CMENTARZE
| < Poprzednie | Następne > |
CMENTARZE. Najstarsze miejsca pochówków gdańszczan odnaleziono około 1664 na obszarze Grodziska, kiedy podczas prac fortyfikacyjnych natrafiono na urnę z prochami, uznaną za pochówek z okresu pogańskiego. W latach 2001–2003 odkryto pod Halą Targową i ul. Pańską (od wschodniej ściany baszty Jacek) cmentarz użytkowany od 1. połowy XI wieku do około 1190, gdy w jego zachodniej części wybudowano pierwszy kościół św. Mikołaja. W części wschodniej (bliżej ul. Lawendowej) cmentarz funkcjonował do 1308. Do XII/XIII wieku odnoszone są pochówki trumienne odnalezione w latach 1985–1986 w obrębie kościoła św. Katarzyny. W świetle badań archeologicznych najpóźniej od lat 80. XII wieku funkcjonował cmentarz pod murami opactwa cystersów w Oliwie, w kościele klasztornym spoczęli niektórzy z książąt gdańskich ( Sobiesławice). Najpóźniej na przełomie XIII i XIV wieku powstał cmentarz przy oliwskim kościele św. Jakuba, na którym w 1308 pochowano rycerzy zabitych w Gdańsku w walkach z Krzyżakami ( rzeź Gdańska w 1308). Odkryto pozostałości cmentarza z XII–XV wieku w grodzie gdańskim, w powstałym w tym miejscu zamku po 1308 chowano zmarłych członków konwentu krzyżackiego (zapewne w obrębie międzymurza). W XIV/XV wieku dla mieszkańców Osieka, w rejonie ul. Stare Domki-Krosna, istniał cmentarz zwany Rębowem, podległy kościołowi św. Katarzyny.
Po założeniu miasta na prawie lubeckim ( Stare Miasto) w początku XIII wieku nadal istniał cmentarz przy kościele św. Katarzyny, u schyłku XIV wieku uzupełniony przez cmentarz klasztoru brygidek. Od schyłku 1. połowy XIV wieku, wraz z rozwojem Głównego Miasta, Młodego Miasta, Długich Ogrodów, Starego Przedmieścia, cmentarze pojawiały się przy każdym nowo wznoszonym kościele. Funkcjonowały także w granicach zabudowy miejskiej (lub tuż przy niej) przy wszystkich szpitalach i klasztorach (w początku XXI wieku odkryto cmentarz na dziedzińcu drugiego klasztoru dominikanów, pod obecnym placem owocowo-warzywnym przy Hali Targowej). W latach 70. XV wieku przeniesiono cmentarz klasztoru karmelitów z obszaru zniszczonego Młodego Miasta na Stare Miasto.
Według tzw. przymusu parafialnego członek parafii musiał być pochowany na jej cmentarzu, jeśli nie posiadał gdzie indziej grobu dziedzicznego, ewentualnie z racji przynależności do cechu, bractwa etc. miał prawo spocząć w ich kwaterze. Wyłamywały się z tego cmentarze związane ze szpitalami. Chowano na nich zmarłych pensjonariuszy szpitali pochodzących z różnych parafii, obcych, ofiary epidemii. Do 1538 najrozleglejszy cmentarz komunalny znajdował się przy szpitalu św. Gertrudy, na wysokości (od zachodu) Przedbramia ul. Długiej. Jego funkcje przejął cmentarz przy szpitalu i następnie kościele Bożego Ciała (obecnie ul. 3 Maja), rozwinięty do XVIII wieku w zespół cmentarzy aż po obecną ul. Kurkową i Strzelecką. W okresie reformacji, bez względu na wyznaniową własność cmentarzy, nie czyniono z reguły problemów przy grzebaniu na nich osób innych wyznań.
Zwyczaj grzebania w kościołach w obrębie fortyfikacji miejskich utrzymał się do przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy został administracyjnie zabroniony. Wyróżniano pochówki w kościołach: do ziemi (po czasie dawały efekt w postaci zapadania się posadzki), do ziemi z płytą nagrobną, do wymurowanej kwatery grobowej, do takiej samej, zasklepionej. Już wcześniej dostrzegano niedogodności takiego sposobu grzebania, np. podczas zarazy w 1602 masowe pochówki w kościele św. Trójcy spowodowały tak intensywny fetor, że istniejącą posadzkę pokryto nową warstwą kamiennych płyt. Wraz ze wzrostem liczby ludności ograniczano powierzchnie cmentarzy przykościelnych, również i na nich dodatkowe komplikacje z pochówkami stwarzały wielkie epidemie i masowe zgony. Podczas dżumy z 1709 z powodu fetoru rozkładających się zwłok przy kościele św. Anny ( kościół św. Trójcy) nakazano przykryć je dodatkową warstwą ziemi, otwarto też podmiejski cmentarz na Klapperwiese na Błoniach, na podmokłym terenie po prawej stronie Bramy Żuławskiej, oraz na Siedlcach, na Schlapkeburgu (Szlapce). Zakładanie cmentarzy poza granicami miasta w konsekwencji spowodowało rozerwanie jedności przestrzennej między parafią, kościołem i cmentarzem.
2 IX 1816 nadburmistrz Joachim Heinrich Weickhmann, dostosowując się do przepisów państwowych wynikających ze względów przede wszystkim sanitarnych, zakazał pochówków w kościołach (jednak z możliwością korzystania z grobowców rodzinnych, zob. np. rodzinę lekarzy Gottfrieda Caspara i Eduarda Ottona Dannów, chowanych w kościele NMP jeszcze w 1848), a także grzebania na cmentarzach przykościelnych w granicach miasta. Wyjątkiem był początkowo cmentarz przy kościele św. Barbary na Długich Ogrodach. Poszczególne parafie zakładały więc swoje cmentarze poza miastem, początkowo (od 1. połowy XIX wieku) u stóp Grodziska, przy obecnej ul. 3 Maja i przy obecnej ul. Dąbrowskiego, przy Nowych Ogrodach, a także w Nowym Porcie i w Oliwie. W latach 1867–1869 powstały nekropolie przy Wielkiej Alei ( al. Zwycięstwa). W tym czasie powstały także cmentarze: św. Barbary na Siedlcach (1869), ewangelicki i katolicki (św. Jadwigi) w Nowym Porcie, św. Franciszka w Emaus (część obecnego Cmentarza Komunalnego nr 5, Łostowickiego), św. Walentego w Matarni ( cmentarz w Matarni), w Sobieszewie (przy obecnej ul. Turystycznej), luterański przy ul. Towarowej i katolicki przy obecnej ul. Kościuszki we Wrzeszczu. Na początku XX wieku powstały kolejne cmentarze parafialne: św. Józefa i Brygidy przy Grodzisku, św. Jerzego na Oruni, nowy katolicki i nowy ewangelicki w Oliwie, Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brętowie ( cmentarz w Brętowie) i św. Antoniego w Brzeźnie ( cmentarz w Brzeźnie). W 1872 nakazano zatrudnienie przy każdym cmentarzu strażnika i grabarza. Ten pierwszy (z reguły był to kościelny, gdy w grę wchodziły cmentarze parafialne) prowadził m.in. rejestr pogrzebów i wyznaczał grabarzowi miejsce wykopania konkretnego grobu.
Na początku XX wieku zaczęto zakładać cmentarze komunalne. Istniał już wówczas miejski cmentarz dla biednych na Zaspie (założony w 1895). W 2. dziesięcioleciu XX wieku powstało miejskie krematorium wraz z cmentarzem przy ul. Traugutta. W 1921 w Oliwie powstał cmentarz miejski dla innowierców i bezwyznaniowców, a 1924 we Wrzeszczu na Srebrnikach, w leśnej dolinie, założono największą nekropolię sprzed 1945, cmentarz Srebrzysko. Istniały także cmentarze mniejszości wyznaniowych. Tolerowane chrześcijańskie mniejszości (np. menonici) grzebały swoich zmarłych zwykle w wydzielonych kwaterach cmentarzy kościelnych wyznaczonych przez Radę Miejską. Na obszarze należącym do miasta istniały 3 cmentarze żydowskie (Chełm, Wrzeszcz, przy Grodzisku). Do 1945 istniały także cmentarze: menonicki, u stóp Biskupiej Górki, i Związku Wolnoreligijnego, u stóp Grodziska. W miejscu tego ostatniego zbudowano pomnik Żołnierzy Rosyjskich poległych podczas II wojny światowej.
Cmentarze wojskowe zakładano w Gdańsku od połowy XVIII wieku. Pierwszy z nich, tzw. Rosyjski, powstał w 1734 na Grodzisku, służył jako nekropolia kilku tysięcy Rosjan poległych przy jego szturmie. Podczas wojen napoleońskich założony został cmentarz Garnizonowy przy Grodzisku i w 1807 Francuski na Suchaninie.
Cmentarze przykościelne wewnątrz murów miejskich zaczęto likwidować w XVII wieku. Przetrwały najdalej do początku XIX wieku, później odbywały się sporadyczne pochówki wewnątrz świątyń. Cmentarze zakładane poza murami, na obrzeżach miasta i na przedmieściach były kilkakrotnie wraz z tymi przedmieściami niszczone w czasie kolejnych wojen. Większość z nich odbudowywano. Przetrwały do ostatniej wojny. Podobnie dwa duże zespoły cmentarzy: powstały na początku XIX wieku u stóp Biskupiej Górki oraz wzdłuż Wielkiej Alei. W 1940 nakazano usunięcie z cmentarzy wszystkich żelaznych elementów i przekazanie ich na potrzeby wojenne.
W 1946, na wniosek Centralnego Zarządu Cmentarzy Miejskich, postanowiono z 47 cmentarzy na terenie miasta cztery pozostawić czynne na stałe (Srebrzysko, Garnizonowy i Bożego Ciała na Grodzisku oraz Bezwyznaniowy), a siedem uznać za czynne czasowo; 36 pozostałych zamknięto. W 1956 decyzją Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, na mocy ustawy z 1932 o chowaniu zmarłych, zamknięto dla celów grzebalnych 13 cmentarzy (występujących już na liście z 1946). Kolejny raz zamknięto nieczynne cmentarze po zmianie ustawy w 1961.
Po 1945 na cmentarzach tych sporadycznie odbywały się jeszcze pochówki. Z czasem opuszczone i zaniedbane, były systematycznie dewastowane. Elementy nagrobków wywozili kamieniarze jako materiał do wtórnego użycia, części metalowe wywożono na złom lub niekiedy używano do współczesnych nagrobków lub ogrodzeń. Niepielęgnowana i dziko rozrastająca się zieleń dopełniała dzieła zniszczenia. W latach 1969–1970 większość zamkniętych cmentarzy „uporządkowano”, tj. usunięto z nich pozostałości nagrobków, teren wyrównano i urządzono na nich parki miejskie, pozostawiając cmentarny drzewostan.
W 2008 na terenie miasta było czynnych 14 cmentarzy (w większości po II wojnie światowej powiększonych) i trzy cmentarze-pomniki; pięć z nich to cmentarze parafii katolickich (w Kiełpinie, Kokoszkach, Krakowcu, Świętym Wojciechu, Matarni – o łącznej powierzchni 8,5 ha). Pozostałe dziewięć to cmentarze komunalne (o łącznej powierzchni 95,1 ha): św. Ignacego na Oruni, Garnizonowy przy Grodzisku, Salwator na Chełmie, Łostowicki, św. Franciszka na Krzyżownikach, św. Jadwigi w Nowym Porcie, Oliwski (dawne katolickie I i II oraz ewangelickie I i II), Centralny Srebrzysko, w Sobieszewie. Na pomniki zamieniono trzy cmentarze: Związku Wolnoreligijnego przy Grodzisku, Francuski na Siedlcach i Miejski na Zaspie. Do rejestru zabytków wpisano cztery cmentarze: Żydowski na Chełmie – 3 X 1984; Garnizonowy wraz z cmentarzem Bożego Ciała – 28 VIII 1984; Komunalny w Oliwie, składający się z dawnych dwóch katolickich i dwóch ewangelickich – 10 I 1985; cmentarz-pomnik na Zaspie – 20 X 1986. W 1946 utworzono cmentarz na Westerplatte, do 1971 tylko symboliczny (1 IX 1971 złożono tu prochy majora Henryka Sucharskiego). Ponadto wiele cmentarzy wpisano do rejestru zabytków wraz z całymi zespołami (głównie kościołów i klasztorów). W 2006 na terenach zlikwidowanych cmentarzy ustawione zostały tablice informujące o ich niegdysiejszym istnieniu.
