KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ

Wersja z 10:53, 16 sty 2024

Znak własnościowy kościoła św. Katarzyny

kościół św. Mikołaja i klasztor dominikanów, według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600

Kościół św. Katarzyny, Johann Carl Schultz, 1850

Elewacja wschodnia kościoła św. Katarzyny, 1901

Kościół św. Katarzyny, widok od strony południowo-zachodniej, 1903

Pożar kościoła św. Katarzyny 3 VII 1905, widok od strony obecnych ulic Igielnickiej i Stolarskiej

Gaszenie pożaru kościoła św. Katarzyny 3 VII 1905, widok od strony obecnej ul. Na Piaskach

Po ugaszonym pożarze 3 VII 1905, widok od strony Hali Targowej

Wnętrze kościoła
św. Katarzyny, 1907

Wnętrze kościoła
św. Katarzyny, 1941

Szczytnice gotyckie kościoła św. Katarzyny, fasada wschodnia, fot. Kazimierz Lelewicz, 1946-1953

Fresk w kościele św. Katarzyny przed odbudową ze zniszczeń wojennych,
fot. K. Lelewicz, 1950

Kościół św. Katarzyny, lata 60. XX wieku

Pożar kościoła 22 V 2006, widok od strony obecnej ul. Rajskiej

Pożar kościoła 22 V 2006, widok od strony od strony Hali Targowej

Kościół św. Katarzyny od strony południowo-wschodniej, 2012

KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ, Stare Miasto, ul. Profesorska 3 (do 1945 Professorgasse, od profosów, ludzi Kościoła po złożeniu ślubów). Powstał w końcu XII lub w początku XIII wieku jako murowany, od 1227 parafialny dla miasta lokacyjnego na prawie lubeckim i jego patrymonium (z wyjątkiem grodu i podlegających mu osad, kościół Bożej Rodzicielki Marii). Stąd też w XIII wieku św. Katarzyna uchodziła za patronkę Gdańska; jeszcze w XIV wieku godłem w pieczęci Starego Miasta była postać św. Katarzyny. Miejsce m.in. wystawienia w 1266 na widok publiczny zwłok księcia Świętopełka, proboszcz Ludger pełnił urząd kanclerza księcia Mściwoja II, który po 1271 w charakterze uposażenia nadał kościołowi wieś Wrzeszcz. 28 VI 1298 w kościele sprawował sądy książę Władysław Łokietek. W jego murach rozegrały się szczególnie krwawe wydarzenia związane z rzezią Gdańska z 1308, wówczas też uszkodzony.

Po powstaniu Głównego Miasta i kościoła Najświętszej Marii Panny (1343–1344) doszło do sporu o filialną podległość powstałego przed 1342 kościoła św. Gertrudy, rozstrzygniętego 11 VI 1363 przez komtura gdańskiego Giselbrechta von Dudelsheima na niekorzyść proboszcza św. Katarzyny. W ramach rekompensaty przyznano mu jednak zwierzchność nad budowanym od około 1370 kościołem św. Jana, następnie także kościołem św. Bartłomieja na lokowanym w 1380 Młodym Mieście, do 1394 sprawował także zwierzchność nad szpitalem św. Elżbiety, pokutnicami i brygidkami. W 1394 po raz pierwszy wspomniano o dzwonach kościoła.

Od połowy XIV wieku urząd proboszcza obsadzany był przez duchownych blisko związanych z zakonem krzyżackim (przed 1387 proboszcz Piotr z Grodkowa był sekretarzem wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode) lub duchownych członków zakonu (w 1395 proboszczem był Arnold Stapel, kapelan wielkiego mistrza Konrada von Jungingen). Proboszczowie pełnili także od końca XIV wieku funkcje oficjałów biskupów włocławskich (osób sprawujących kościelne funkcje sądowe), przy kościele funkcjonowała szkoła parafialna (w 1422 wzmiankowano „starą szkołę”). W nieznanych okolicznościach kościół otrzymał dochody (w całości lub części) ze wsi Pręgowo, Siedlce, Jasień, Ujeścisko, Szadółki, Piecki, Kiełpino, Rutki i Schönwiese (zaginione, koło Ostrowitego nad Motławą), o które procesował się następnie z pokutnicami.

W 2. połowie XIV wieku przebudowany, wzniesiono bezwieżowy korpus halowy złożony z trzech naw, jednonawowe prezbiterium zamknięte wielobocznie od strony wschodniej, a także zakrystię i od strony południa – kruchtę. Nie brak opinii, że początkowo trzy nawy miały układ bazylikowy, przekształcony pod koniec XIV wieku w halowy. W 1. połowie XV wieku dostawiono do korpusu nawowego, od strony południowej i północnej, kaplice (m.in. należącą do cechu stolarzy Starego Miasta). Około 1450 od strony zachodniej dobudowano masywną wieżę z kaplicami bocznymi, podwyższoną w latach 1484–1486 do obecnej wysokości i przykrytą dachem siodłowym (w 2. połowie XVI wieku, obok kościoła św. Piotra i Pawła, jeden z dwóch punktów obserwacji przeciwpożarowej Gdańska). Jednonawowe dotąd prezbiterium powiększono o nawy boczne różnej szerokości, z wciągniętymi do wewnątrz przyporami. Ściana wschodnia prezbiterium otrzymała nową aranżację, na którą składały się trzy szczyty, każdy o odmiennej kompozycji. W dekoracji płaszczyzn szczytów zastosowano system sterczynowo-blendowy, przy czym najstarszy z nich, południowy, wyróżniał się rytmem wielobocznych filarów zakończonych sterczynami; w pozostałych szczytach, z końca XV wieku, zastosowano już blendy zamknięte łukiem zdwojonym i w kształcie oślego grzbietu. W tym okresie powstały także mała i duża zakrystia, podwyższenie kaplic bocznych do wysokości naw i przesklepienie części nawowej.

Od 1525 kościół należał do gminy luterańskiej (pierwszym kaznodzieją był Jacob Hegge). W 1575 uruchomiono na wieży zegar tarczowy, w 1634 wieża otrzymała barokowy hełm (konstrukcję wykonał zapewne Jakob van den Block), wysmuklający dotychczasową masywną bryłę poprzez zastosowanie zwieńczenia w formie podwójnej latarni, a także niższych wieżyczek narożnych. Od początku XVII wieku we wnętrzu dominował ołtarz główny ze snycerką wykonaną w warsztacie Simona Herlego oraz obrazami Antona Möllera i jego warsztatu. W 1654 prospekt małych organów ozdobiono obrazem Bartholomäusa Milwitza Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (po renowacji w 1996 na emporze). Od 1738 działał na wieży carillon.

Wieża i dach spłonęły 3 VII 1905 od uderzenia pioruna (zniszczenia oglądał 30 VII 1905 przebywający w Gdańsku cesarz Wilhelm II z żoną Augustą Wiktorią), odbudowane do 1908 (z nowym carillonem, wywiezionym do Niemiec w 1942). W okresie 1944–1945 część cenniejszego wyposażenia ukryto w okolicach Gdańska, we wsiach Lisewo i Lichnowy oraz w Kończewicach na Żuławach, sam kościół pozbawiony został sklepień, których zawalenie zniszczyło pozostawioną część wyposażenia; zniszczeniu uległ hełm wieży.

Przejęty w 1947 przez karmelitów z prowincji polskiej (formalnie po odbudowaniu w początku lat 70. XX wieku), którzy w ruinach urządzili prowizoryczna kaplicę. Podczas pierwszej fazy odbudowy w końcu lat 40. XX wieku odkryto w prezbiterium i na filarach międzynawowych pozostałości średniowiecznych malowideł ściennych. W 1953, pod naporem sztormowego wiatru, zawalił się południowy szczyt prezbiterium oraz pozostałości sklepień. Po 1956 założono na koronie murów żelbetowy wieniec stabilizujący konstrukcję, następnie według projektu Kazimierza Macura odbudowano dachy i szczyty. Odbudowę władze wstrzymały w latach 60. XX wieku, prowadzone dalej prace przez karmelitów były wedle władz nielegalne i posłużyły (bezskutecznie) za pretekst do starań o odebranie im świątyni. Zgodę na dalszą odbudowę wydano pod koniec 1967. Na początku lat 70. XX wieku przywrócono sklepienia naw bocznych, 22 XI 1975 osadzono na wieży zrekonstruowany hełm i odtworzono tarczę zegarową. W latach 1980–1982 prowadzono prace nad pozostałymi sklepieniami, w 1987 zakończono odnawianie prezbiterium. W 1989 otrzymał nowy carillon (pierwszy koncert 31 VIII 1989). W 1996 na najwyższej kondygnacji wieży oraz sąsiadującym poddaszu otwarto Muzeum Zegarów, w którym zgromadzono zabytkowe mechanizmy czasomierzy z całego regionu ( Muzeum Historyczne Miasta Gdańska).

22 V 2006 pożar strawił dachy kościoła oraz elementy drewniane wieży, zawaleniu się spalonego rumowiska do wnętrza zapobiegła wytrzymałość betonowego stropu nad sklepieniami (dachy odbudowano w 2009, wieże w 2011). Z ołtarzy średniowiecznych zachował się późnogotycki ołtarz Koronacji Najświętszej Marii Panny, ufundowany około 1515 przez cech rzeźników dla własnej kaplicy, po powojennej odbudowie do 1984 zastępujący ołtarz główny, obecnie przy filarze nawy południowej. W obecny ołtarz główny wmontowano w 1987 ocalałe obrazy dawnego ołtarza z początku XVII wieku (między innymi główny obraz ze sceną ukrzyżowania, w którym tło dla dramatu stanowi panorama ówczesnego Gdańska). Z innego gotyckiego ołtarza Boga Ojca zachowało się malowane retabulum z dwiema parami skrzydeł (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie), do kościoła wróciła w 1982 malowana predella z przedstawieniem Chrystusa Bolesnego, Marii i św. Jana Ewangelisty. W 1986 zrekonstruowano na łuku tęczowym gotycką grupę rzeźbiarską Pasja, datowaną na około 1510. Z epitafiów zachowało się barokowe Johanna Mochingera z 1663 oraz Jana Heweliusza, ufundowane przez jego prawnuka Daniela Gottlieba Davissona w 1780. Z renesansowego, drewnianego i polichromowanego epitafium ławnika Starego Miasta Jakuba Schmidta umieszczono w 1997 na wschodniej ścianie prezbiterium rzeźbioną ramę, którą uzupełniono w 2003 obraz Sąd Ostateczny, namalowany przez Antona Möllera, przechowywany dotąd w Muzeum Narodowym (zob. ilustrację Ława Miejska). Po pożarze w 2006 ocalałe wyposażenie przewieziono do gdańskich muzeów i poddano zabiegom konserwatorskim. JBP