GDAŃSK – POCZĄTKI MIASTA

Wersja z 09:47, 23 gru 2022

Popielnica domkowa,
VI–IV wiek p.n.e.

Wykopaliska prowadzone na Zamczysku, 1948–1954

Wyobrażenie wyglądu miasta Gdańska na prawie lubeckim w kronice Heinricha Rhedena z 1553

Tablica na ul. Wartkiej prezentująca dzieje tego obszaru, grodu i zamku krzyżackiego, 2022

GDAŃSK – POCZĄTKI MIASTA. Początki Gdańska wiązać trzeba najpewniej ze wzrostem w końcu IX i na początku X wieku znaczenia gospodarczego plemienia pomorskiego zamieszkującego ziemie nad Zatoką Gdańską. Ośrodkiem tego plemienia była Kępa Oksywska i wielki port – emporium handlowe w okolicach Pucka. Emporia handlowe były charakterystyczną cechą ówczesnego pejzażu gospodarczego. Położone na wybrzeżach morskich, w punktach przecinania się szlaków handlowych, stały się ośrodkami ożywionej wymiany gospodarczej, handlu nie tylko lokalnego, lecz przede wszystkim międzynarodowego, w tym głównie ze światem arabskim, szukającym nad Morzem Bałtyckim bursztynu, głównie jednak niewolników. Tradycyjny układ nadmorskich emporiów na obecnym polskim odcinku Morza Bałtyckiego: Wolin – Kołobrzeg – Truso (pod Elblągiem) zakłócony został na przełomie IX i X wieku zniszczeniem tego ostatniego. Wykorzystało to właśnie plemię znad Zatoki Gdańskiej, budując port pucki i przejmując rolę podelbląskiego poprzednika. Dostęp do nowego emporium, i w ogóle na teren plemienia, zabezpieczono od strony lądu budową grodów obronnych. Na zachód od Zatoki Gdańskiej rozciągają się one w pasie od Jeziora Żarnowieckiego po Otomin (obecnie na przedpolach granic administracyjnych Gdańska), gdzie kończyło się terytorium plemienne i jego granica skręcała z powrotem na wschód, ku zatoce. Najstarszy gród gdański był najpewniej niczym innym jak kolejnym z tych nadgranicznych grodów, pilnujących bezpieczeństwa organizmu plemiennego od strony południowej i wschodniej.

Gród strażniczy zlokalizowany był na Grodzisku, jedynym miejscu w obecnym śródmieściu Gdańska, w którym znaleziono monety z okresu penetracji przez Arabów wybrzeży Morza Bałtyckiego w IX i 1. połowie X wieku. Dirhemy arabskie odkrywano na tym terenie przed wiekami (np. w 1711 w rejonie obecnej ul. Kurkowej) i współcześnie (w 2000, przy budowie Krzyża Millenium, odkryto fragmenty dirhema dynastii Samanidów, wybitego między rokiem 913 a 943, a w 2005 przy ul. Strzeleckiej fragment dirhemu Abbasydów, wybitego między rokiem 812 a 820). Pamięć o Grodzisku jako początku Gdańska przetrwała całe średniowiecze, a w początku XVI wieku została zapisana w formie opowieści o okrutnym księciu Haglu (imię nawiązujące do niemieckiej nazwy Grodziska – Hagelsberg), którego zabili łupieni przez niego poddani, niszcząc też jego gród. Umocnieniom na Grodzisku towarzyszyła otwarta osada – przypuszcza się, że rybacka – na tzw. Kępie Dominikańskiej, czyli obszarze wokół obecnego kościoła św. Mikołaja i Hali Targowej. Odkryto tam m.in. cmentarz z X wieku. Nieco na południowy-wschód, w okolicach obecnego Ratusza Głównego Miasta, przy ważnym szlaku handlowym na Mierzeję i do Prus, funkcjonowała przeprawa przez rzekę Motławę (pobrane stąd próbki drewna pochodzą z lat 908–932).

W latach 50. X wieku ziemie nad Zatoką Gdańską zostały zajęte przez niewiele wcześniej powstałe i okrzepłe w obecnej Wielkopolsce państwo Polan. Dokonał tego albo książę Siemomysł, albo jego syn Mieszko I. Atak Polan wynikał z oczywistych dążeń każdego większego organizmu państwowego do panowania nad ważnymi szlakami komunikacyjnymi, do partycypowania w uzyskiwanych z nich dochodach, w tym wypadku poprzez wykorzystanie emporium puckiego. W trakcie zaciętych walk port pucki uległ zniszczeniu (spalony), podobnie jak centrum dotychczasowego plemienia na Kępie Oksywskiej, została zniszczona także większość grodów pogranicza. W połączeniu z powszechnie stosowaną przez Polan polityką wobec podbitych ziem, czyli przenoszeniem centrów administracyjnych z dawnych głównych ośrodków do ośrodków wcześniej peryferyjnych, spowodowało to wysunięcie Gdańska na czoło głównych ośrodków Pomorza Wschodniego. Z punktu widzenia rządzących w Gnieźnie i Poznaniu władców Polan, Gdańsk leżał bliżej – niż Oksywie czy Puck – morza, co wobec konieczności odbudowy nadmorskiego portu dawało wybór, czy będzie to Gdańsk czy okolice Pucka. Przewaga Gdańska polegała także na jego położeniu nad Wisłą. Stopniowe włączanie przez Polan do ich państwa ziem nadwiślańskich spowodowało, że w konsekwencji rzeka ta w całości znalazła się pod ich panowaniem, nabierając tym samym ogromnego znaczenia gospodarczego. Wyniesienie Gdańska w połowie X wieku do roli czołowego ośrodka regionu w ramach państwa polańskiego (następnie polskiego) nie zmieniło jego wcześniejszej topografii. W grodzie na Grodzisku urzędował odtąd polański namiestnik (spotykane niekiedy opinie, że Gdańskiem rządził lokalny książę podporządkowany Mieszkowi I i następnie Bolesławowi Chrobremu nie mają racji bytu; żywoty św. Wojciecha). Gród ten i osada na Kępie Dominikańskiej były miejscem chrztu gdańszczan przez św. Wojciecha w 997, a opisująca to wzmianka zawarta w Żywocie I (998/999), autorstwa najpewniej Jana Kanapariusza przynosi pierwszy źródłowy zapis nazwy Gdańsk.

W XI wieku Pomorzanie przynajmniej dwukrotnie pozbawiali Piastów władzy, co łączyło się z odstąpieniem od chrześcijaństwa. Po raz pierwszy miało to miejsce albo za czasów Bolesława Chrobrego (zm. 1025), albo jego syna Mieszka II (zm. 1034). Stratę powetował syn ostatniego, Kazimierz Odnowiciel, i z nim łączyć trzeba generalne zmiany w ośrodku gdańskim. Książę ten odzyskał władzę nad Pomorzem w 1047, z badań archeologicznych wynika zaś, że już w 1050 pobudowany został wał nowego gdańskiego grodu, leżącego przy ówczesnym ujściu rzeki Motławy do Wisły (obecny rejon ul. Na Dylach i Dylinki od północy, Rycerskiej i Karpiej od wschodu, Wapienniczej i Wartkiej od południa oraz Sukienniczej od zachodu). Prace nad budową grodu trwały jeszcze po śmierci księcia Kazimierza (1058), a więc za czasów jego syna Bolesława Śmiałego, na lata 60. XI wieku datowany jest bowiem początek zabudowy mieszkalnej wewnątrz grodu. Nowy gród był początkowo obronną rezydencją polskiego urzędnika (na lekkim wzniesieniu u ujścia Motławy do Wisły, czyli w części południowo-wschodniej wskazanego wyżej obszaru, na 0,4 ha powierzchni), wokół której skupiać się zaczęli rzemieślnicy, kupcy i rybacy. Jeszcze w XI wieku rozwijającą się podgrodową osadę ufortyfikowano. W efekcie całość założenia grodowego zajęła około 2,25 ha powierzchni, stało około 250 domów, szacuje się, że mogło w nim zamieszkiwać około tysiąca mieszkańców. Przy grodzie powstał też port.

Stary gród na Grodzisku spadł do rangi punktu obserwacyjnego (istniejące wieże obserwacyjne widać jeszcze na nowożytnych mapach). Po raz drugi Pomorzanie zrzucili zwierzchność Piastów w 1069, za panowania Bolesława Śmiałego (zm. 1081). Powrócić do stanu poprzedniego próbował jego młodszy brat i następca Władysław Herman (zm. 1102). W wyprawie z 1090 zajął Pomorze Wschodnie „aż po morze”, a więc z Gdańskiem, kiedy jednak ustanowieni przez niego polscy namiestnicy nie byli w stanie utrzymać się w tych grodach, nakazał je wszystkie w początku 1091 spalić. Teoretycznie wówczas mógł zostać spalony również gdański gród w widłach Motławy i Wisły, czy faktycznie do tego doszło, muszą w przyszłości wykazać badania archeologiczne. Ostatecznie problem przynależności Pomorza Wschodniego do państwa polskiego rozwiązał syn Władysława Hermana, książę Bolesław Krzywousty.

W 1119 ostatecznie zajął Pomorze Wschodnie z Gdańskiem, gdzie ustanowił namiestników ( Sobiesławice), poddał Gdańsk kościelnej jurysdykcji biskupstwa we Włocławku ( Biskupia Górka). W grodzie gdańskim pojawił się już na stałe kościół Bożej Rodzicielki Marii. W 1148 w bulli papieża Eugeniusza III dla biskupa włocławskiego dopiero po raz drugi w źródłach pisanych odnotowano nazwę Gdańsk, wzmiankując castrum Kdanzc in Pomerania. Biskupowi przynależała dziesięcina od cła pobieranego w grodzie gdańskim od przybywających do portu statków. Po połowie XII wieku nazwa Gdańsk notowana bywa już stale i na bieżąco.

Do 1227 Gdańsk i całe Pomorze Wschodnie pozostawały pod władzą każdorazowego zwierzchniego księcia Polski, zarządzane były w jego imieniu przez wyznaczanych przezeń namiestników: Sambora I (fundatora w 1186 klasztoru cystersów w Oliwie, uposażonego między innymi dziesięcinami z karczem gdańskich i z cła należącego do gdańska grodu, w akcie fundacyjnym po raz pierwszy wspomniano o gdańskich nabrzeżach portowych), Mściwoja I (fundatora w 1212 klasztoru norbertanek w Żukowie, uposażonego trzecią częścią cła pobieranego w gdańskim grodzie od sukna), Świętopełka. W latach 80. XII wieku w osadzie na Kępie Dominikańskiej pobudowano murowany kościół św. Mikołaja. W tym czasie w ośrodku gdańskim powstawać zaczęła kolonia kupców i żeglarzy z krajów niemieckich, głównie z Lubeki. Wiążąc się z Gdańskiem na stałe, utworzyli oni rychło gminę niemiecką, której członkowie notowani są w zachowanych dokumentach od około 1224, podczas gdy w 1227 występują już z określeniem burgenses, czyli mieszczanie. Przypuszczalnie był to początek lokacji w Gdańsku, w okolicach kościoła św. Katarzyny, pierwszego samorządowego miasta, korzystającego z prawa lubeckiego. Proces lokacji, zakłócany wydarzeniami politycznymi (między innymi wojnami książąt gdańskich z Krzyżakami) zakończył się około 1263 (w tym roku Lubeka na prośbę Świętopełka przysłała do Gdańska Kodeks lubecki, zbiór norm prawnych, regulujących wewnętrzny ustrój życia miejskiego, co jednoznacznie potwierdza funkcjonowanie miasta w Gdańsku).

W 1226 najazd Prusów na okolice Gdańska przyniósł między innymi zniszczenie klasztoru oliwskiego, napastnicy podeszli pod gród gdański, niszcząc osadę na Kępie Dominikańskiej z kościołem św. Mikołaja. Najazd, inspirowany przez książąt piastowskich Władysława Laskonogiego i Konrada Mazowieckiego, spowodował, że w styczniu 1227 Świętopełk, dotychczasowy namiestnik polskich książąt zwierzchnich, zerwał związki z dynastią piastowską i ogłosił się niezależnym księciem. Tym samym Gdańsk jako jego główna siedziba doczekał się miana odrębnej stolicy książęcej. W 1227 zniszczoną pruskim najazdem Kępę Dominikańską z podobnie zniszczonym kościołem św. Mikołaja Świętopełk (tytułując się już księciem) przekazał zakonowi dominikanów.

W 1252 książę Świętopełk, kończąc trwającą od ponad 10 lat wojnę z zakonem krzyżackim, zobowiązał się, że gdyby z jego strony doszło do zerwania pokoju, Krzyżacy mieliby prawo domagać się przyznania im Gdańska. W polskiej historiografii uważa się to za pierwszy przejaw dążności Krzyżaków do zajęcia Gdańska, niemniej z propozycją taką wystąpili nie oni, ale gdański książę. Zerwał on bowiem już wcześniej zawarty rozejm (w 1248) i kontynuował wojnę, za co przy wznowionych rokowaniach groziły mu duże kary finansowe. Uniknął ich powyższą obietnicą, na co Krzyżacy (znajdujący się w trudnej sytuacji na innych frontach) przystali.

Po śmierci w 1266 Świętopełka jego następcą w Gdańsku został młodszy z synów, Warcisław II. W 1270, w wojnie ze starszym bratem Mściwojem II, utracił jednak władzę i zmarł na wygnaniu. Mściwoj II utrzymał się w Gdańsku mimo buntu mieszczan gdańskich z lat 1271–1272. Bunt ten zaważył na losach Gdańska na kolejne ponad 20 lat, do śmierci Mściwoja II (25 XII 1294). Zbiorową karą był nakaz rozbiórki wszelkich umocnień gdańskiego miasta na prawie lubeckim, zapewnienie księciu wpływu na obsadę stanowisk w Radzie Miejskiej i inne ograniczenia (np. nie mniej uciążliwy zakaz polowań i pozyskiwania drewna przez mieszczan w pobliskich lasach). Zbuntowanym mieszczanom skonfiskowano młyny nad potokiem Strzyża. W wymiarze ogólnym represje Mściwoja II oznaczały odsunięcie mieszczan z Gdańska i innych wschodniopomorskich ośrodków (Tczew, Słupsk) od udziału z życiu politycznym. W wymiarze indywidualnym szczególnie aktywnych w buncie gdańskim mieszczan oskarżono o zbrodnię obrazy książęcego majestatu, o zamiar wypędzenia księcia lub nawet jego zabicia. Prawnicy Mściwoja II sięgnęli dość wyjątkowo do rozwiązań z prawa rzymskiego, pozwalającego na ferowanie wyroków, z których oskarżeni nie mieli szans ujść z życiem, co mogłoby się zdarzyć w wypadku stosowania prawa polskiego lub lennego.

Po śmierci Mściwoja II 25 XII 1294, zgodnie z wcześniejszymi umowami, władzę na Pomorzu Wschodnim przejął pochodzący z dynastii piastowskiej książę wielkopolski Przemysł II. Obecny był on w gdańskim grodzie w chwili śmierci Mściwoja II, początek panowania nad miastem zaznaczył wyrażeniem zgody na odbudowę drewnianych umocnień obronnych ( mury obronne). 26 VI 1295 Przemysł II koronował się w Gnieźnie na króla Polski, Gdańsk leżał na trasie jego pokoronacyjnego objazdu kraju.

Po tragicznej śmierci króla (zamordowanego w Rogoźnie 8 II 1296) księciem gdańskim ogłosił się władający w Inowrocławiu Leszek, bratanek Władysława Łokietka. Był on (po matce Salomei) wnukiem księcia tczewskiego Sambora II, brata Świętopełka, i na podstawie takich układów genealogicznych 26 VI 1296 z tytułem księcia gdańskiego wystawił przywilej dla klasztoru w Oliwie. Władzy jednak nie utrzymał, bez stawiania oporu jeszcze w lecie 1296 oddał ją Władysławowi Łokietkowi, który zapanował także nad Wielkopolską. Początki panowania Władysława Łokietka rozczarowały poddanych, także mieszczan gdańskich, w których uderzyła decyzja księcia utworzenia w ośrodku gdańskim kantoru lubeckiego, uprzywilejowanego konkurenta prowadzonych przez nich interesów. Po buncie, do którego doszło w Wielkopolsce przeciwko Władysławowi Łokietkowi, i po jego wygnaniu władcą Polski (panującym w Krakowie, Poznaniu, Polsce Środkowej i w Gdańsku) został pochodzący z czeskiej dynastii Przemyślidów Wacław II. W 1301, gdy na Pomorze Wschodnie najechały wojska księcia Rugii Wisława i gdy po zdobyciu ziemi darłowskiej i słupskiej zaczęły zagrażać Gdańskowi, z polecenia Wacława II pod miastem i grodem zjawiły się wojska krzyżackie z zadaniem (zwycięskiego w konsekwencji) wspierania rycerstwa wschodniopomorskiego w walce z przeciwnikiem.

Po przedwczesnej śmierci Wacława II i jego syna Wacława III do władzy ponownie powrócił Władysław Łokietek. Na Pomorzu Wschodnim objął rządy w grudniu 1306, jednak jesienią 1308 doprowadziły one do wydarzeń zwanych rzezią Gdańska. Miasto zostało zajęte przez margrabiów brandenburskich, a poproszeni przez obrońców grodu po raz kolejny o pomoc Krzyżacy nie tylko zajęli miejsce uznających władzę Władysława Łokietka członków załogi grodowej, ale także w jednym ze szturmów w nocy z 12 na 13 listopada opanowali miasto, dokonali rzezi mieszkańców i łamiąc wcześniejsze ustalenia ze stroną polską, uznali się za właścicieli Pomorza Wschodniego. Tego samego dnia, w którym zdobyli miasto Gdańsk, zajęli bez walki ośrodek tczewski (miasto i gród), a latem 1309 roku po oblężeniu opanowali Świecie nad Wisłą.

Po zajęciu Gdańska Krzyżacy do początku 1309 nakazali mieszczanom, którzy przeżyli rzeź, rozebranie resztek miasta na prawie lubeckim, następnie opuszczenie zakonnego państwa. O rzezi Gdańska z 1308 i zniszczeniu miasta podstawowych informacji dostarczają zeznania złożone w latach 1312, 1320 i 1339 przez świadków procesów o zniszczenie i zajęcie Gdańska oraz Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków. W grodzie nad Motławą osiadł krzyżacki konwent ( komturstwo), funkcjonowała tylko osada rybacka na Osieku. Odrodzenie życia miejskiego nastąpiło dopiero w połowie lat 20. XIV wieku. Po raz pierwszy od 1308 o ponownie funkcjonującym mieście wspomniano 24 IX 1328 w dokumencie księcia meklemburskiego Henryka II Lwa i rady miejskiej Wismaru, w którym informowano o objęciu zwolnieniami z cła kupców z Rugii, Gotlandii, Szwecji i miasta Gdańska. Życie miejskie odrodziło się nie w miejscu miasta na prawie lubeckim, ale na obszarze Głównego Miasta. Ośrodek ten otrzymał w konsekwencji prawo chełmińskie, od 1342 prawo wzniesienia fortyfikacji. W 1338 Krzyżacy przystąpili do wznoszenia w miejscu dawnego grodu ceglanego zamku. W 1377 przywilej założenia miasta na prawie chełmińskim dostała osada rozwijająca się na Starym Mieście, a w 1380 powołano do życia kolejne, trzecie już miasto w gdańskiej aglomeracji, Młode Miasto. Stan taki utrzymał się do początków wojny trzynastoletniej, kiedy to w styczniu 1455 Główne Miasto uzyskało zgodę króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka na rozbiórkę Młodego Miasta i przesiedlenie mieszkańców przede wszystkim na Stare Miasto. W okresie wojny trzynastoletniej Główne Miasto otrzymało także zgodę królewską na ustanowienie jednej Rady i jednego sądu ( burmistrzowie miast gdańskich; Rada Miejska), co równało się likwidacji samodzielności Rady Starego Miasta i zmonopolizowaniu rządów nad aglomeracją miejską przez Radę Głównego Miasta. BŚ