CMENTARZE
< Poprzednie | Następne > |
CMENTARZE. Najstarsze miejsca pochówków gdańszczan odnaleziono około 1664 na obszarze ► Grodziska, kiedy podczas prac fortyfikacyjnych natrafiono na urnę z prochami, uznaną za pochówek z okresu pogańskiego. W latach 2001–2003 odkryto pod ► Halą Targową i ul. Pańską (od wschodniej ściany ► baszty Jacek) cmentarz użytkowany od 1. połowy XI wieku do około 1190, gdy w jego zachodniej części wybudowano pierwszy ► kościół św. Mikołaja. W części wschodniej (bliżej ul. Lawendowej) cmentarz funkcjonował do 1308. Do XII/XIII wieku odnoszone są pochówki trumienne odnalezione w latach 1985–1986 w obrębie ► kościoła św. Katarzyny. W świetle badań archeologicznych najpóźniej od lat 80. XII wieku funkcjonował cmentarz pod murami ► opactwa cystersów w Oliwie, w kościele klasztornym spoczęli niektórzy z książąt gdańskich (► Sobiesławice). Najpóźniej na przełomie XIII i XIV wieku powstał cmentarz przy oliwskim ► kościele św. Jakuba, na którym w 1308 pochowano rycerzy zabitych w Gdańsku w walkach z Krzyżakami (► rzeź Gdańska w 1308). Odkryto pozostałości cmentarza z XII–XV wieku w grodzie gdańskim, w powstałym w tym miejscu ► zamku po 1308 chowano zmarłych członków ► konwentu krzyżackiego (zapewne w obrębie międzymurza). W XIV/XV wieku dla mieszkańców ► Osieka, w rejonie ul. Stare Domki-Krosna, istniał cmentarz zwany Rębowem, podległy kościołowi św. Katarzyny.
Po założeniu miasta na ► prawie lubeckim (► Stare Miasto) w początku XIII wieku nadal istniał cmentarz przy kościele św. Katarzyny, u schyłku XIV wieku uzupełniony przez cmentarz klasztoru ► brygidek. Od schyłku 1. połowy XIV wieku, wraz z rozwojem ► Głównego Miasta, ► Młodego Miasta, ► Długich Ogrodów, ► Starego Przedmieścia, cmentarze pojawiały się przy każdym nowo wznoszonym kościele. Funkcjonowały także w granicach zabudowy miejskiej (lub tuż przy niej) przy wszystkich szpitalach i klasztorach (w początku XXI wieku odkryto cmentarz na dziedzińcu drugiego klasztoru ► dominikanów, pod obecnym placem owocowo-warzywnym przy Hali Targowej). W latach 70. XV wieku przeniesiono cmentarz klasztoru ► karmelitów z obszaru zniszczonego Młodego Miasta na Stare Miasto.
Według tzw. przymusu parafialnego członek parafii musiał być pochowany na jej cmentarzu, jeśli nie posiadał gdzie indziej grobu dziedzicznego, ewentualnie z racji przynależności do ► cechu, bractwa etc. miał prawo spocząć w ich kwaterze. Wyłamywały się z tego cmentarze związane ze ► szpitalami. Chowano na nich zmarłych pensjonariuszy szpitali pochodzących z różnych parafii, obcych, ofiary epidemii. Do 1538 najrozleglejszy cmentarz komunalny znajdował się przy ► szpitalu św. Gertrudy, na wysokości (od zachodu) ► Przedbramia ul. Długiej. Jego funkcje przejął cmentarz przy ► szpitalu i następnie kościele Bożego Ciała (obecnie ul. 3 Maja), rozwinięty do XVIII wieku w zespół cmentarzy aż po obecną ul. Kurkową i Strzelecką. W okresie reformacji, bez względu na wyznaniową własność cmentarzy, nie czyniono z reguły problemów przy grzebaniu na nich osób innych wyznań.
Zwyczaj grzebania w kościołach w obrębie fortyfikacji miejskich utrzymał się do przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy został administracyjnie zabroniony. Wyróżniano pochówki w kościołach: do ziemi (po czasie dawały efekt w postaci zapadania się posadzki), do ziemi z płytą nagrobną, do wymurowanej kwatery grobowej, do takiej samej, zasklepionej. Już wcześniej dostrzegano niedogodności takiego sposobu grzebania, np. podczas zarazy w 1602 masowe pochówki w ► kościele św. Trójcy spowodowały tak intensywny fetor, że istniejącą posadzkę pokryto nową warstwą kamiennych płyt. Wraz ze wzrostem liczby ludności ograniczano powierzchnie cmentarzy przykościelnych, również i na nich dodatkowe komplikacje z pochówkami stwarzały wielkie epidemie i masowe zgony. Podczas dżumy z 1709 z powodu fetoru rozkładających się zwłok przy kościele św. Anny (► kościół św. Trójcy) nakazano przykryć je dodatkową warstwą ziemi, otwarto też podmiejski cmentarz na Klapperwiese na ► Błoniach, na podmokłym terenie po prawej stronie ► Bramy Żuławskiej, oraz na ► Siedlcach, na Schlapkeburgu (Szlapce). Zakładanie cmentarzy poza granicami miasta w konsekwencji spowodowało rozerwanie jedności przestrzennej między parafią, kościołem i cmentarzem.
2 IX 1816 nadburmistrz ► Joachim Heinrich Weickhmann, dostosowując się do przepisów państwowych wynikających ze względów przede wszystkim sanitarnych, zakazał pochówków w kościołach (jednak z możliwością korzystania z grobowców rodzinnych, zob. np. rodzinę lekarzy ► Gottfrieda Caspara i Eduarda Ottona Dannów, chowanych w kościele NMP jeszcze w 1848), a także grzebania na cmentarzach przykościelnych w granicach miasta. Wyjątkiem był początkowo cmentarz przy ► kościele św. Barbary na Długich Ogrodach. Poszczególne parafie zakładały więc swoje cmentarze poza miastem, początkowo (od 1. połowy XIX wieku) u stóp Grodziska, przy obecnej ul. 3 Maja i przy obecnej ul. Dąbrowskiego, przy ► Nowych Ogrodach, a także w ► Nowym Porcie i w ► Oliwie. W latach 1867–1869 powstały nekropolie przy Wielkiej Alei (► al. Zwycięstwa). W tym czasie powstały także cmentarze: św. Barbary na Siedlcach (1869), ewangelicki i katolicki (św. Jadwigi) w Nowym Porcie, św. Franciszka w Emaus (część obecnego ► Cmentarza Komunalnego nr 5, Łostowickiego), św. Walentego w Matarni ► cmentarz w Matarni), w Sobieszewie (przy obecnej ul. Turystycznej), luterański przy ul. Towarowej i katolicki przy obecnej ul. Kościuszki we Wrzeszczu. Na początku XX wieku powstały kolejne cmentarze parafialne: św. Józefa i Brygidy przy Grodzisku, św. Jerzego na Oruni, nowy katolicki i nowy ewangelicki w Oliwie, Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brętowie (► cmentarz w Brętowie) i św. Antoniego w Brzeźnie (► cmentarz w Brzeźnie). W 1872 nakazano zatrudnienie przy każdym cmentarzu strażnika i grabarza. Ten pierwszy (z reguły był to kościelny, gdy w grę wchodziły cmentarze parafialne) prowadził m.in. rejestr pogrzebów i wyznaczał grabarzowi miejsce wykopania konkretnego grobu.
Na początku XX wieku zaczęto zakładać cmentarze komunalne. Istniał już wówczas miejski cmentarz dla biednych na Zaspie (założony w 1895). W 2. dziesięcioleciu XX wieku powstało miejskie ► krematorium wraz z cmentarzem przy ul. Traugutta. W 1921 w Oliwie powstał cmentarz miejski dla innowierców i bezwyznaniowców, a 1924 we Wrzeszczu na Srebrnikach, w leśnej dolinie, założono największą nekropolię sprzed 1945, ► cmentarz Srebrzysko. Istniały także cmentarze mniejszości wyznaniowych. Tolerowane chrześcijańskie mniejszości (np. ► menonici) grzebały swoich zmarłych zwykle w wydzielonych kwaterach cmentarzy kościelnych wyznaczonych przez ► Radę Miejską. Na obszarze należącym do miasta istniały 3 cmentarze żydowskie (Chełm, Wrzeszcz, przy Grodzisku). Do 1945 istniały także cmentarze: menonicki, u stóp Biskupiej Górki, i Związku Wolnoreligijnego, u stóp Grodziska. W miejscu tego ostatniego zbudowano ► pomnik Żołnierzy Rosyjskich poległych podczas II wojny światowej.
Cmentarze wojskowe zakładano w Gdańsku od połowy XVIII wieku. Pierwszy z nich, tzw. Rosyjski, powstał w 1734 na Grodzisku, służył jako nekropolia kilku tysięcy Rosjan poległych przy jego szturmie. Podczas wojen napoleońskich założony został ► cmentarz Garnizonowy przy Grodzisku i w 1807 [CMENTARZ WOJSKOWY FRANCUSKI, Gdańsk–Siedlce | Francuski]] na Suchaninie.
Cmentarze przykościelne wewnątrz murów miejskich zaczęto likwidować w XVII wieku. Przetrwały najdalej do początku XIX wieku, później odbywały się sporadyczne pochówki wewnątrz świątyń. Cmentarze zakładane poza murami, na obrzeżach miasta i na przedmieściach były kilkakrotnie wraz z tymi przedmieściami niszczone w czasie kolejnych wojen. Większość z nich odbudowywano. Przetrwały do ostatniej wojny. Podobnie dwa duże zespoły cmentarzy: powstały na początku XIX wieku u stóp Biskupiej Górki oraz wzdłuż Wielkiej Alei. W 1940 nakazano usunięcie z cmentarzy wszystkich żelaznych elementów i przekazanie ich na potrzeby wojenne.
W 1946, na wniosek Centralnego Zarządu Cmentarzy Miejskich, postanowiono z 47 cmentarzy na terenie miasta cztery pozostawić czynne na stałe (Srebrzysko, Garnizonowy i Bożego Ciała na Grodzisku oraz Bezwyznaniowy), a siedem uznać za czynne czasowo; 36 pozostałych zamknięto. W 1956 decyzją Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, na mocy ustawy z 1932 o chowaniu zmarłych, zamknięto dla celów grzebalnych 13 cmentarzy (występujących już na liście z 1946). Kolejny raz zamknięto nieczynne cmentarze po zmianie ustawy w 1961.
Po 1945 na cmentarzach tych sporadycznie odbywały się jeszcze pochówki. Z czasem opuszczone i zaniedbane, były systematycznie dewastowane. Elementy nagrobków wywozili kamieniarze jako materiał do wtórnego użycia, części metalowe wywożono na złom lub niekiedy używano do współczesnych nagrobków lub ogrodzeń. Niepielęgnowana i dziko rozrastająca się zieleń dopełniała dzieła zniszczenia. W latach 1969–1970 większość zamkniętych cmentarzy „uporządkowano”, tj. usunięto z nich pozostałości nagrobków, teren wyrównano i urządzono na nich parki miejskie, pozostawiając cmentarny drzewostan.
W 2008 na terenie miasta było czynnych 14 cmentarzy (w większości po II wojnie światowej powiększonych) i trzy cmentarze-pomniki; pięć z nich to cmentarze parafii katolickich (w Kiełpinie, Kokoszkach, Krakowcu, Świętym Wojciechu, Matarni – o łącznej powierzchni 8,5 ha). Pozostałe dziewięć to cmentarze komunalne (o łącznej powierzchni 95,1 ha): św. Ignacego na Oruni, Garnizonowy przy Grodzisku, Salwator na Chełmie, Łostowicki, św. Franciszka na Krzyżownikach, św. Jadwigi w Nowym Porcie, Oliwski (dawne katolickie I i II oraz ewangelickie I i II), Centralny Srebrzysko, w Sobieszewie. Na pomniki zamieniono trzy cmentarze: Związku Wolnoreligijnego przy Grodzisku, Francuski na Siedlcach i Miejski na Zaspie. Do rejestru zabytków wpisano cztery cmentarze: Żydowski na Chełmie – 3 X 1984; Garnizonowy wraz z cmentarzem Bożego Ciała – 28 VIII 1984; Komunalny w Oliwie, składający się z dawnych dwóch katolickich i dwóch ewangelickich – 10 I 1985; cmentarz-pomnik na Zaspie – 20 X 1986. W 1946 utworzono cmentarz na Westerplatte, do 1971 tylko symboliczny (1 IX 1971 złożono tu prochy majora ► Henryka Sucharskiego). Ponadto wiele cmentarzy wpisano do rejestru zabytków wraz z całymi zespołami (głównie kościołów i klasztorów). W 2006 na terenach zlikwidowanych cmentarzy ustawione zostały tablice informujące o ich niegdysiejszym istnieniu.