CHEŁM
| < Poprzednie | Następne > |
CHEŁM, dzielnica Gdańska (► administracyjny podział).
Granice dzielnicy. Według statutu dzielnicy z 24 IV 2014 jej granicę stanowią: „granica administracyjna miasta od ul. Świętokrzyskiej do zabudowanej części ul. Borkowskiej (z tą ulicą), następnie biegnie na wschód w stronę Traktu Św. Wojciecha. Przed Traktem Św. Wojciecha skręca na północ i na tyłach budynków z tym adresem dochodzi do Parku Oruńskiego i między ulicami Diamentową i Platynową oraz Granitową i Działyńskiego dochodzi do ul. Małomiejskiej (z tą ulicą). Od ul. Małomiejskiej kieruje się na północ do ul. Ptasiej, a następnie na wschód między Ptasią, a Hebanowskiego do ul. Zamiejskiej. Tam granica skręca na północ i zapleczem ogródków działkowych przecina ul. Cienistą na wysokości ul. Bitwy pod Lenino. Następnie za ul. Cmentarną dochodzi do ul. Stoczniowców, lasem Biskupiej Góry dochodzi do ul. Armii Krajowej, a potem na zachód tą ulicą do skrzyżowania z ul. Łostowicką. Tam skręca na południowy wschód i wzdłuż ul. Nowej Łódzkiej (al. Havla) przecina ul. Świętokrzyską i zmienia kierunek na południowy zachód do ul. Wielkopolskiej, gdzie ponownie zmienia kierunek na północno-zachodni do granicy administracyjnej miasta na ul. Świętokrzyskiej”.
Uchwałą Rady Miasta z 30 VIII 2018 z dzielnicy Chełm wydzielono nową dzielnicę, Orunia Górna–Gdańsk Południe. Po tej zmianie, według nowego statutu, granicę dzielnicy „stanowi granica administracyjna miasta od ul. Świętokrzyskiej do zabudowanej części ul. Borkowskiej (z tą ulicą), a następnie biegnie na wschód w stronę Traktu Św. Wojciecha. Przed Traktem Św. Wojciecha skręca na północ i na tyłach budynków z tym adresem dochodzi do Parku Oruńskiego i między ulicami Diamentową i Platynową oraz Granitową i Działyńskiego dochodzi do ul. Małomiejskiej (z tą ulicą). Od ul. Małomiejskiej kieruje się na północ do ul. Ptasiej, a następnie na wschód między Ptasią, a Hebanowskiego do ul. Zamiejskiej. Tam granica skręca na północ i zapleczem ogródków działkowych przecina ul. Cienistą na wysokości ul. Bitwy pod Lenino. Następnie za ul. Cmentarną dochodzi do ul. Stoczniowców, lasem Biskupiej Góry dochodzi do ul. Armii Krajowej, a potem na zachód tą ulicą do skrzyżowania z ul. Łostowicką. Tam skręca na południowy wschód i wzdłuż Nowej Łódzkiej przecina ulicę Świętokrzyską i zmienia kierunek na południowy zachód do ul. Wielkopolskiej, gdzie ponownie zmienia kierunek na północno-zachodni do granicy administracyjnej miasta na ul. Świętokrzyskiej”.
Dzieje. Pierwotnie część należącej do biskupów włocławskich wsi Górka (► Biskupia Górka), z której w 1356 po stronie zachodniej wydzielono wieś Nową Górkę, w 1437 graniczącą z ► Orunią, ► Ujeściskiem i ► Siedlcami, zwaną wówczas Nova Gorka alias Stolzenberg, czyli Wyniosła Góra, spolszczoną po 1949 na Chełm. Po zniszczeniu w 1414 dworu włodarza biskupa na Starej Górce (Biskupia Górka), kolejny wzniesiono na Nowej Górce. W 1437 wieś miała 202 ha; 1518 – 218 ha i karczmę. W 1471 biskup włocławski Jakub z Sienna utworzył tu sołectwo. W 1589 biskup ► Hieronim Rozrażewski wyznaczył na jego potrzeby cztery łany, w tym trzy ściśle podporządkowane biskupom, a tylko jeden – sołtysowi. Funkcjonowała także – złożona z sześciu ławników, notariusza i instygatora – ława z sołtysem (w dokumentach zamiennie nazywanym wójtem) na czele. W 1518 odnotowano po raz pierwszy nazwę Stolzenberg. W 1520 wieś spalono podczas ► obrony Gdańska w trakcie wojny polsko-krzyżackiej.
W 1523 bp Maciej Drzewicki wydzierżawił tutejszą karczmę Michałowi Heisemu i jego potomkom. Kolejną karczmę w 1623 za zgodą biskupa włocławskiego Macieja Łubieńskiego postawił szlachcic Mateusz Nawrocki. W latach 1569–1570 stacjonowały w Chełmie blokujące Gdańsk polskie oddziały wojska koronnego, towarzyszące królewskiej komisji pod przewodnictwem biskupa włocławskiego ► Stanisława Karnkowskiego. W efekcie w 1570 ogłoszono tzw. statuty Karnkowskiego, czasowo ograniczające uprawnienia morskie Gdańska.
Osadę zniszczono w 1577 podczas oblężenia Gdańska przez wojska króla polskiego Stefana Batorego, który tam właśnie urządził kwaterę główną. W związku z ograniczeniem miejsca pod osadnictwo na Biskupiej Górce, wzdłuż drogi prowadzącej na Chełm (obecna ul. Stoczniowców) powstała część wioski zwana Bischofstal, po raz pierwszy potwierdzona w 1641 (sołtysem nowego osiedla był wówczas Teodor Turbith, jednocześnie karczmarz w Chełmie). W 1667 otrzymała osobny ► wilkierz, dochody z niej miały służyć kolegium muzyków przy katedrze włocławskiej. Na udostępnionym przez biskupa włocławskiego Macieja Łubieńskiego terenie Biskupiej Doliny osiedlali się pozacechowi rzemieślnicy, zwalczani przez gdańskie cechy. Powstało wkrótce ponad 100 domów. Sławę zdobyła wytwarzana ceramika, m.in. znane w Polsce kafle sztolcenberskie.
Rozwój osady objął z czasem także Górny (właściwy) Chełm i to mimo stale powtarzających się restrykcji i ograniczeń ze strony Gdańska, między innymi przed 1644 okresowej likwidacji połączenia drogowego prowadzącego z Chełmu przez Bischofstal do ► Zaroślaka oraz zamykania dostępu od strony północno-wschodniej, poprzez ► Piaskownię (Sandgrube). W 1656 wieś ponownie zniszczono w ramach przygotowań do odparcia szwedzkiego ataku na miasto. W latach 1664–1666 na miejscu zwolnionym przez włodarza biskupa (przeniósł się do ► Maćków), między obecnymi ul. Stoczniowców od wschodu, Lubuską od północy, Hirszfelda od południa i Biskupa Wronki od zachodu, ufundowano klasztor ► reformatów z ► kościołem św. Antoniego. W 1665 biskup włocławski Kazimierz Florian Czartoryski w ramach podziału majątku kościelnego przekazał kapitule włocławskiej jako uposażenie sołectwo w Chełmie, a następnie, co w 1670 potwierdziła Stolica Apostolska, całą wieś.
W 1676 w górnej części Chełmu funkcjonowało 15 browarów. Przed 1694 na wzgórzu zwanym następnie Judenberg (Żydowska Góra) powstał kirkut, cmentarz dla ► Żydów zamieszkujących należące do Kościoła osady podmiejskie (► cmentarze na Chełmie). Około 1727 istniała tam straż ogniowa. W 1731 z inicjatywy notariusza tamtejszej ławy Andreasa Hochmanna na gruncie naprzeciwko klasztoru reformatów zbudowano za zgodą kapituły włocławskiej szpital pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła dla katolików, zarządzany przez dwóch prowizorów (w 1759 był już w opłakanym stanie). W 1734 Chełm po raz kolejny został zniszczony podczas ► oblężenia i walk w obronie tronu Stanisława Leszczyńskiego.
W 1751 tzw. kurię (dwór) wójtowską wydzierżawił na 40 lat szlachcic Michał Pastorius (właściciel ► Smęgorzyna), starosta ujski i stolnik winnicki, z rodziny ► Joachima Pastoriusa. Od początku dysponowania posiadłością Chełm przynosiła ona kapitule włocławskiej znaczące dochody, od 425 zł polskich w 1665 aż do 42 445 tynfów w 1767, przeciętnie jednak około 5–7,5 tysięcy zł pruskich rocznie (XVIII wieku).
Po I rozbiorze król Fryderyk Wielki utworzył tzw. ► Zjednoczone Miasto Chełm, mające być konkurencją dla Gdańska. W skład nowego miasta, oprócz Chełmu, weszły Siedlce, ► Stare Szkoty i ► Święty Wojciech. W 1772 Chełm liczył 4893 mieszkańców, w 1806 tylko 2657, całe zespolone miasto odpowiednio 10 951 i 8213. W 1807 większa część Chełmu uległa zniszczeniu, liczba mieszkańców spadła do 780. Zarząd zespołu miejskiego przeniósł się na Stare Szkoty. Cegły z rozebranych domów i ratusza przeznaczono na budowę Reduty Napoleońskiej na szczycie ► Grodziska. W 1813 miasto uległo zagładzie. W 1814 włączone do Gdańska.
W 1831 pusta przestrzeń na wschód od terenów poklasztornych posłużyła za masowy pochówek ofiar epidemii cholery, następnie zlokalizowano tam cmentarz katolicki parafii ► kościoła św. Józefa, zwany w XX wieku Starym (► cmentarze na Chełmie). W 1869 na Chełmie mieszkało zaledwie 116 osób, w 1912 było 493 mieszkańców. W 1940 rozpoczęto budowę osiedla dla pracowników stoczni, powstały jednopiętrowe bloki wielorodzinne, domki jednorodzinne przeznaczono dla kadry kierowniczej przy Tirpitzstraße (ul. Odrzańska), Graf-Spee-Straße (ul. Łużycka), Weddigenstraße (ul. Lotników Polskich), Brommystraße (ul. Buczka), Scheerstraße (ul. Worcella). Przebieg wojny zahamował dalsze prace. Na cmentarzu pobudowano w latach 1941–1942 kaplicę przedpogrzebową, przy której w 1947 utworzono parafię ► kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego.
Po II wojnie światowej krótko obowiązywała nazwa Pohulanka (obecna w nazwie ulicy prowadzącej na Chełm od strony ► Nowych Ogrodów), następnie Wysoka Góra, po 1949 Chełm, dla którego z czasem utarło się nieoficjalne dookreślenie: Stary. W latach 50. XX wieku na zachód od Chełmu powstała willowa zabudowa osiedlowa, z czasem, od nazw ulic, określonego mianem ► Wzgórze Mickiewicza. Około 1975 doprowadzono gazociąg z gazem ziemnym, założono instalacje gazowe w mieszkaniach. Pod koniec lat 70. XX wieku rozpoczęła się budowa Nowego Chełmu, ówcześnie jednej z największych dzielnic Gdańska, rozlokowanej na gruntach dawnej tzw. ► Starej Wsi (Altdorf), między Chełmem Starym a Wzgórzem Mickiewicza.
