BISKUPIA GÓRKA
| < Poprzednie | Następne > |
z Biskupiej Górki na bastion Przedmiejski, według Wilhelma Hondiusa, 1644
BISKUPIA GÓRKA (Bischofsberg), część Śródmieścia. W XIII i XIV wieku duża wieś Górka, nadana (zatwierdzona po wcześniejszych nadaniach?) kościelnym zwierzchnikom Gdańska, biskupom włocławskim (z Włocławka nad Wisłą) przez księcia Świętopełka (czyli po 1220), o czym wiadomo z zatwierdzenia w 1277 tej transakcji przez księcia Mściwoja II. Obszar Górki wyznaczały obecna ul. Biskupia, skraj wzgórz nad (nienależącymi do niej) ul. Spadzistą i Kaznodziejską, skrzyżowanie ul. Stoczniowców i Brzegi, zachodnia część ul. Brzegi do ul. Podmiejskiej i Małomiejskiej, ul. Sikorskiego, Armii Krajowej i Na Stoku. Zgodnie z pomorskim zwyczajem, przydającym wsiom na wyżynie łąki nadrzeczne na nizinie, w 1356 do Górki należał obszar łąk na wschód od obecnego Traktu św. Wojciecha. Od wysokości skrzyżowania przy tym trakcie obecnych ulic Stoczniowców i Brzegi granica łąk biegła ku wschodowi do ówczesnego ujścia Potoku Oruńskiego do Motławy (obecne okolice skrzyżowania ul. Sandomierskiej i Przybrzeżnej), stąd w górę potoku (okolicami ul. Sandomierskiej i Równej) do pól wsi Orunia (obecnie na wysokości ul. Podmiejskiej i Małomiejskiej). Obszar Górki od skraju wzgórza (skrzyżowanie ul. Stoczniowców i Brzegi) i łąki rozdzielał wówczas tylko dawny trakt z południa do Gdańska, a w XIV wieku także Kanał Raduni. Granica dalszych łąk przynależnych do Górki w 1356 przekraczała Motławę, sięgając do obecnej ul. Olszyńskiej, na wysokości ul. Żabiej powracała na zachodni brzeg Motławy i zmierzała do ujścia Potoku Oruńskiego do Motławy.
Przed 1356 pobudowano w najwyższym miejscu wsi drewniany dwór, rezydencję biskupów włocławskich, w 1356 po stronie zachodniej założono biskupią wieś Nową Górkę ( Chełm), w 1365 wydzielono na południu Chmielniki Oruńskie, w 1428 Chmielniki Pelplińskie. Bezpośrednie okolice dworu nazywano od 1356 Starą Górką, od XV wieku Biskupią Górką (w 1433 Bischofsberg, w 1438 mons episcopalis, w 1582 Byszkupia Gora). Około 1380 biskup Zbylut z Gołańczy wybudował tu dwór murowany, centrum dóbr biskupich w północnej części Pomorza, korzystali z niego: biskup sufragan (zastępca biskupa włocławskiego w sprawach duszpasterskich), archidiakon i oficjał pomorski, ustanowiono włodarza do doglądania stanu zabudowy. Na potrzeby dworu pracowały w początku XV wieku 2 folwarki (położone między obecną ul. Pohulanka i Dokerów). Na początku tzw. głodowej wojny polsko-krzyżackiej, w odpowiedzi na wypowiedzenie 22 VII 1414 przez biskupa włocławskiego Jana Kropidłę wojny zakonowi krzyżackiemu i z obaw o uczynienie z dworu miejsca dla polskiego ataku na Gdańsk, 2 sierpnia wielki mistrz Michał Küchmeister i komtur gdański nakazali pospólstwu Głównego Miasta zburzenie dworu do fundamentów, wraz z kaplicą i folwarkami. Skargi biskupa rozpatrywał obradujący od 1416 sobór w Konstancji, podczas rokowań polsko-krzyżackich. W 1417 ustalono, że odszkodowań biskup może się domagać tylko od gdańszczan. W 1433 Biskupią Górkę zajęli i zniszczyli husyci ( oblężenie Gdańska w 1433). Podczas rokowań polsko-krzyżackich w 1435 mistrz zobowiązał się zwrócić Głównemu Miastu 1200 florenów, które gdańszczanie mieli wypłacić biskupowi za zniszczony dwór. W 1436 gdańszczanie spłacili dług, bezskutecznie ubiegając się o zwrot pieniędzy u Krzyżaków. W 1442 dwór odbudowano w Nowej Górce (Chełm), w 1444 Główne Miasto prowadziło bezskuteczne rokowania z biskupem w sprawie zamiany Biskupiej Górki na wsie należące do gdańskich szpitali, Szadółki i Lipce.
Istniejąca na zboczu pod wzgórzem wioska w 1444 obejmowała około 35 ha gruntów i liczyła sześć zagród. W końcu XVI wieku było już 15 domostw. Centrum wsi znajdowało się na zakręcie obecnej ul. Biskupiej, powyżej skrzyżowania z ul. Na Stoku. W 1520, podczas wojny polsko-krzyżackiej, wraz z innymi przedmieściami spalona profilaktycznie przez gdańszczan ( oblężenie Gdańska w 1520). Na przełomie XV i XVI wieku wydzielono z niej osadę zwaną później Stare Szkoty (zob. też Czarne Morze). W XVII–XVIII wieku zamieszkiwali ją niepodlegający jurysdykcji Gdańska rzemieślnicy, stanowiąc konkurencję dla gdańskich cechów.
W 1577, podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym, wojska koronne wzniosły tu szaniec, z którego działa po raz pierwszy w historii ostrzelały Główne Miasto. Od 1628 władze Gdańska rozpoczęły prace fortyfikacyjne (połączone z wyburzeniem części zabudowy), mające zabezpieczyć miasto od zachodu i wciągające umocnienia w system miejskich obwarowań ( fortyfikacje). W praktyce biskupi utracili wówczas pełną kontrolę nad swoją posiadłością, choć formalnie należała wciąż do nich i przynosiła im dochody. W 1644 działał tu wiatrak, dzierżawa mieszczanina gdańskiego Abrahama Kubitera. W latach 1656–1676 Rada Miejska kilkakrotnie (wobec królów polskich i na sejmach) bezskutecznie starała się o przejęcie Biskupiej Górki z rąk biskupa włocławskiego. Fortyfikacje rozbudowano w latach 1706–1710 (w trakcie tzw. wojny północnej, 1700–1721), tworząc system silnych fortów dostosowanych do samodzielnej obrony i uniemożliwiających przeciwnikowi zajęcie górującego nad miastem wzgórza. Stało się to powodem nowych skarg mieszkańców osady w latach 1721–1723 i starań biskupa o odszkodowanie, a nawet korzystnych (ale niewyegzekwowanych) wyroków sądów zadwornych królewskich w 1725 i w 1731 (za czasów króla polskiego Augusta II).
Według założonej w 1744 księgi gruntowej wsią w imieniu biskupa zarządzał notariusz-sekretarz, był nim najczęściej kanonik włocławski. We wsi znajdowało się wówczas 25 zabudowanych i niezabudowanych parcel. W 1772 nastąpiło ostateczne przejęcie Biskupiej Górki przez władze Gdańska (bez uzgodnienia z biskupem) i włączenie jej w obszar miejskiej jurysdykcji. Miało to zapobiec przejęciu tego strategicznego wzniesienia przez sekularyzujące dobra duchowne władze pruskie. W 1780 Nathanael Matthaeus Wolf założył na bastionie Ostroróg obserwatorium astronomiczne. W okresie wojen napoleońskich Prusacy w latach 1806–1807 odnowili i umocnili fortyfikacje, atak wojsk napoleońskich 21 V 1807 przerwała kapitulacja miasta. W 1811 do dalszych prac fortyfikacyjnych przystąpili Francuzi, w 1813 umocnienia te były kluczowym punktem oporu Gdańska przeciwko wojskom rosyjsko-prusko-angielskim, zdobytym przez nie 17 listopada (zniszczeniu uległo wówczas obserwatorium astronomiczne, w miejscu którego do 1945 stał pamiątkowy głaz). W latach 1827–1833 Prusacy wznieśli tam koszary (Bischofsberg 24, ul. Biskupia). Od połowy XIX wieku (pierwsza wzmianka 1849) przy Bischofsberg 4 (ul. Biskupia) funkcjonowała kawiarnia letnia i restauracja prowadzona przez Alexandra Scheerera, angażującego się w życie teatralne Gdańska ( Teatr Miejski, Teatr Tivoli), z czasem rozbudowana (powiększona o nr 3), w początkach XX wieku znana jako „Cafe Bergschlößchen“ (w 1901 własność Goldberga, 1914 Franza i Brunona Olińskich), po I wojnie światowej działająca pod nr 23.
W okresie II Wolnego Miasta Gdańska obszar dawnych umocnień przeznaczono na cele sportowo-rekreacyjne, w latach 1939–1940 powstało schronisko młodzieżowe im. Paula Benekego z górującą nad nim wieżą. W początkach II wojny światowej (do kwietnia 1940) w dawnych koszarach mieścił się przejściowy obóz jeniecki, między innymi przetrzymywano tu obrońców Poczty Polskiej ( obrona Poczty Polskiej) i Westerplatte, a na terenie fortów istniał podobóz dla jeńców brytyjskich, francuskich i belgijskich, Stalag XX B Zweiglager Danzig-Bischofsberg.
W marcu 1945 podczas walk o Główne Miasto dziedziniec Schroniska Młodzieżowego był punktem dowodzenia gen. Pawła Batowa ( honorowe obywatelstwo miasta Gdańska), co 30 III 1978 upamiętniono tablicą (zlikwidowaną w 2018). Na zachodnim przedpolu Biskupiej Górki 4 VII 1946 w publicznej egzekucji stracono przez powieszenie niemieckie nadzorczynie kobiet żydowskich i więźniów funkcyjnych z obozu Stutthof ( kara śmierci w Gdańsku 1945–1987). Po 1945 w koszarach mieściły się zakłady dziewiarskie, obiekty mieszkalne (lata 60.–70. XX wieku), fabryka chemiczna (lata 80. XX wieku), następnie planowano utworzenie szkoły przyzakładowej Unimoru, od 2001 rozpoczęto adaptację na siedzibę Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej. W 1997, w zamian za odstąpienie praw do kilku nieruchomości na terenie miasta (m.in. kościoła św. Jana), część budynków koszar (ul. Biskupia 24A, 24B i 24C) przeszła na własność parafii ewangelicko-augsburskiej w Gdańsku z siedzibą w Sopocie. W 1964 otwarto Szkołę Podstawową nr 21 przy ul. Na Stoku 43. Obecna zabudowa mieszkalna Biskupiej Górki pochodzi w większości z XIX wieku.
