę, z przejazdami w osi bramy, połączone tzw. murami szyi z bramą właściwą. Pierwsze przedbramie powstało przed Bramą Długouliczną (koniec XIV wieku), kolejne w początku XV wieku przed wszystkimi pozostałymi bramami lądowymi, z wyjątkiem Bramy Zamkowej i Bramy Kotwiczników. W 1. połowie XV wieku rozbudowano węzeł obronny przed Bramą Długouliczną. Wzniesiono przed nią potężne przedbramie, składające się z połączonych z bramą podwójnymi murami szyi 2 trzykondygnacyjnych bram zewnętrznych: wschodniej prostokątnej i zachodniej dwuwieżowej. Mury obu odcinków szyi wspierały się na, być może, ceglanych mostach przerzuconych nad podwójną fosą. Rozbudowano także przedbramia Bramy Na Zbytkach i Bramy Żabiej, które zaopatrzono w duże, zaokrąglone od strony przedpola i wysunięte nieco przed mur niski wieże flankujące przejazd. W 1. połowie XV wieku powstały kolejne bramy wodne: q Żuraw (1444), służący równocześnie jako dźwig portowy, q Brama Chlebnicka, q św. Ducha, q Świętojańska i Tobiasza. Również przed nimi umieszczono pomosty przystani portowych. Kolejny etap rozwoju gdańskich bram miejskich nastąpił po roku 1454, kiedy znikły ograniczenia wynikające z władzy zakonu krzyżackiego. W 2. połowie XV wieku, po przekopaniu 2. fosy na zachód od istniejącej, rozbudowano przedbramia Bramy Ludwisarskiej i Szerokiej, zbliżone układem do przedbramia Bramy Długoulicznej, lecz mniejsze. Składały się z 2 odcinków murów szyi wspartych na, być może, ceglanych mostach przerzuconych nad fosami. <br /><br /> Od strony zewnętrznej mur szyi zakończony był niską bramą, na przesmyku pomiędzy fosami wybudowano baszty flankujące. Ostatnią bramą Głównego Miasta, która otrzymała przedbramie, była Brama Zamkowa (1487–1489). W 2. połowie XV wieku zakończyło się kształtowanie zespołu bram wodnych Głównego Miasta. Powstały wówczas: q Brama Straganiarska (1481–1482) i q Mariacka, znacząco przebudowana została Chlebnicka. Otoczenie w 2. połowie XV wieku murami obronnymi Starego Miasta i q Starego Przedmieścia wymusiło budowę bram miejskich również w tych dzielnicach. Ze względu na ich całkowite zniszczenie w trakcie budowy fortyfikacji nowożytnych zachowało się o nich niewiele informacji. Bramy staromiejskie: św. Jakuba (1461), w osi obecnej ul. Łagiewniki, oraz Bożego Ciała (1459), w osi obecnej ul. Korzennej, były dwuwieżowymi budowlami z przesklepionym przejazdem, nad którym znajdowały się izby straży. Ostatnią kondygnację wieńczyły szkieletowe hurdycje. Brama Bożego Ciała miała przedbramie, którego zewnętrzna brama, połączona murami szyi z bramą wewnętrzną, miała formę identyczną z przedbramiem Bramy Ludwisarskiej. Odmienne w formie były pozostałe bramy Starego Miasta: Drzewna (1461) i Raduńska (3. ćwierć XV wieku). Brama Raduńska stanowiła ochronę przepustu q Kanału Raduni przez mury obronne Starego Miasta i składała się z niewysokiej, ale potężnej, cylindrycznej baszty i przylegającego do niej prostokątnego budynku. Natomiast założenie Bramy Drzewnej (pierwotnie nazywanej Bramą św. Gertrudy) składało się z 3 dużych cylindrycznych baszt, z których 2 (jedna nakryta wysokim stożkowym dachem, druga zwieńczona krenelażem), połączone przesklepionym przejazdem, stanowiły bramę właściwą, umieszczoną w linii murów obronnych. Trzecia baszta flankowała bramę zewnętrzną przedbramia. Niewiele wiemy o wybudowanej w roku 1459, w osi obecnej ul. Elżbietańskiej, Bramie św. Elżbiety, która została zlikwidowana w 1480. Z 2 bram Starego Przedmieścia więcej wiemy o q Bramie Karowej, wybudowanej w roku 1462 w północno-zachodnim narożniku murów obronnych dzielnicy (na styku z murami obronnymi Głównego Miasta). Jej architektura była zbliżona do staromiejskich bram św. Jakuba i Bożego Ciała. Nie miała przedbramia. Druga z bram, Brama Nowa, w południowym ciągu murów Starego Przedmieścia, powstała w latach 1460–1461. Składała się ze sklepionego przelotu w murze obronnym i flankującej go baszty. Baszta ta najpewniej zachowała się do dzisiaj (q Baszta Biała). Ostatnią gdańską bramą wywodzącą się z budowlanych tradycji średniowiecza była wybudowana w latach 1517–1519 q Brama Stągiewna, broniąca od wschodu dostępu do q Spichlerzy (Wyspy Spichrzów). Według przypuszczeń mogła mieć trzy wieże z dwoma przejazdami, ostatecznie zrealizowana została jako dwuwieżowa. <br /><br /> Rozwój sztuki wojennej i artylerii w 1. połowie XVI wieu wymusił unowocześnienie fortyfikacji Gdańska. Jednym z głównych celów zmian było odsunięcie frontów fortyfikacji od zabudowy miejskiej. Pierwszym zrealizowanym odcinkiem nowych fortyfikacji był zachodni, którego kształtowanie rozpoczęto jeszcze w 1. połowie XVI wieku. Pierwszą z bram umieszczonych w tym odcinku fortyfikacji była q Brama Wyżynna. Wybudowana w latach 1574–1575 przez q Hansa Kramera, w 1588 ozdobiona wspaniałym wystrojem kamieniarskim z fryzem herbowym na zachodniej fasadzie przez q Wilhelma van den Blocka. Jej lokalizacja na osi głównego wjazdu do miasta sprawiła, że jest najwspanialszą z lądowych bram gdańskich. Kolejne powstawały wraz z rozwojem układu fortyfikacji: Nizinna (1626), Żuławska (Długich Ogrodów, 1628) i św. Jakuba (1625–1635). Wszystkie umieszczone w kurtynie wałów (czyli we fragmencie wału pomiędzy bastionami), dzięki czemu były flankowane przez 2 sąsiednie bastiony. Również ich forma była podobna, wszystkie (choć w wypadku Bramy św. Jakuba to tylko przypuszczenie) zaprojektowane zostały przez q Hansa Strakowskiego. Były to potężne ceglane tunele, mieszczące przejazd oraz 2 przejścia piesze po obu stronach. Krawędzie przejazdów zostały ujęte kamiennymi portalami, nad przejazdem mieściła się izba straży, ozdobiona lukarnami o ornamentowanych szczytach. Nizinna miała kamienną całą elewację południową z 4 pilastrami toskańskimi pokrytymi rustyką. Mniej ozdobne były: Żuławska i św. Jakuba, jednakże i one miały kamienny wystrój elewacji w postaci gzymsów, medalionów, szczytów czy herbów. <br /><br /> Budowa nowych fortyfikacji spowodowała, że znaczenie utraciły bramy średniowieczne. Pierwszą zlikwidowano w roku 1563 Bramę Karową, zachowując jednak jej mury w wałach jako prochownię. W latach 70. XVI wieku zlikwidowano bramy Starego Miasta: Drzewną i Raduńską (wykorzystano mury tej drugiej na prochownię w wale). Następnie rozebrano Bramę Nową na Starym Przedmieściu (1. ćwierć XVII wieku) i staromiejskie: Bożego Ciała (1633), św. Jakuba (w roku 1625 zasypana, służyła do czasu wybuchu prochu w 1815 jako prochownia bastionu św. Jakuba). Pomimo utraty znaczenia militarne zachowały się w tym okresie wszystkie średniowiecznych bramach Głównego Miasta. Adaptowane przede wszystkim na funkcję mieszkaniową, na więzienia (Przedbramie ul. Długiej i baszta Bramy Kotwiczników), magazyny (Stągiewna). Dwie bramy przebudowano na reprezentacyjne budynki miejskie. W miejsce rozebranejów roku 1563 Bramy Kogi powstała q Zielona Brama, przeznaczona na rezydencję władców polskich odwiedzających Gdańsk. Budowniczym sprawującym nadzór był Holender, mistrz Regnier. Nie wiadomo, czy był on też projektantem. Drugi, zachodni kraniec q Drogi Królewskiej zamknięty został w latach 1612–1614 ozdobną q Złotą Bramą, powtarzającą formy rzymskiego łuku triumfalnego. Jej projektantem był q Abraham van den Block. <br /><br /> Kolejny etap rozwoju gdańskich fortyfikacji w 2. połowie XVII wieku spowodował konieczność budowy nowych bram w zewnętrznym pierścieniu wałów. Powstały wówczas: q Brama Oruńska (1655–1656), q Brama Nowych Ogrodów (zwana także Kartuską lub Siedlecką, 1656), ale nie prezentowały się tak efektownie jak powstałe wcześniej. Były to tunele w wale, których wyloty ujęto boniowanymi portalami, zaopatrzonymi czasem w ozdobny herb Gdańska w kluczu otworu (Oruńska). Kolejne powstałe w tym czasie: q Brama Oliwska (1656), w północnym ciągu fortyfikacji zewnętrznych, oraz Elbląska (1656), stanowiąca wzmocnienie Bramy Żuławskiej, były otwartym przejazdem w wale, zaopatrzonym w drewniane wrota poprzedzone mostem zwodzonym. Projektantem wszystkich był q Georg Strakowski. Wiek XVIII i początek XIX nie przyniosły zmian, poza modernizacjami wynikającymi z potrzeb militarnych. Jedynym wyjątkiem było krótkotrwałe istnienie bram w utworzonym przez władze pruskie q Zjednoczonym (Kombinowanym) Mieście Chełmie. Do roku 1807 istniały tam dwie bramy: Górna i Dolna (zamykające z dwóch stron główną ulicę, obecną Lubuską). <br /><br /> Rozwój miasta już w początku XIX wieku przyczynił się do rozbiórki średniowiecznych bram miejskich. Jako pierwszą w 1803 rozebrano Bramę Ludwisarską. W 1. połowie XIX wieku rozebrano: Żabią (1819 i 1827–1828), Kotwiczników – pozostawiono jednak basztę (1821), Szeroką – ocalała baszta (w 1826 brama łącząca wieże przedbramia, w 1831 właściwa), Na Zbytkach (1836). W tym czasie znaczącej przebudowie, niejednokrotnie zacierającej formę architektoniczną, uległy bramy wodne: św. Ducha, Świętojańska i Straganiarska. Jedyną bramą wodną, która znikła z panoramy miasta, była Brama Tobiasza, całkowicie wchłonięta przez zabudowę mieszkaniową jeszcze w XVII wieku. W 2. połowie XIX wieku zmodernizowano wszystkie bramy zewnętrznego ciągu fortyfikacji nowożytnych. Oliwska, Siedlecka, Oruńska i Elbląska zostały w latach 70. XIX wieku niemal identycznie obudowane ceglanymi murami, miały szerokie, otwarte przejazdy w wałach, ozdobione ceglanymi filarami, zwieńczonymi kamiennymi nakrywami. Zbliżona formą była także wybudowana 1852 Brama Kolejowa, ostatnia z bram miejskich powstałych w Gdańsku, znajdująca się w barku bastionu Żubr. W nieco podobny sposób przebudowano w latach 1878–1879 Bramę Wyżynną, pozostawiając jednak sam historyczny budynek. Przekopano wówczas w wale po obu stronach bramy 2 szerokie przejazdy, zaakcentowane dwoma kamiennymi filarami. W roku 1884, na zakończenie przebudowy, powstała elewacja bramy od strony miasta, zharmonizowana z historyczną elewacją przeciwną (nad przejazdem dodano fryz z herbem Hohenzollernów). W 1. połowie XIX wieku – z wyjątkiem Bramy Wyżynnej i św. Jakuba (otwartych całodobowo) – bramy zamykano o 23 (z możliwością otwarcia dla posiadaczy rocznych „kart bramnych”). W roku 1881 rozebrano Bramę św. Jakuba. Fragmenty jej wystroju umieszczono w gdańskich budynkach (lwy na przedprożu q Dworu Artusa, hełm na wieży q kościoła św. Jakuba, kamieniarkę portali na wschodniej elewacji przyziemia Katowni (q Wieża Więzienna)). Kontynuowano rozbiórkę bram średniowiecznych Głównego Miasta. W 1879 zburzono Bramę Zamkową, nieco wcześniej, na przełomie lat 50.–60., obie wieże przedbramia Bramy Szerokiej. W roku 1905 rozebrano Bramę Krowią, budując na jej miejscu nowy budynek o formach neogotyckich i funkcji mieszkaniowej, zachowując przejazd bramy. Bramy zewnętrzne ciągów fortyfikacji ostatecznie przestały istnieć po demilitaryzacji Gdańska w początku lat 20. XX wieku. Rozebrano: bramy Oliwską (1919), Siedlecką (1921), Oruńską (1927) i Elbląską (około 1925). <br /><br /> W 1945 poważnym uszkodzeniom lub zniszczeniu uległa większość zachowanych bram. Stosunkowo najmniej zniszczone (uszkodzona przez pociski artyleryjskie kamieniarka i ściany) zostały bramy nowożytne: Nizinna, Wyżynna i Żuławska oraz Stągiewna. One też zostały najszybciej odbudowane (Nizinna – 1949, Wyżynna – 1950–1951, Żuławska – 1949, Stągiewna – 1955). Odtworzono ich formę zewnętrzną, jednakże przystosowanie do nowych funkcji trwa nawet do dzisiaj (Brama Wyżynna i Brama Nizinna). Znacznie bardziej zniszczone były średniowieczne bramy lądowe i wodne. Przestały istnieć: Brama św. Ducha, Świętojańska, ze Straganiarskiej, Mariackiej, Chlebnickiej pozostały zaledwie mury przyziemia i fragmenty wyższych kondygnacji. Całkowicie wypalone wnętrza i zniszczone górne kondygnacje miały bramy Złota i Zielona oraz przebudowana Brama Krowia. Żuraw zachował wprawdzie grube, zewnętrzne mury na całej wysokości, ale zniszczone w całości zostało wnętrze, drewniana część dźwigowa i ściana od strony miasta. Założeniem odbudowy było możliwie wierne odtworzenie elewacji bram według stanu pierwotnego i oparcie rekonstrukcji na wnikliwej analizie materiałów historycznych oraz badaniach architektonicznych, przeprowadzanych przez pracowników i studentów q Politechniki Gdańskiej. Rekonstrukcja pozwalała w pierwszym rzędzie na zachowanie istniejących autentycznych części budynku, z jego wystrojem dekoracyjnym oraz na przywrócenie bramom ich dawnej szaty architektonicznej. Wykorzystywano współczesne konstrukcje. Bramę Mariacką (odbudowaną w latach 1954–1959) i Żuraw (odbudowany w latach 1956–1959) przeznaczono na funkcje muzealne (q Muzeum Archeologiczne; q Centralne Muzeum Morskie), Chlebnicką (1959–1961) i Straganiarską (1957–1958) na funkcję mieszkaniową, Złota (1953, 1995–1998) została siedzibą Stowarzyszenia Architektów Polskich, w Zielonej miało siedzibę q Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. Adaptacja wnętrz do nowych funkcji wymagała przyjęcia kompromisów pomiędzy w pełni historyczną formą a uwarunkowaniami użytkowymi. Szczególne znaczenie miało to w wypadku bram średniowiecznych adaptowanych na funkcje mieszkaniowe, gdzie musiano zachować stosunkowo duże otwory okienne i nie było możliwe odtwarzanie historycznego układu wnętrz. Ostatnimi odbudowanymi bramami Głównego Miasta były najbardziej zniszczone bramy wodne: Brama św. Ducha (odbudowana w roku 1985 na siedzibę oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej) oraz Świętojańska (odbudowana w latach 1976–1978 na siedzibę oddziału Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa), przebudowana w początku XX wieku Brama Krowia (1971–1972, oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego). Ze względu na brak przekazów ikonograficznych odtworzono je w całości – w celu utrzymania jednolitego charakteru i integracji zespołu bram wodnych – jako restytucję (czyli odbudowę obiektu, w którym zachowana niewielka ilość substancji zabytkowej, badania historyczne i architektoniczne pozwalają na odtworzenie obiektu w formach nawiązujących do historii). Czternaście zachowanych obecnie bram miejskich Gdańska (Chlebnicka, Kolejowa, Krowia, Mariacka, Nizinna, Przedbramie ul. Długiej, Stągiewna, św. Ducha, Świętojańska, Wyżynna, Zielona, Złota, Żuławska, Żuraw) wraz z czterema fragmentami bram (Kotwiczników, Nowa, Szeroka, Żabia) stanowi największy Polsce zespół bram miejskich i wspaniały przykład rozwoju sztuki fortyfikacyjnej od XIV do XIX wieku. {{author:GS}} [[Category: Encyklopedia]]