OLIWA

Wersja z 10:16, 2 gru 2021

Dzielnica Oliwa na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Oliwa według statutu dzielnicy z 2014

Senacki herb gminy wiejskiej Oliwa

Droga ze Starego Rynku z widokiem na Pachołek, Anthony Waterloo, 1660

Zygmunt Vogel, Oliwa, na pierwszym planie Stary Rynek i Dom Bramny, w głębi widok na Pachołek, rysunek tuszem, 1788–1780

Widok Oliwy z Doliny Radości, grafika Johanna Adama Breysiga wedle wzoru Johanna Daniela Hinkela, 1805

Oliwa, 1847

Oliwa, widok z Pachołka, 1893

Oliwa, widok ogólny od strony południowej, 1894

Rynek oliwski, około 1910

„Kurhaus Sommer”, 1910, własność Wilhelma Friedricha Sommera, Bergstrasse 5 (po 1926 Am Waechterberg, obecnie ul. Podhalańska

Waldstrasse (ul. Leśna), 1910

Cukiernia i kawiarnia „Zum Königlichen Garten” przy Am Schlossgarten (ul. Jacka Rybińskiego 18), 1910; po 1945 w tym miejscu restauracja „Savoy”, „Kameleon”, „Camel”, od 2010 amerykański „Burger@Classic Restaurant”

Skrzyżowanie obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego, przełom XIX/XX wieku, z prawej kapliczka św. Jana Nepomucena z XVIII wieku

Zespół cysterski w Oliwie, około 1910

Aleja Lipowa w Parku Oliwskim, początek XX wieku

Widok na Oliwę od strony zachodniej

Pałac Opatów

Spichlerz opacki w Parku Oliwskim

Budynek Gdańskiego Seminarium Duchownego przy ul. Nowickiego 3

Siedziba Kurii Metropolitalnej Gdańskiej
i Gdańskiego Trybunału Metropolitalnego Archidiecezji Gdańskiej

Kościół Trójcy Świętej (archikatedra oliwska)

Kościół św. Jakuba w Oliwie

Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej w Oliwie

Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim

Dwór II w Oliwie przy
ul. Polanki 124

V Dwór, początek XX wieku

Detal elewacji Szkoły Podstawowej nr 23 w Oliwie

Szkoła Podstawowa nr 23 przy ul. Opackiej 7 w Oliwie

Ulica Jarosza Henryka Derdowskiego w Oliwie

Ulica Kwietna w Oliwie

OLIWA, dzielnica Gdańska ( administracyjny podział). Według statutu dzielnicy z 24 IV 2014 jej „granicę stanowi linia kolejowa od granicy miasta z Sopotem w kierunku południowym do nasypu dawnej linii kolejowej, następnie biegnie nasypem na zachód do torów tramwajowych w ul. Wita Stwosza i torami tramwajowymi do ul. Macierzy Szkolnej. Ulicą tą biegnie na zachód do lasu i lasem na południowy zachód do ul. Harfowej (bez tej ulicy), po czym południową granicą lasu do Obwodnicy i dalej na północny-zachód wzdłuż Obwodnicy, po czym na wysokości ul. Zenitowej skręca na północ i lasem biegnie do granicy z Sopotem, a następnie granicą administracyjną miasta do linii kolejowej”.

Początkowo miejsce przeznaczone przez Sambora I na założenie funkcjonującego oficjalnie od 1186 klasztoru cystersów. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII wieku obok klasztoru powstał kościół św. Jakuba, parafialny dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy obecnym Starym Rynku Oliwskim, w roku 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV wieku powstał szpital św. Łazarza u zbiegu traktów z Wrzeszcza do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (obecne skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII wieku Polanek czy Podgórza). W 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gdańskich w okresie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klasztornej (Dom Bramny, klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), około 1660 przebudowaną w stylu barokowym. W XVI i XVII wieku nad Potokiem Oliwskim i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przemysłowe, a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wschód od obecnej al. Grunwaldzkiej ( Jelitkowo, Konradshammer, Wojnowo), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy obecnej ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż obecnej ul. Kwietnej i Bytowskiej ( Dolina Potoku Oliwskiego, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Dolina Radości), XXI–XXII przy obecnej ul. Kościerskiej ( Dolina Potoku Prochowego), XXIII przy obecnej ul. Karwieńskiej ( Leśny Młyn, Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża).

W połowie XVII po zachodniej stronie traktu z Oliwy do Strzyży (obecna ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów ( dwory oliwskie). W 1. połowie XVIII wieku prawdopodobnie powstało tu kilka barokowych dworków, wieś liczyła wówczas około 500 mieszkańców.

W 1772, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo pruskie, utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug ( Żabianka), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki administracyjne. W 1807 wieś należała do I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło około 70 budynków i 400 mieszkańców. Na północ od klasztoru powstały posiadłości Ludolfina, karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug ( Gospódka). Od 1832 zakładano nowe cmentarze przy obecnej ul. Opackiej i Czyżewskiego ( cmentarze w Oliwie). W 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i biskupa warmińskiego Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingena, własnością państwową stał się pałac opatów i park ( Park Oliwski im. Adama Mickiewicza).

W 1. połowie XIX wieku wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało osiedle robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po południowej stronie Am Schlossgarten (obecna ul. Opata Rybińskiego). Od 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W latach 1864–1871 połączona linią konnych omnibusów z Gdańskiem i Sopotem ( tramwaje).

12 XII 1864 przyłączono do gminy ul. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof ( Młyniec); w nowych granicach Oliwa liczyła około 2 tysiące mieszkańców. W 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego, powstało połączenie kolejowe ( kolej) z Gdańskiem i Koszalinem. W okresie 1873–1879 połączona linią konnego tramwaju z Gdańskiem (zajezdnia znajdowała się na rogu obecnej al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, a w 1890 – 4300. W 1882 zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg ( Pachołek) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia oliwskiego opata-komendatariusza i biskupa warmińskiego Johanna Karla Ludwiga Hohenzollerna-Hechingena. Do 1895 zabudowana została południowa pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Pięć lat później obudowana została północna część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zachodnia strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości Ludolfina i do Sopotu.

W 1900 zamieszkiwało w Oliwę 6,5 tysiąca osób, a w 1907 – ponad 9 tysięcy. W 1901 Oliwa uzyskała połączenie tramwajowe ( tramwaje) z Gdańskiem (linia biegła traktem Kronprinzenallee – obecna ul. Wita Stwosza). W 1904 powstała szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Na początku XX wieku powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku południowym, wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wschodniej stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do Oliwy osiedla w rejonie obecnej ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też w 1907 uruchomiono gazownię (obecnie Przymorze). W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości ( wodociągi). 1 IV 1907 przyłączono do Oliwy Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W roku 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem początkowym na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 ( Liceum w Oliwie, obecnie V Liceum Ogólnokształcące). W okresie 1913–1920 zbudowano neogotycki ewangelicki Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 ( kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, ul. Leśna 5/6).

Od 1920 w granicach II WMG, 23 V 1924 Senat II WMG nadał gminie oliwskiej herb ( herby miasta Gdańska i dzielnic). W Oliwie urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp Eduard O’Rourke, a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył diecezję gdańską, podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kościół parafialny, podniesiony do rangi katedry ( kościół Trójcy Świętej). Po wschodniej stronie torów kolejowych (obecne Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (obecna ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W roku 1925 zadłużenie kasy gminnej – powstałe w wyniku malwersacji finansowych – spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921 roku) i ustanowił w Oliwie zarządcę komisarycznego.

4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu Oliwy do Gdańska, ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gdańska. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 Oliwa została przyłączona do Gdańska. 1 V 1927 w dawnym Pałacu Opatów otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte ( Muzeum Krajowe Historii Gdańska), którego dyrektorem został Erich Keyser. W roku 1922 w północnej części Oliwy, między obecną al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych Dr. Oetker. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed rokiem 1930 powstało osiedle między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi ( Mirów) oraz osiedle między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wschodniej stronie linii kolejowej (osiedle mieszkaniowe między obecną ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, osiedle w rejonie obecnych ulic Słupskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej, Lęborskiej, Kołobrzeskiej ( Przymorze). Około roku 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewangelickiej przy Pelonker Straße, od 1945 dom zakonny cystersów.

Podczas II wojny światowej w latach 1941–1945 przy Siódmym (VII) Dworze funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 roku naprzeciw głównego wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II wojny światowej powstało osiedle mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radzieckie 25 III 1945, zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo około 40% zabudowy.

Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna polska administracja, utworzony w kwietniu z polecenia Komendantury Wojennej Armii Czerwonej Tymczasowy Zarząd Miejski Miasta Gdańsk-Oliwa. Na jego czele, z polecenia Komendantury, stanął Hermann Klatt, urodzony w Łodzi mieszkaniec Oliwy, ówczesny tłumacz przy Armii Czerwonej, używający tytułu „Tymczasowy Burmistrz Miasta Oliwy”. Był on organizatorem wydziałów mieszkaniowego (pod kierunkiem Jana Zielińskiego), aprowizacji (pod kierunkiem Gerczewskiego), pracy (pod kierunkiem Jana Gańcza) i meldunkowego (pod kierunkiem Feliksa Wyganowskiego). Hermann Klatt był inicjatorem pierwszych prac organizacyjnych i porządkowych (między innymi uprzątnięto ulice – pochowano około 800 zabitych (zwłoki sortowano w budynku poczty, Rosjan chowano początkowo wzdłuż płotu przy Parku Oliwskim, część innych pochowano w zbiorowej mogile na boisku obecnej Szkoły Podstawowej nr 36) – zorganizowano punkty medyczne i szpitalne zapobiegając wybuchowi epidemii, uruchomiono stację pomp, trzy młyny, otwarto piekarnię). Po jego aresztowaniu 3 V 1945 (figurował na liście osób mających drugą grupę narodowościową ( Niemiecka Lista Narodowościowa), zapewne został zamordowany i pochowany w okolicy siedziby NKWD przy ul. Karwieńskiej 2; drugą i trzecią grupę posiadało 80% ówczesnych urzędników Tymczasowego Zarządu Miejskiego), funkcję przewodniczącego (nie burmistrza) przejął dotychczasowy jego zastępca Jan Wojnarski. W okresie 1945–1947 wysiedlono z Oliwy mieszkańców narodowości niemieckiej.

W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, w maju obecną Szkoła Podstawowa nr 23, rozpoczęło działalność gimnazjum i liceum (V Liceum Ogólnokształcące) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 Wyższa Szkoła Pedagogiczna). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gdańsku: Polonia, następnie Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, obecnie ul. Opata Rybińskiego). W 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gdańska i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). Dwa lata później pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W roku 1953 otwarto Instytut Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice administracyjne Gdańska tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). 27 X 1957 bp Edmund Nowicki utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 Gdańskie Seminarium Duchowne) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W 1958 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a.

W latach 1952–1956 w północnej części Oliwy powstał zespół obiektów sportowych: w 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego, od 1981 Akademia Wychowania Fizycznego, obecnie Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu). Na przełomie lat 50.–60. XX wieku rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, w 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W okresie 1958–1965 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (obecnie Oddział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego). W roku 1962 utworzono IX Liceum Ogólnokształcące przy ul. Bażyńskiego (obecnie rektorat Uniwersytetu Gdańskiego (UG)), a w 1968 otwarto Szkołę Podstawową nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W roku 1972 oddano do użytku Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w południowej części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniwersytecki, siedziba UG. W latach 50.–70. XX wieku na terenie Oliwy powstały duże osiedla mieszkaniowe. W części południowej Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego ( Siódmy Dwór), w części północno-wschodniej Osiedle Wejhera, Wojnowo, Żabianka, w części wschodniej Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części północnej Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych ( Gospódka), w latach 1972–1976 osiedle Żabianka. W 1975 roku otwarto przystanek Szybkiej Kolei Miejskiej Gdańsk-Żabianka (od 2010 Gdańsk Żabianka – AWFiS). AK