Budynek Archiwum Państwowego, widok od strony zachodniej, około 1925
Budynek Archiwum Państwowego, widok od strony zachodniej, 1946
Budynek Archiwum Państwowego, widok od strony południowo-zachodniej, 2023
Budynek Archiwum Państwowego, część nowa, widok od strony południowej, 2023
ARCHIWA. Archiwa miasta na prawie lubeckim. Z okresu funkcjonowania miasta na prawie lubeckim (1226–1308) zachowały się jedynie dokumenty przechowywane w archiwach pozagdańskich odbiorców; brak dyplomów (włącznie z aktem lokacji miasta) zwyczajowo gromadzonych w lokalnym archiwum wskazuje na ich zniszczenie podczas rzezi Gdańska w 1308.
Archiwa Głównego Miasta Gdańska i Miasta Gdańska. Początki archiwów Głównego Miasta Gdańska wiążą się z gromadzeniem od XIV wieku najważniejszych dokumentów w wieży Ratusza Głównego Miasta – w skarbcu Rady Miejskiej, w tzw. Wielkim Krzysztofie. Oprócz tego akta gromadzono w kancelarii miejskiej. Na początku XVII wieku w trzech pomieszczeniach ratusza na II piętrze – wydzielonych z kancelarii – urządzono archiwum miejskie (Archivum Civitatis); w 1630 istniała już odrębna funkcja archiwisty miejskiego. Archiwum miejskie, związane z kancelarią Rady Miejskiej, stopniowo nabierało charakteru odrębnej instytucji. Do 1794 księgi i akta powstające w kancelarii Starego Miasta przechowywano w Ratuszu Starego Miasta obok szczątków akt Młodego Miasta (zniszczonego w 1454). Po 1793 archiwum podlegające władzom miejskim poniosło straty (część akt zabrały władze pruskie, część utracono w 1. połowie XIX wieku w efekcie braku nadzoru), jednocześnie do jego zbiorów napłynęło wiele materiałów z likwidowanych w tym czasie władz i instytucji (między innymi archiwum Sądu Ławniczego, Trzeciego Ordynku, Kamlarii). Od 1879 do końca XIX wieku opiekę nad archiwum sprawował kierownik Biblioteki Miejskiej. W 1900 władze Gdańska przekazały zasób archiwum miejskiego w wieczny depozyt powstającemu pruskiemu Królewskiemu Archiwum Państwowemu w Gdańsku. Archiwalia zostały przeniesione z Ratusza Głównego Miasta do wzniesionego w 1902 budynku Archiwum Państwowego. MS
Archiwum Państwowe (AP) (od 1901 das Königliche Staatsarchiv für Westpreußen in Danzig, Staatsarchiv der Freien Stadt Danzig, początek 1940 Reichsarchiv Danzig, od 1945 Archiwum Państwowe, od 1952 Wojewódzkie AP w Gdańsku, od 1983 AP w Gdańsku). Koncepcję utworzenia AP w Gdańsku dla Prowincji Prusy Zachodnie Cesarstwa Niemieckiego wysunęły środowiska naukowe. 11 XII 1899 Rejencja Gdańska zawarła umowę z gminą miejską Gdańska, w której miasto zobowiązało się przekazać nieodpłatnie skarbowi państwa działkę, a Rejencja – zbudować na niej Archiwum Państwowe. Ponadto miasto zobowiązało się przekazać swoje zbiory archiwalne. Generalna Dyrekcja Pruskich Archiwów Państwowych w Berlinie organizację archiwum powierzyła doktorowi Ottonowi Meinardusowi z Wiesbaden. Archiwum Państwowe w Gdańsku, z tymczasową siedzibą w Ratuszu Głównego Miasta, rozpoczęło działalność 1 IV 1901. Przeniesienie do własnego gmachu przy Hansaplatz ( pl. Hanzy; obecnie ul. Wały Piastowskie 5) nastąpiło w grudniu 1902, uroczyste otwarcie odbyło się 14 II 1903. Od tego momentu rozpoczęło się systematyczne dalsze gromadzenie archiwaliów z terenu Pomorza Wschodniego. Do wybuchu I wojny światowej zasadniczą część zasobu stanowiły, poza Archiwum Miasta Gdańska, przejęte z Archiwum Państwowego w Królewcu materiały władz administracji państwowej, kościelnej, gospodarczej i sądów. Drugą grupę akt zgromadzili archiwiści, penetrując archiwa miast, cechów, bractw, stowarzyszeń, klasztorów, kościołów. Przejmowali jako depozyt do zasobu archiwum dokumenty, rękopisy, księgi. Kolejne źródła dopływu archiwaliów stanowiły współcześnie działające instytucje państwowe. Utrata Pomorza Wschodniego na rzecz Polski po I wojnie światowej (a wraz z nim, w myśl zasady proweniencji terytorialnej, części zasobu archiwum), a także aż do 1939 nierozstrzygnięta w okresie II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) sytuacja prawna Archiwum Państwowego spowodowały, że w latach 1918–1938 wywieziono materiały archiwalne z registratur dawnych urzędów pruskich do urzędów w Berlinie oraz archiwów w Berlinie, Królewcu i Szczecinie (łącznie około 1000 m.b. akt). Długotrwałe negocjacje strony polskiej z przedstawicielami Archiwum Państwowego w celu ustalenia zasobu, który winna otrzymać Polska, zakończyły się zwróceniem w 1936 (do Archiwum Państwowego w Poznaniu) jedynie akt z okresu staropolskiego kilku miast pomorskich, które wcześniej przekazały swe zbiory do Archiwum Państwowego na zasadzie depozytów.
Po 1939 akta najważniejszych urzędów i instytucji oraz instytucji międzynarodowych, wytworzone w okresie II WMG, wywieziono do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy w Berlinie, pozostałe przejęło Archiwum Państwowe. Pod koniec 1944 podjęto akcję zabezpieczania najcenniejszych zbiorów, wywożąc je do majątków na Pomorzu Zachodnim i do Niemiec. W marcu 1945 spłonął budynek archiwum wraz z pozostałymi w nim aktami (podobnie jak zbiory ukryte na terenie Gdańska); uratowano zbiory pozostawione w piwnicach budynku administracji archiwum. W kilka miesięcy później władze polskie zorganizowały stały nadzór nad odnalezionymi aktami i ocalałą częścią budynku. Archiwum Państwowe otwarto zarządzeniem Ministra Oświaty z 17 XII 1946. Do głównych jego zadań należały: 1) odbudowa spalonego gmachu, 2) odbudowa historycznego zasobu zgromadzonego do 1945, 3) zabezpieczenie i zgromadzenie akt pozostałych w archiwach i registraturach niemieckich urzędów. Udostępnienie zbiorów badaczom nastąpiło oficjalnie 18 X 1947. W 1950 Archiwum Państwowe zatrudniało 11 osób, dysponowało odbudowanymi magazynami; zasób liczył 2295 m.b. akt. Rewindykację zasobów z Niemiec i ZSRR przeprowadzono w 1947, w latach 1957–1958 i 1963–1965 (odzyskano około 50% zasobów Staatsarchiv; 30% zasobu uznaje się za zniszczony, około 20% nie odzyskano). Po zmianach ustroju w Polsce (po 1950) do zasobu zaczęły napływać akta jednostek organizacyjnych, które rozpoczęły działalność po 1945. Archiwum Państwowe zaczęło również nadzorować i kształtować materiały archiwalne powstające w urzędach, instytucjach i zakładach. Funkcje kontrolne nad materiałami archiwalnymi narastającymi w jednostkach organizacyjnych powierzono przede wszystkim archiwom powiatowym. Na terenie województwa gdańskiego w 1950 powołano je w Elblągu, Gdyni i Wejherowie, w 1952 w Malborku, w 1955 w Tczewie i Gdańsku; wszystkie podlegały Archiwum Państwowemu w Gdańsku. W latach 1950–1954 Archiwum Państwowe w Gdańsku obsługiwało również teren województwa koszalińskiego i nadzorowało działalność archiwów powiatowych w Słupsku i Szczecinku.
W wyniku zmian administracyjnych w 1975 i utworzenia województwa elbląskiego dotychczasowe Powiatowe Archiwum Państwowe w Malborku przekształcono w archiwum rangi wojewódzkiej (właściwe dla województwa elbląskiego), powiększone o dotychczasowe Powiatowe Archiwum Państwowe w Elblągu (które zlikwidowano). Zniesienie w 1983 powiatów spowodowało przekształcenie w ekspozytury gdańskiego Archiwum Państwowego dotychczasowych archiwów powiatowych w Gdyni i Wejherowie (już wcześniej, w 1967, zlikwidowano Powiatowe Archiwum Państwowe w Gdańsku, w 1973 w Tczewie) oraz zmniejszenie nadzoru o 44% jednostek organizacyjnych. W 1990 zlikwidowano również ekspozyturę w Wejherowie. W porównaniu ze stanem z roku 1950 do 1990 zasób Archiwum Państwowego wzrósł ponad trzykrotnie, w związku z czym pozyskano budynek magazynowy dla ekspozytury w Gdyni (1993), w którym – po adaptacji – otwarto w 1997 zamiejscowy Oddział Archiwum Państwowego w Gdańsku (Gdynia, ul. Handlowa 11). Przechowywane są tam akta od XVIII wieku, pochodzące z terenu działania oddziału, wytworzone między innymi przez sądy pruskie, miasto Gdynię, Sopot, przedsiębiorstwa państwowe, organy administracji państwowej oraz partie polityczne. Od początku lat 90. XX wieku w Archiwum Państwowym trwa komputeryzacja działalności archiwalnych, rozpoczęto stopniową digitalizację, zabezpieczającą najcenniejszą część zasobu. W 2007 w Oddziale w Gdyni otwarto Pracownię Masowego Odkwaszania (inwestycja zrealizowana w ramach Wieloletniego Rządowego Programu „Kwaśny Papier”). W 2008 zasób Archiwum Państwowego w Gdańsku i Oddziału w Gdyni liczył 3777 zespołów archiwalnych – łącznie 1 050 276 jednostek aktowych, czyli 12 006,43 m.b. akt. Zasób archiwum pod względem chronologicznym sięga XII wieku i obejmuje następujące grupy materiałów archiwalnych wytworzonych przez: 1) jednostki organizacyjne administracji ogólnej państwowej i samorządowej (od XIII wieku); 2) sądy, prokuratury, więziennictwo, policję i notariuszy (od XVI wieku); 3) instytucje naukowe, oświatowe i kulturalne (od XVI wieku); 4) zakłady, przedsiębiorstwa, zjednoczenia, z branż: przemysłu, handlu, rybołówstwa, budownictwa, żeglugi, transportu i finansów, a także instytucje, zakłady oraz zjednoczenia gospodarki rolnej i leśnej (od XVI wieku); 5) stowarzyszenia, bractwa, cechy, gildie kupieckie, towarzystwa, fundacje inwalidów, spółdzielczość, partie, związki zawodowe (od XIV wieku); 6) działalność gospodarczą, polityczną, kulturalną i inną posesjonatów ziemskich, ludzi wybitnych, kolekcjonerów (od XVI wieku). Przy archiwum działa Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego w Gdańsku. LPS
Archiwa kościelne: Archiwum Archidiecezjalne i archiwa parafialne. Archiwum Archidiecezjalne wykształciło się z archiwum przy kurii biskupiej diecezji gdańskiej, obecnie z siedzibą w Oliwie, przy ul. Cystersów 15; istnieje w obrębie Wydziału Administracji Kurii Metropolitalnej Gdańskiej. Zasób archiwum składa się z ponad 3500 jednostek archiwalnych, obejmuje głównie akta powstałe w wyniku działalności gdańskiej kurii biskupiej, akta katedry oliwskiej, parafii i zgromadzeń zakonnych oraz księgi metrykalne z obszaru diecezji gdańskiej (w tym rewindykowane z Republiki Federalnej Niemiec). Najstarsze księgi metrykalne pochodzą z XVII wieku, pozostałe archiwalia z XIX–XX wieku. Archiwa parafii rzymsko-katolickich na terenie Gdańska, mające charakter archiwów bieżących, przekazują zasób historyczny do Archiwum Archidiecezjalnego. MS
Siedziba Archiwum Państwowego przy ul. Wały Piastowskie 5. Gmach wzniesiony w latach 1900–1902 według wzorcowego projektu opracowanego w Ministerstwie Robót Publicznych w Berlinie pod kierunkiem doktora Georga Thüra. Projekt wykonawczy jest dziełem architektów Alfreda Muttraya (1842 – 30 V 1918 Sopot) i Heinricha Lehmbecka. Budowla składała się z trzech połączonych łącznikiem budynków: niskiego, mieszczącego na parterze mieszkania służbowe, na piętrze – biura i bibliotekę, oraz dwuczłonowego, wielokondygnacyjnego skrzydła, w którym znalazły się pomieszczenia magazynowe. Budynek swoją formą architektoniczną oraz ceglanymi elewacjami skontrastowanymi z kamiennym detalem z piaskowca odwoływał się do form zaczerpniętych z niemieckiej architektury renesansowej. W 1945 częściowo zniszczony; przy odbudowie skrzydła magazynowego zrezygnowano z odtwarzania jego dawnego wyglądu, wznosząc typowy tynkowany z zewnątrz budynek administracyjny, pozbawiony ozdób architektonicznych. WS
