Znak własnościowy kościoła
św. Bartłomieja
Kościół św. Bartłomieja,
Der Stadt Dantzigk..., 1687
Kościół św. Bartłomieja, Barthel Ranisch, 1695
Kościół św. Bartłomieja, Julius Greth, 1857
Kościół św. Bartłomieja, organy, około 1900
Kościół św. Bartłomieja, wnętrze, 1909
Kościół św. Bartłomieja, około 1915
Kościół św. Bartłomieja, przed 1938
Portal boczny kościoła św. Bartłomieja z 1647 z figurą Wiary i cytatem z Pisma Świętego:
Na którymkolwiek miejscu pamiątkę uczynię imienia mojego, przyjdę do ciebie i będę ci błogosławiłKOŚCIÓŁ ŚW. BARTŁOMIEJA I OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ BOGURODZICY, Stare Miasto, Zaułek św. Bartłomieja 1. Założony pierwotnie (z wezwaniem św. Bartłomieja) na Młodym Mieście, jego budowę przewidziano w akcie lokacyjnym miasta z 1380, po raz pierwszy wzmiankowany w 1402. Był wówczas świątynią filjalną kościoła św. Katarzyny (pastor tego kościoła decydował o kapłańskiej obsadzie świątyni na Młodym Mieście), z krzyżackim prawem patronatu, działała przy nim szkoła. Po wybuchu w 1454 wojny trzynastoletniej i rozbiórce Młodego Miasta (styczeń 1455), przeniesiony na Stare Miasto, w obecne miejsce. Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1456. W latach 1457–1475 działało w nim bractwo Bożego Ciała, w latach 70. XV wieku wzmiankowano dwie znajdujące się w nim kaplice, w 1480 bractwo piekarzy ze Starego Miasta zobowiązało się utrzymywać dwóch kapłanów przy swoim ołtarzu. Od 1482 rozbudowywany (prace rozpoczęto od części prezbiterialnej, prace tu trwały i w 1491). Zbudowany zapewne w konstrukcji szkieletowej, spalił się w 1499, odbudowany jako ceglana, jednonawowa świątynia w 1. połowie XVI wieku, początkowo posiadał odrębną, drewnianą dzwonnicę.
Od 1523 kościół należał do luteranów, był także kościołem garnizonowym gdańskich wojsk miejskich. Przed 1617 otrzymał masywną, czterokondygnacyjną wieżę, o gotyckim charakterze elewacji, dzielonych strefowo blendami, z barokowym hełmem. Od strony południowej dobudowano zakrystię z kryształowym sklepieniem, około połowy XVII wieku od strony północnej kaplicę spowiednią. Obok kościoła działała szkoła św. Bartłomieja, od 1617 w nowym budynku, w latach 1639–1640 wybudowano obok kościoła pastorówkę. W początkowym okresie I Wolnego Miasta Gdańska, od czerwca do 14 września 1807 kościół wykorzystywany był przez wojska napoleońskie jako więzienie dla jeńców, następnie magazyn siodeł i ekwipunku kawaleryjskiego. Ponowne funcje sakralne pełnił od 24 IX 1807. W 1815, w wyniku wybuchu Baszty Prochowej, utracił stropy, witraże i wyposażenie wnętrza. Do 1821 wokół kościoła znajdował się cmentarz. W 1900 gruntownie wyremontowany. Od 1800 do 1940 przy kościele działała publiczna biblioteka i wypożyczalnia książek (zob. Karl Heinrich Röhr), później także czasopism dla zapisanych do niej osób (w początkach XX wieku zbiór liczył około 5200 książek).
W 1945 kościół został uszkodzony w 85%: zawalił się dach, we wnętrzu chór muzyczny, upadkiem groziła wychylona do środka nawy wieża. Zniszczeniu uległo wyposażenie, m.in. ołtarz z obrazem Isaaka van den Blocka i organami z 1624. Po odbudowie (mury wzmocniono żelbetowym wieńcem, wnętrze nakryto żelbetowym stropem, wieża uzyskała specjalną konstrukcję stabilizującą z wewnętrznych betonowych przypór), czynny od 1960. Odtworzono dach z sygnaturką, w 1972 zainstalowano dwunastogłosowe organy, w 1982 zakończono odtwarzanie dawnej bryły: wzniesiono wysoki dach i zrekonstruowano barokowy hełm wieży.
Wzniesiony z cegły o wątku gotyckim, świątynia jednonawowa typu salowego, z częścią prezbiterialną zamkniętą ścianą prostą, wieżą od strony zachodniej, kruchtą od południa, od północy kaplicą spowiednią i nowszą zakrystią. We wnętrzu zastosowano system przypór wciągniętych do środka, tworzących przesklepione kaplice połączone arkadami. W kompozycji elewacji wyróżnia się trójkątny szczyt wschodni ze schodkowym układem smukłych lizen przechodzących w sterczyny, częściowo przemurowany już w 1926 oraz szczyty kruchty południowej. Nie zachowały się wewnątrz żadne elementy pierwotnego wyposażenia.
Od 1946 kościół był w posiadaniu jezuitów, którzy 15 IX 1990 odstąpili go diecezji gdańskiej w zamian za uzyskany wcześniej kościół św. Krzyża we Wrzeszczu. Świątynia od tego czasu pełniła funkcję ośrodka Duszpasterstwa Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej. 3 VII 1997 abp Tadeusz Gocłowski przekazał kościół w posiadanie – istniejącej od 1989 – parafii greckokatolickiej (parafii katolickiej obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (Kościół sui iuris)). Darowiznę przyjął bp wrocławsko-gdański Teodor Majkowicz. Po przystosowaniu wnętrza do nowych wymogów (na przykład wystawienie ikonostasu) od 31 I 2001 konkatedra eparchii wrocławsko-gdańskiej (dekanatu słupskiego). JBP BŚ
Rektorzy kościoła św. Bartłomieja i Opieki Najświętszej Bogurodzicy
| 1947–1951
|
Józef Nowak SJ
|
| 1951–1965
|
Franciszek Przybylski SJ
|
| 1965–1976
|
Bernard Karwel SJ
|
| 1976–1981
|
Edmund Wirkus SJ
|
| 1981–1989
|
Jan Mendelak SJ
|
| 1989–1990
|
Mieczysław Beresiński SJ
|
| 1990–1997
|
ks. Krzysztof Niedałtowski
|
| 1997–
|
Józef Ulicki (rządca greckokatolicki)
|
| AGK
|
