STARE PRZEDMIEŚCIE
| < Poprzednie | Następne > |
STARE PRZEDMIEŚCIE, dzielnica historyczna, obszar między (najogólniej) od północy Podwalem Przedmiejskim, od wschodu (Starą) Motławą, od południa okolicami Bramy Nizinnej, od zachodu Kanałem Raduni. Obszar przyznany przez Krzyżaków Głównemu Miastu najpewniej około 1342 roku (wystawiony wówczas przywilej wielkiego mistrza Ludolfa Königa zaginął, znane jest potwierdzenie wielkiego mistrza Winricha von Kniprode z 5 VII 1378). Od Głównego Miasta oddzielone fosą, zasypaną w latach 1617–1640. Stąd obecna ul. Podwale Przedmiejskie nazywana była: na odcinku od Lastadii do Żabiego Kruka w okresie 1385–1508 circa fossam versus poggenpoell, na odcinku do Rzeźnickiej w 1454–1469 circa fossatum versus poggenpol, 1470–1526 circa fossatum versus Wulfeshagen, 1427–1605 am graven circa Wulveshagen, na odcinku do ul. Kładki w 1470–1478 fossatum circa Holtgasse. Od 1643 roku do początku XIX wieku całość obecnego Podwala Przedmiejskiego nazywano Am Graben (Przy Fosie), początkowo równolegle z nazwą obowiązującą do 1945: Vorstädtischer Graben (Fosa Przedmiejska). Zaczątkiem rozwoju osadnictwa był ośrodek stoczniowy nad Motławą Lastadia (1362). W latach 1420–1454 funkcjonowała nazwa Nowe Miasto, wyparta przez Przedmieście (od 1425 suburbium lub Vorstadt). Współczesna nazwa obowiązuje od 1949, z dodanym określeniem „Stare”. W 1430 roku było tu prawie 400 posesji z 2 tysiącami mieszkańców. W 1463–1490 powstał długi na ponad 1 km ciąg murów z 2 bramami i co najmniej 7 basztami, z których zachowały się: Baszta Biała i Baszta Pod Zrębem. Przy wznoszeniu fortyfikacji nowożytnych w XVI/XVII wieku teren dzielnicy powiększono o rejon od wylotu Poggenpfuhl (1367: Poggenpfuhl / Ropusza Sadzawka, obecnie ul. Żabi Kruk, nazwa pochodzi od charakterystycznego głosu, rechotu, „kruczenia” żab) i Fleischergasse (1362: Wolfshagen (Wilczy Gaj), w 1552 Fleischergasse, ul. Rzeźnicka, od położonych na rogu obecnej ul. Kocurki ław mięsnych) do Bramy Nizinnej.
Przy nowym placu Wałowym stanęła w 1645 Mała Zbrojownia. W 1806 istniało 450 budynków, w 1843 – 487, w 1927 – 517. Liczba mieszkańców w okresie 1850–1917 wzrosła z 4920 do 8490. Głównymi ul. były Fleischergasse (ul. Rzeźnicka) i Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk). W 1385 roku między Fleischergasse (ul. Rzeźnicką) a Rehagen, Holzgasse (ul. Kładki), dochodzącą do Katergasse (ul. Kocurki), funkcjonował wapiennik i garbuz. W 1393–1395 rozpoczęto budowę kościoła św. Piotra i Pawła (późniejszego parafialnego), przy którym od 1436 funkcjonowała szkoła św. Piotra i Pawła. W roku 1420 zaczęto budowę kościoła i klasztoru św. Trójcy, jednego z największych założeń franciszkanów w Europie. W 1558 w budynku klasztoru powstała ewangelicka szkoła średnia, przekształcona około roku 1580 w Gimnazjum Akademickie.
W południowej części Lastadii (między obecną ul. Toruńską, Żabim Krukiem, Pod Zrębem) funkcjonował Targ na Dyle (w 1430 Dielenmarkt), rozbudowany po przeniesieniu w początku XVI wieku składów drewna ze Spichlerzy. Przy Podwalu Przedmiejskim, obok istniejącego już w 1388 roku domu cechu szewców (Schusterhof / Szewskiego Dworu; pierwotnie także garbarzy: curia sutorum sive cerdonum, przy skrzyżowaniu Podwala z ul. Kładki, zniszczony w 1945, mury wyburzono w 1956) mieszczącego warsztaty szewskie (i punkty sprzedaży), ulokowano Targ Koński (w 1456 Rossmarkt), a u wylotu Lastadii na Podwale Przedmiejskie założono przed rokiem 1617 Targ Maślany. Od późnego średniowiecza funkcjonowały tu zajazdy ze stajniami dla koni i wyszynkiem ( hotele). W końcu XVIII wieku odnotowano istnienie: przy Targu Maślanym – zajazdu Pod Trzema Złotymi Pierścieniami (In den drey golden Ringen); na Podwalu Przedmiejskim 166 (następnie nr 18) w 1790 roku domu Johanna Gottlieba Götza (jego nazwę: Das Götzsche Haus, tłumaczono niekiedy błędnie jako Dom Gotycki; zob. też resursy: Concordia zu den drei Ringen), później zaś Hotelu de Berlin, nr 39 (następnie nr 7) Pod Białym Lwem (Im weißen Löwen) i nr 3 (następnie nr 2) Pod Koroną (In der einen Krone), po 1800 do 1839 jako hotel Pod Złotą Koroną (Goldene Krone). Kolejne zlokalizowane były na Holzgasse (ul. Kładki): nr 26 (po 1853 nr 20) Pod Zieloną Łąką (In der grünen Wiese), nr 14 (po 1953 nr 8) Pod Białym Barankiem (Im weißen Lamm), nr 29 (po 1853 nr 24) Pod Białym Lwem (Im weißen Löwen) oraz pod nr 31 (po 1853 nr 26) Pod Trzema Murzynkami (In den drei Mohren), funkcjonujący pod tą nazwą do roku 1905 jako hotel. W 1869 powstał Hotel de Holland przy Dolnej Bramie 2 (Am Leeger Tor), od 1913 do 1937 pod nazwą Hotel zum Kurfürsten.
W 1773 roku na parceli kalwińskiej gminy niderlandzkiej przy ul. Lastadia konsul holenderski w Gdańsku ufundował dom dla ubogich z tej gminy. Do około 1870 roku funkcjonowała na Lastadii prywatna stocznia budująca pełnomorskie okręty żaglowe. W 1837 powstał na Targu Maślanym nowy gmach gimnazjum (po 1945 Zespół Szkół Przemysłu Spożywczego i Chemicznego), zaprojektowany przez Carla Samuela Helda, fasada zaś przez Carla Fryderyka Schinkla. W starym gmachu poklasztornym w 1872 założono Muzeum Miejskie (obecnie Narodowe). W latach 1846–1863 na Żabim Kruku (nr 19) działał jeden z pionierskich w Gdańsku zakładów fotograficznych (dagerotypiczny) Carla Friedricha Damme. 8 VIII 1857 duży pożar zniszczył część zabudowy mieszkalnej między ul. Żabi Kruk, Lastadia i Toruńska, ucierpiała nowa szkoła św. Piotra i Pawła, szybko odbudowana, funkcjonowała tu do roku 1904, następnie siedziba do 1945 miejskiej szkoły średniej dla chłopców z Głównego Miasta.
W latach 70. XIX wieku w kwartale między kościołami zaczął funkcjonować zakład Juliusa Sauera, drukujący m.in. plany Gdańska, a w latach międzywojennych – banknoty i znaczki II Wolnego Miasta Gdańska. W 1883 wzniesiono przy obecnej ul. Kładki (zachowany) gmach Szkoły Średniej dla Dziewcząt im. Wiktorii (Victoriaschule), w którym w roku 1939 więziono gdańskich Polaków ( Victoriaschule). Po zbudowaniu w 1875 na Targu Maślanym fontanny symbolizującej zakończenie prac przy zakładaniu wodociągów i kanalizacji w mieście, plac ten przyjął miano nadburmistrza Leopolda von Wintera (Winterplatz). W czasie II wojny światowej przedłużono obecną ul. Toruńską do obecnej ul. Okopowej, zastępując ciąg Toruńska – Żabi Kruk – Ogarna.
W 1945 roku zabudowa dzielnicy uległa zniszczeniu, za wyjątkiem okolicy pl. Wałowego. Odbudowano zabytki monumentalne, przy głównych ulicach powstała typowa dla owych czasów zabudowa mieszkaniowa. Po 1945 na zniszczonych terenach dawnej stoczni funkcjonowała wytwórnia przedmiotów z bursztynu, do końca 2002 roku istniała Gdańska Fabryka Farb Graficznych. W 2004 przeprowadzono na jej byłym obszarze badania archeologiczne, poprzedzające nową zabudowę mieszkalną, tzw. Nową Lastadię.
| Ulica | Nazwy historyczne | Informacje o nazwie współczesnej | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Jana Augustyńskiego | 1915–1945 Am Weissen Turm, od Białej Baszty | obecna nazwa od 5 XI 1957, upamiętnia dyrektora działającego tu od 1922 Gimnazjum Polskiego | ulica powstała wraz z Okopową |
| od 1945 Białowiejska | |||
| Dolna Brama | 1763 am legen Thor (Przy Bramie Nizinnej), nazwa w nawiązaniu do Bramy Nizinnej ( Bramy Miejskie) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1854–1922 Mottlaugasse (Motławska) | |||
| do 1945 Am leegen Tor | |||
| Dwór Baumanna | w 1869 Baumanns-Hof | – | obecnie ulica nie istnieje (zaułek, ul. Rzeźnicka 31) |
| Dwór Szewców | 1388 curia sutorum sive cerdonum (Dwór Szewców lub Garbarzy), później tylko Schusterhof | przy Podwalu Przedmiejskim nr 9/10, obecnie nie istnieje (nieodbudowany po 1945 roku) | |
| Grodza Kamienna | od 1867 An der Steinschleuse (Przy Kamiennej Śluzie), od Śluzy Kamiennej | obecna nazwa od 1945 | |
| Kładki | 1385 Holczgasse im Rehagen (Drewniana w Sarnim Gaju) | obecna nazwa od 1945 | |
| później do 1945 Holzgasse (Drewniana), od dyli kładzionych na grząskim gruncie jako chodnik | |||
| Knipawa | 1643 Kniepaff, później Kneiphof | zaułek między Rzeźnicką 89 i 90, obecnie nie istnieje jako ulica | |
| Kocurki | 1427–1945 Katergasse (Kocura), dwuznaczne, może pochodzić od miejsca rozpusty | obecna nazwa od 1945 | |
| Kotwiczników | 1415 versus Lastadiam scilicet Ankerschmiedegasse (ku Lastadii zwana Kotwiczników ku Lastadii), nazwa od Bramy Kotwiczników | obecna nazwa od 1945 | przedłużenie przy Targu Maślanym |
| do 1945 Ankerschmiedegasse | |||
| Lastadia | 1361–1945 Lastadie | nazwa od 1945 | do Lastadii właściwej przylegały pola: Mastenfeld (Masztowe) i Kahnfeld (Łodziowe) oraz Dielenmarkt (Targ Na Dyle) |
| Niedźwiedzi Dwór | 1643 Weisser Bär (Biały Niedźwiedź) | zaułek przy Rzeźnickiej 64, obecnie nie istnieje, choć zachowane domy nr 64 i 65 | |
| w 1814 Im Weissen Bär | |||
| od 1854 Bärenhof (Niedźwiedzi Dwór) | |||
| Okopowa | 1903 a) odcinek od Podwala Przedmiejskiego do ul. św. Trójcy: Karrenwall (Wał Karowy), nazwa od Bramy Karowej i zbudowanego na jej miejscu Bastionu Karowego, b) odcinek od ul. św. Trójcy do ul. Augustyńskiego: Wiebenwall (Wał Wiebego), na pamiątkę Adama Wiebego | obecna nazwa dla całości od 1945 | |
| pl. Wałowy | 1454 am neuen Tor (Przy Nowej Bramie, Bramy Miejskie), | obecna nazwa od 1945, wiąże się z Wałowym Dworem (Wallhof), który był tu już w początku XVII wieku | |
| XVIII wiek vor dem neuen Tor (Przed Nową Bramą) | |||
| 1805 Wallplatz bei dem neuen Zeughaus (pl. Wałowy przy Nowej Zbrojowni, Mała Zbrojownia) | |||
| do 1945 Wallplatz, | |||
| Pod Zrębem | XVIII wiek vor dem neuen Tor (Przed Nową Bramą), wraz z całą okolicą | obecna nazwa od 1945 | |
| po 1840 Holzschneidegasse (Tartaczna) | |||
| 1925–1945 Am Trumpfturm (Przy Baszcie Atutowej, Baszta Pod Zrębem) | |||
| Podwale Przedmiejskie | 1383 apud novam fossam sicut itur ad lastadiam (Przy Nowej Fosie idąc do Lastadii) | obecna nazwa od 25 IX 1990 (powrót do nazwy z lat 1945–1965) | dziś ahistorycznie rozciągana na obszar Spichlerzy i Dolnego Miasta |
| na poszczególnych odcinkach: 1385 circa fossam, 1526 am graven (Przy Fosie), 1470 fossatum (Fosa), 1454-1458 rossmarkt (Koński Targ) – między ul. Kładki i Rzeźnicką | |||
| 1643 (po zasypaniu fosy w latach 1617–1640) am Graben (Przy Fosie) lub do 1945 Vorstädtischer Graben (Podwale Przedmiejskie) | |||
| od 1945 Podwale Przedmiejskie | |||
| od 24 III 1965 aleja Leningradzka | |||
| Rzeźnicka | 1362 Wulveshagen (Wilczy Gaj), prawdopodobnie od nazwiska Wolf (Wilk) | obecna nazwa od 1945 | |
| przed 1552–1945 Fleischergasse (Rzeźnicza), od Ław Mięsnych (na rogu obecnej ul. Kocurek) | |||
| Świętego Piotra | 1385 nova platea retro sanctum Petrum (Nowa za św. Piotrem), przy kościele św. Piotra i Pawła | obecna nazwa od 1945 | |
| 1459 parva platea sancti Petri (Mała św. Piotra) | |||
| później rozróżniano: a) 1822 St. Petri Kirchhof (Cmentarz św. Piotra) – wokół kościoła, 1940 An der Petrikirche (Przy kościele św. Piotra) oraz b) 1822 Pumpengang (Zaułek Pompowy) przy Lastadii | |||
| w 1945 nadano nazwy: a) św. Piotra i b) św. Pawła, zmienioną w 1946 na Farną, później zaliczaną do ul. św. Piotra | |||
| Świętej Trójcy | 1643 ex opposito templi (Na Przeciwko Kościoła), sporadycznie Antonisgasse (św. Antoniego), pochodzenie nieznane (może od któregoś z ołtarzy kościoła św. Trójcy?) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763 Kirchengasse (Kościelna) | |||
| 1805–1945 St. Trinitatis-Kirchengasse (Kościelna św. Trójcy) | |||
| Targ Maślany | 1617 Markt (Targ) | obecna nazwa od 1990 | |
| od 1650 Buttermarkt (Targ Maślany) | |||
| 1897–1945 Winterplatz (pl. Wintera) na pamiątkę nadburmistrza Gdańska Leopolda von Wintera | |||
| 1945 pl. Zimowy | |||
| 1946 pl. Zielony | |||
| Toruńska | 1617 uff der Trumme (Na Rynsztoku) między Lastadią a Żabim Krukiem | nazwa od 1945, przedłużona na nowy odcinek do ul. Okopowej | pierwotnie dochodziła tylko do obecnej ul. Żabi Kruk, oddzielała Kahnfeld (Pole Łodziowe) od Dielenmarkt (Targ Na Dyle, zob. przy ul. Lastadia) |
| obejmowała pierwotnie odcinek na Dolnym Mieście: 1643 Brückengasse (Mostowa), od Mostu Toruńskiego, 1763 Thornischer Weg (Toruńska Droga), 1805 Thornsche Brückengasse (Toruńska Mostowa) | |||
| w początku XIX wieku ulica rozciągnięta na Stare Przedmieście: 1817–1945 Thornsche Gasse (Toruńska) | |||
| Wilcza | 1376 Gruttenhagen (Krupowy Gaj), od nazwiska | nazwa od 1945 | obecnie wewnętrzna ulica byłego Unimoru |
| 1429–1945 Gertrudengasse (św. Gertrudy) | |||
| Zaułek Czynszowy | w 1869 Zinsgang | istniał w 1591, należał do kościoła św. Piotra i Pawła, obecnie nie istnieje (Żabi Kruk 36 – Rzeźnicka 69/70) | |
| Zaułek Fretera | 1617 Freters Gang – jego przedłużenie w stronę Motławy oddzielało Mastenfeld (Pole Masztowe) od Kahnfeld (Pola Łodziowego) | obecnie nie istnieje, zlokalizowany był między Lastadią 24 i 25 | |
| Zaułek Ormiański | nazwa od 24 IX 2009 dla odcinka ul. św. Piotra, na północ od kościoła św. Piotra i Pawła | ||
| Żabi Kruk | 1367–1945 Poggenpfuhl (Żabia Sadzawka) | obecna nazwa od 1945, spolszczona (podobnie jak w Krakowie), wywodzi się od kruczenia (kumkania) żab | |
