WISŁA
| < Poprzednie | Następne > |
WISŁA, rzeka o długości 1068,3 km (1047,5 km), powierzchnia dorzecza bez delty wynosi 194,4 tysięcy km², z czego 168,7 tysięcy km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zwaną Żuławami Wiślanymi, poniżej ► Gdańskiej Głowy uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gdańskiej Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są obecnie: Wisła Martwa (odcinek Leniwki od ► Płoni Wielkiej do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948), Wisła Śmiała, ► Przekop Wisły, Szkarpawa (Wisła Elbląska).
Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu Wisły naprzeciw Skandynawii z II wieku n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w połowie VI wieku można odnosić do ujścia na północ od Gdańska (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej Wisły pochodzą z XIII–XIV wieku. Początkowy odcinek Wisły Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że główny nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gdańskiej Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gdańskiej koło Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do Wisły koło ► Sobieszewa). Na terenie Gdańska główny nurt płynął prawdopodobnie na południowy-zachód od aktualnego przez obszar obecnych ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto główne powstało dopiero w związku z tzw. przełomem Wisły z 1371. Od 1380 nad Wisłą leżało ► Młode Miasto.
Wytyczenie koryta poniżej Gdańskiej Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gdańskich nastąpiło to około połowy XIV wieku. Odcięto wówczas od Wisły jej lewobrzeżne dopływy, m.in. Kanał Śledziowy (obecnie wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zwany też Wysokim (obecnie wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko ► Rozwójka. W 2. połowie XIV wieku na Starej Mierzei Wewnętrznej (do 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wschód od obecnego Przekopu Wisły, ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek obecnej ► Wyspy Sobieszewskiej. Koło ► Stogów, płynącym równolegle do obecnych ulic Jodłowej i Tamka, dopływem Wisły był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim ► Warzywód Wielki. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody koło Trzcianisk (przed 1643) i Sobieszewa (1597–1598), dokonano przekopów, skracając koryto Wisły.
W XIX wieku doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gdańskiej Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 w wyniku zatoru lodowego koło wsi Górka (► Górki Wschodnie, ► Górki Zachodnie) Wisła przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą Wisłą (propozycję nowej nazwy wysunął polski poeta Wincenty Pol, zob. ► Izba Pamięci Wincentego Pola). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny ► przekop pod ► Świbnem, którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza Wisły do Zatoki Gdańskiej. Jednocześnie odcięto Wisłę Martwą od głównego koryta koło Gdańskiej Głowy, a połączono śluzą koło ► Przegaliny. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gdańska (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia Wisły na północ od Gdańska było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być ► jezioro Zaspa, drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu Wisły, przy brzegu morskim, notowane w 1359 i jeszcze w 1733 (na północ od twierdzy ► Wisłoujście). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy.
Od wczesnego średniowiecza główne ujście znajdowało się na wysokości obecnej przystani ► Żeglugi Gdańskiej, przy ul. Sucharskiego (między obecnym nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do Wisły było niebezpieczne. Już w latach 1220–1227, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia Wisły z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV wieku corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia Wisły od strony zachodniej spowodowało w XVII wieku powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, ► Westerplatte, i skierowanego na zachód nowego, obecnego koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotechnicznych w okresie 1716–1724 głębia zachodnia, zwana Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję głównego toru wodnego. Na wschód od głębi północnej powstała płyta wschodnia (Osterplatte), która w XVIII wieku przez ławicę piaskową została połączona z płytą zachodnią (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 wypłyconej głębi północnej (w 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zachodnim (obecnie nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX wieku powstał ► Nowy Port.
