BRAMA ŚW. JAKUBA
| < Poprzednie | Następne > |
BRAMA ŚWIĘTEGO JAKUBA (Jakobstor), zlokalizowana na Starym Mieście. Od XV do XIX wieku istniały dwie kolejne, niezachowane bramy o tej nazwie. Pierwsza zamykała od północy obecną ul. Łagiewniki (obecnie mniej więcej w tym miejscu Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska), druga obecną ul. Rajską (m.in. przy narożniku obecnego
Archiwum Państwowego w Gdańsku). Obsługiwały trakty wiodące w kierunku północnym.
Zalążkiem pierwszej bramy była furta w palisadzie przed fosą, którymi otaczano Stare Miasto od 1454, od początków wojny trzynastoletniej. Po zastąpieniu palisady wałami ziemnymi, zapewne w 1461, w miejscu furty powstała drewniana brama, w 1482 (pierwsza wzmianka: tor bey s. jacob) zastąpiona ceglaną, krytą jeszcze drewnianym dachem, ze wzmocnionymi (z uwagi na bagienny grunt) fundamentami. W 1490 wykopano przed wałem i bramą kolejną fosę, z wybranej ziemi usypano przed nimi wał zewnętrzny, drugą fosę, zewnętrzną, wzmocnioną palisadą i blokhauzem. W latach 1490–1491 do wału dodano ceglany mur, w ciągu którego wybudowano też flankującą od zachodu Basztę św. Jakuba. Od wschodu brama była flankowana przez zbudowaną w okresie 1491–1494 Basztę pod Ciemną Gwiazdą. W latach 1518–1519, przed ostatnią wojną z zakonem krzyżackim, wybudowano blokhauz znajdujący się na wale między fosami, w linii bram św. Jakuba i Bożego Ciała.
Była dwuwieżową budowlą, przystosowaną do użycia broni palnej, z przesklepionym przejazdem i znajdującą się nad nim izbą straży, ze szkieletowymi hurdycjami (drewnianymi gankami) wieńczącymi ostatnią kondygnację. Obsługiwała przede wszystkim ruch z obszaru byłego Młodego Miasta, głównie z działających tam cegielni i wapiennika. Po przejęciu przez Bramę Bożego Ciała funkcji głównego węzła komunikacyjnego, od lat sześćdziesiątych XVI wieku znajdowała się w coraz gorszym stanie. Z chwilą przystąpienia do budowy linii bastionów w północno-wschodniej części miasta (w stronę Długich Ogrodów), w celu uzyskania miejsca pod budowę nowego Bastionu św. Jakuba, w 1625 została zasypana ziemią i przeznaczona na bastionowy magazyn prochowy. Położona na południowych tyłach ukończonego w 1635 bastionu, 6 XII 1815 w wyniku wybuchu prochu przestała istnieć (zob. Baszta Prochowa).
Drugą bramę tej nazwy, ceglaną, wybudowano w latach 1625–1628 nieco na zachód od poprzedniej, w ciągu ul. Rajskiej, w wale między flankującymi ją bastionami św. Jakuba i Bożego Ciała. W związku z tendencją do ograniczenia liczby wjazdów na Stare Miasto zastąpiła nie tylko starą Bramę św. Jakuba, ale i funkcjonującą dotychczas Bramę Bożego Ciała (w miejsce której wybudowano Bastion Bożego Ciała). Od Bramy Bożego Ciała wzięła pierwotnie swoją nazwę, Bramą św. Jakuba zaczęto ją nazywać dopiero od XVIII wieku. Budowniczy pozostaje nieznany, z uwagi na bardzo podobny kształt Bramy Długich Ogrodów, wybudowanej ówcześnie przez Hansa Strakowskiego, niekiedy przypisuje się mu także i jej budowę. Sam Strakowski nie notował jej jednak w spisie swoich dzieł wykonanych w Gdańsku.
W latach 1633–1635 brama otrzymała nawiązujący do architektury holenderskiej wystrój architektoniczny (gzymsy, medaliony, szczyty, herby) wykonany przez Wilhelma Richtera, w 1635 wybudowano przed nią ziemny rawelin (trójkątną fortyfikację), od przedpola otoczony wąską fosą, przed którą stała drewniana brama. Według widoku Matthaeusa Deischa z lat 1761–1765 wjazd do miasta odbywał się przez trzy dwuskrzydłowe drewniane bramy. Najpierw pokonywano bramę stojącą przed wąską fosą, następnie rawelin, w którego lewym czole wykonano murowany sklepiony przejazd (poterna), dalej szeroką fosę z mostem wspartym na siedmiu kamiennych filarach z drewnianymi przęsłami, w tym jednym zwodzonym podnoszonym mechanizmem żurawiowym (poziome belki z przeciwwagami umieszczone na mostowym filarze), następnie docierano do drewnianej bramy na drugim filarze mostu i do ceglanej bramy głównej o szerokich dwuskrzydłowych głównych wrotach i dwóch furtach dla pieszych, prowadzących do sklepionego przejazdu. Od strony miasta przy bramie dobudowano kryte pulpitowym dachem pomieszczenia wartownicze (odwach) oraz kryte w ten sam sposób, wychodzące ponad koronę wałów piętro, mieszczące opuszczaną bronę, lukarnę (wysunięte okno) i wieżyczkę dzwonną na dachu (dzwon bił na pół godziny przed zamknięciem i otwarciem bramy).
Straciła funkcję głównego wjazdu na Stare Miasto z kierunku północnego i północno-zachodniego w związku z kolejnym przesunięciem linii wałów na północ i powstaniem drugiego pasa umocnień, ze zbudowaną w 1656 Bramą Oliwską. Około 1758 zlikwidowano poternę w rawelinie, przed otaczającą go fosą stanęły jedynie dwie drewniane bramy otoczone palisadą.
W celu poszerzenia wjazdu do miasta władze Gdańska w 1873 uzyskały od zwierzchnictwa wojskowego zgodę na przebudowę bramy.
Wywołało to w 1880 dyskusję w gronie gdańskich architektów. Ścierały się opinie, z jednej strony podnoszące, że jako najmłodsza w gdańskich bram nie przedstawia wartości historycznej i utrudnia rozwój Starego Miasta (mistrz budowlany rejencji gdańskiej Ernst Habermann), z drugiej, że jej rozbiórka spowoduje lukę w miejskim krajobrazie, że budowli z czasów jej powstania jest w Gdańsku więcej i nikt nie myśli o ich wyburzeniu (królewski radca budowlany Gustav Baedeker, teść Wilhelma Augusta Stryowskiego).
Ostatecznie budowlę rozebrano, wieżyczkę dzwonną umieszczono na hełmie kościoła św. Jakuba, zdobienia kamieniarskie portali wmurowano w zachodnią elewację Katowni i ściany wewnątrz szyi Przedbramia. Dwa kamienne lwy trzymające tarcze z herbami Polski i Gdańska, niegdyś znajdujące się w bocznych szczytach bramy, ustawiono przy przedprożu Dworu Artusa (w latach 20. XX wieku orła polskiego skuto i zastąpiono zdublowanym herbem miasta). Nowy przejazd bramny w wale przybrał (tak jak kilka innych przebudowywanych wówczas bram) kształt flankujących neogotyckich słupów, zwieńczonych krenelażem ze stalowymi wrotami. Między marcem a kwietniem 1892 rozebrano rawelin, do 1896 zniwelowano wały przy bramie, do 1897 zasypano istniejące przed nią fosy, a następnie bramę ostatecznie zlikwidowano. Na jej osi powstał pl. Hanzy.
