POWIAT GDAŃSKI
| < Poprzednie | Następne > |
POWIAT GDAŃSKI. Jednostka administracji państwa pruskiego powstała w 1818 jako wspólny powiat Gdańsk-Miasto i Gdańsk-Powiat (Danzig Stadt und Land) w rejencji gdańskiej. W 1828 wydzielono go jako samodzielną jednostkę terytorialno-samorządową Gdańsk-Powiat (Danzig-Land). W jego skład weszły gminy Danziger Werder (Żuławy Gdańskie), tereny Frische Nehrung (Mierzeja Wiślana) od brzegu Morza Bałtyckiego do Wisły (zwane później Elbinger Weichsel, Szkarpawa), od Frisches Haff (Zalew Wiślany) do gminy Weichselmünde (Wisłoujście) poprzez Heubude (Stogi), Bohnsack (Sobieszewo), Nickelswalde (Mikoszewo), Kobbelgruben (Steegen, Stegna), Stutthof (Sztutowo), Vogelsang (Skowronki) do granicy w Pröbbernau (Przebrno). Do 1842 w skład powiatu wchodziła także graniczna osada Kahlberg (dziś Krynica Morska), zaliczona następnie do powiatu elbląskiego, a także tereny otaczające Gdańsk od południa, zachodu i północy, od 1807 do 1814 wchodzące w skład terytorium I Wolnego Miasta Gdańska.
Siedzibą władz powiatu były: w latach 1818–1828 dwór w prywatnym majątku rodziny Tiedemannów w Russotschinie (Rusocin) pod Pruszczem, 1828–1846 wieś gminna Praust (Pruszcz Gdański), od 1846 miasto Gdańsk z biurami w wynajętych lokalach: w 1854 przy Holzgasse 21 (ul. Kładki), 1867 Langgarten 47 (ul. Długie Ogrody), 1874 Mattenbuden 9 (ul. Szopy). W 1878 władze powiatu otrzymały własny nowy budynek biurowy z mieszkaniem dla landrata przy Sandgrube 24 (ul. Rogaczewskiego). Wśród urzędników starostwa były osoby ze ściśle określoną funkcją: Kreisbaumeister (powiatowy inspektor budowlany), Kreisarzt (lekarz powiatowy) ze szpitalikiem w Pruszczu Gdańskim, Kreistierarzt (weterynarz powiatowy), Kreisschulrat (powiatowy radca szkolny).
W skład powiatu wchodziło ponad 140 gmin wiejskich oraz wydzielone z nich prywatne majątki ziemskie. W 1864 z powiatu do miasta Gdańska włączono kolonię St. Albrecht Pfarrdorf (Święty Wojciech – Plebanka), 18 III 1874 zaś gęsto zaludniony obszar o powierzchni 13 ha z 1166 mieszkańcami między Siedlcami a Emaus, tzw. Schellingsfelde (Szelingowskie Pola, obecnie ul. Skrajna z przyległościami). W 1874 gmina wiejska Oliwa otrzymała status osiedla. W 1877 powiat przekazał Gdańskowi część gminy Zigankenberg ( Suchanino), czyli tereny między obecną al. Zwycięstwa aż do Martwej Wisły (253 ha) i tzw. Strohdeich ( Strohdyk, Danzig-Strohdeich, Sienna Grobla, 200 ha), obecnie rejon ul. Sienna Grobla.
Powiat miał charakter rolniczy, był nastawiony na uprawę zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych oraz hodowlę bydła. Z działających na jego terenie w XIX wieku zakładów przemysłowych obok licznych cegielni dominowały wytwórnie rolno-spożywcze w prywatnych majątkach: gorzelnie, browary, młyny zbożowe oraz powstałe po 1880 jako spółki akcyjne cukrownie w Pruszczu Gdańskim (1881–2004), Sobowidzu (1884–1945) i Cedrach Wielkich (po 1880).
1 X 1887 w ramach reorganizacji administracji w prowincji Westpreußen (Prusy Zachodnie) nastąpił podział powiatu gdańskiego na dwie jednostki administracyjne: Gdańsk Niziny (Danziger Niederung), w skład którego weszły gminy dawnych Żuław Gdańskich i Mierzei Wiślanej, oraz powiat Gdańsk Wyżyny (Danziger Höhe), który utworzyły pozostałe gminy. Biura obu powiatów mieściły się nadal w budynku przy Sandgrube 24, gdzie mieszkał starosta powiatu Gdańsk Niziny. Starosta powiatu Gdańsk Wyżyny wynajmował mieszkanie na terenie Gdańska.
Po 1887 obszar powiatu Gdańsk Wyżyny zmniejszył się z powodu wcielenia kilku gmin w granice miasta Gdańska, dokonywano też drobnych korekt granic gmin na rzecz miasta. 1 IV 1902 roku wyłączono z gminy Zigankenberg (Suchanino) Hoch Striess ( Strzyża Górna) i Königsthal ( Święta Studzienka), 15 XI 1902 majątek ziemski (222 ha) na wyspie Holm ( Ostrów), 1 IV 1914 gminy: Brösen ( Brzeźno, 156 ha), Saspe ( Zaspa z Letnicą, 809 ha) i Schellmühl ( Młyniska, 98 ha). Powiat Gdańsk Niziny na rzecz Gdańska utracił w 1907 teren Troylu ( Przeróbka), 1 IV 1914 wykupione przez miasto osady wiejskie Weichselmünde ( Wisłoujście, 159 ha), Heubude ( Stogi, 282 ha), Krakau ( Krakowiec) i Westliche Neufahr ( Górki Zachodnie, 343 ha) oraz niezamieszkałe Rieselfelder ( Sączki) z nadmorskim lasem (1005 ha).
Po utworzeniu 15 XI 1920 II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) oba powiaty weszły w jego skład, przy czym z powiatu Gdańsk Wyżyny w granice Polski włączono 23 VI 1920 miejscowości Bissau ( Bysewo), Gluckau ( Klukowo), Ramkau ( Rębiechowo), Richtenhof (Sulmin) oraz obszary dworskie Czapeln (Czaple), Kokoschnen ( Kokoszki), Lessen (Leźno), Ellernick (Lniska), Mattern ( Matarnia), Wittstock ( Wysoka), Schäferei ( Owczarnia). Przed 16 V 1920 przyłączono do gminy Trąbki Wielkie (leżącej na obszarze II WMG) z powiatu Gdańsk Wyżyny miejscowości Sobbowitz (Sobowidz), Gross und Klein Golmkau (Gołębiowo Wielkie i Średnie), z powiatu tczewskiego Lamenstein (Ełganowo), Postelau (Postomino), Gross Paglau (Pawłowo), Barenhütte (Sucha Huta) i Oberhölle (Piekło Górne koło Przywidza) z powiatu kościerskiego oraz małe obszary z innych gmin tych powiatów wyrównujące granicę II WMG z Polską. Ostateczną decyzję w sprawie przebiegu granicy II WMG z Polską i Niemcami podjęła w 1920 komisja delimitacyjna powołana przez Ligę Narodów pod przewodnictwem Wysokiego Komisarza Reginalda Towera. Wynik prac ogłoszono 1 I 1921 w dzienniku urzędowym II WMG nr 1 (Staaatsanzeiger für Daanzig…), w którym określono przebieg granic zewnętrznych obu gdańskich powiatów.
W okresie II WMG powiat Gdańsk Wyżyny utracił na rzecz miasta Gdańska: od 1 VII 1926 osadę Oliva mit Glettkau (Oliwę z Jelitkowem i Konradshammer ( Przymorze), 1570 ha), od 15 VIII 1933 zaś podmiejskie gminy: Ohra ( Orunia), Brentau ( Brętowo) z Mattenblewem ( Matemblewo), Emaus z Tempelburg ( Krzyżowniki) i majątkiem Dreilinden ( Trzy Lipy) oraz Altdorf ( Stara Wieś na Chełmie). Powiat Gdańsk Niziny tego dnia przekazał w granice miasta Gdańska osady Gross und Klein Walddorf ( Olszynka) i Bürgerwiesen ( Rudniki). Zostały tu pominięte drobne korekty granic miast Gdańska i Sopotu kosztem sąsiadujących z nimi gmin wiejskich. Po tych zmianach powiat Gdańsk Niziny liczył 66 gmin i 10 obszarów dworskich, a Gdańsk Wyżyny 75 gmin i 51 obszarów dworskich. Po włączeniu w 1939 II WMG w granice Trzeciej Rzeszy 1 XII 1939 oba powiaty scalono w jeden powiat gdański z siedzibą władz w Gdańsku. Decyzją kanclerza Adolfa Hitlera 26 III 1942 status miasta otrzymała gmina Pruszcz Gdański i 1 IV 1942 została włączona w granice miasta Gdańska wraz z gminami i osadami Pietzkedorf ( Piecki), Müggau ( Migowo), Woneneberg ( Ujeścisko), Guterherbege ( Lipce), Rostau (Roszkowo). W 1945 roku decyzja władze polskie cofnęły decyzję, Pruszcz pozostał niezależnym miastem i stolicą powiatu gdańskiego, obejmującego 146 gmin wiejskich i włączonych do nich po reformie rolnej poniemieckich obszarów dworskich.
W 1945 z powiatu gdańskiego władze polskie wyłączyły gminy na Mierzei Wiślanej, od Mikoszewa do Przebrna, przenosząc je do powiatu nowodworskiego. Wschodnią granicą powiatu została Wisła.
Powiat gdański po 1945 utracił na rzecz miasta Gdańska: 15 I 1954 gminy i miejscowości Niegowo, Migowo, Lipce, Oliwę Leśną, Piecki, Płonię Wielką i Małą, część Świętego Wojciecha oraz osiedle zwane Wzgórzem Mickiewicza z gminy Ujeścisko; 1 I 1973 gminy i miejscowości: Wyspę Sobieszewską ze Świbnem i Przegaliną (3560 ha), a z dawnego powiatu Gdańsk Wyżyny miejscowości Kiełpino Górne z Otominem, Karczemki, Kiełpinko, Jasień, Zabornię, Szadółki, Rębowo, Ujeścisko, Łostowice, Zakoniczyn, części wsi Kowale, Maćkowy i Rotmanka. Jednocześnie tego dnia do miasta Gdańska włączono z gminy Żukowo powiatu kartuskiego miejscowości: Osowę, Wysoką, Nowy Świat (dawna Owczarnia), Firogę, Klukowo, część Rębiechowa, Matarnię, Bysewo, Kokoszki, Smęgorzyno, zwiększając od 1 I 1973 powierzchnię miasta o łącznie 7190 ha.
Do 7 VII 2018 obszar powiatu gdańskiego, pomimo starań wielu inwestorów (głównie budownictwa mieszkaniowego), nie uległ zmianom.
| Lata pełnienia funkcji | Imię i nazwisko | Lata życia | ||
|---|---|---|---|---|
| Starostowie (landraci) powiatu gdańskiego | ||||
| 1818–1844 | Samuel Abraham von Treuge | 1776–1844 | ||
| I 1845 – XII 1852 | Gustav Pustar | |||
| I 1853 – 12 X 1865 | Friedrich Wilhelm von Brauchitsch, od 1847 właściciel Małego Kacka i w 1847–1863 części Wilczyna (miasto Gdynia) | 1820–1884 | ||
| 12 X 1865 – VI 1866 | Trotta von Treyden, komisarz | |||
| 23 VI 1866 – 10 XII 1867 | Hermann Wilhelm von Brandt | 1828–1902 | ||
| 10 XII 1867 – 30 IX 1887 | Archibald August von Gramatzki | 1837–1913 | ||
| XII 1939 – 1943 | Erwin Johst | 1837–1913 | ||
| 1943–1945 | ||||
| Starostowie (landraci) powiatu Gdańsk Wyżyny (Danzig Höhe) | ||||
| 1 X 1887 – 1904 | dr Heinrich Maurach | |||
| 1904–1915 | Emil Venske | 1847–1915 | ||
| 1916–1919 | tajny radca Gerhard Unger | |||
| 1920, 1922 | radca Kurt Venske | |||
| 1924 | landrat komisaryczny Kurt Poll | |||
| 1925 | landrat komisaryczny Ebert | |||
| 1928 | landrat komisaryczny George Hinz | 13 IX 1891 – ? | ||
| 1931, 1932 | landrat George Hinz | 13 IX 1891 – ? | ||
| 1933 | landrat komisaryczny dr Ernst Hubert Gallasch | 15 IV 1885 – ? | ||
| 1934 | landrat komisaryczny Horst Herbert Busch | 18 XI 1899 – ? | ||
| 15 VIII 1935 – 1 IX 1939 | Horst Herbert Busch | 18 XI 1899 – ? | ||
| Starostowie (landraci) powiatu Gdańsk Niziny (Danzig Niederung) | ||||
| 1 X 1887 – V 1895 | Archibald August von Gramatzki | 1837–1913 | ||
| 12 V 1895 – 1919 | Wilhelm Brandt | |||
| 1920, 1921 | zastępca landrata radca hrabia Alfred Stockmer | |||
| 1921–1934 | dr Paul Walzer | 1879–1936 | ||
| 1 XII 1934 – 1 IX 1939 | Erwin Johst | 1904–1958 | ||
