POLICJA

Wersja z 16:18, 26 maj 2021

Budynek Prezydium Policji przy ul. Długiej 25 (trzecia kamienica z prawej, z godłem państwowym nad wejściem), zakupiony w 1825 i z funkcjonującym tu Prezydium do 1896, następnie (po wyburzeniu między innymi widocznych kamienic) budynek poczty, fot. Richard Adalbert Ballerstädt, 1871

Gmach Prezydium Policji przy Karrenwall (ul. Okopowa), około 1920

Były gmach Prezydium Policji przy ul. Okopowej, 2020

Prezydent (dyrektor) gdańskiej policji w latach 1921-1939 Helmut Froböss (1884–1957)

Pułkownik Friedrich von Heydebreck, od 1921 pierwszy dowódca Schutzpolizei

Pułkownik Erich Schwahn, pierwszy dyrektor szkoły policyjnej w Gdańsku, drugi dowódca Schutzpolizei

Major Ernst Stieberitz (32 V 1877 Köthen, Saksonia-Anhalt – 27 III 1945, zginął w Orlinkach na Wyspie Sobieszewskiej), kompozytor, od 1920 dowódca reprezentacyjnej orkiestry policji gdańskiej

Hermann Göring witany przez kompanię honorową gdańskiej policji, 5 IV 1935

Policjant gdański (z lewej) i członkowie SA, 1939

Policjant kierujący ruchem, w służbowym uniformie: biały płaszcz, biała czapka i rękawiczki, 1941

POLICJA. 1793–1919. Do zajęcia Gdańska przez Prusy w 1793 roku nie istniało rozdzielenie administracji i sądownictwa, funkcje policyjne (straży miejskiej) sprawowali czterej burmistrzowie przy pomocy urzędników miejskich (Rathausdiener und Schwertdiener) oraz członkowie cechów rzemieślniczych (głównie w sferze gospodarczej, tj. wytwórczości, transporcie i w handlu).

Rozkazem króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II z 26 XII 1793 utworzono w Gdańsku między innymi urząd dyrektora policji (Polizeidirektor), który w roku 1794 powierzono Johannowi Christianowi von Lindenowskiemu, będącemu jednocześnie prezydentem Gdańska. Dyrekcja Policji podlegała prezydentowi miasta, którego w tej funkcji reprezentował burmistrz policji (Polizeibürgermeister; w 1793 został nim Karl Friedrich von Gralath). Dla usprawnienia działania Gdańsk podzielono na trzy obwody inspekcyjne (Inspektionskreise): pierwszym było Główne Miasto wraz z obwarowaniami (Podwalem, tzw. Dziełami Zewnętrznymi, zob. Śródmieście), drugim Stare Przedmieście, Długie Ogrody, Dolne Miasto i Knipawa, trzecim zaś Stare Miasto. Każdy obwód inspekcyjny podzielony był na cztery rewiry, w każdym z nich utworzono Komisariat Policji (Polizeikommissariat), któremu przewodniczył sierżant policji (Polizeimeister). Oprócz komisarzy policji zatrudniano jeszcze czterech posługaczy, trzech prowokatorów (Instigator) i dwóch dozorców targowych. Biuro personalne Dyrekcji Policji składało się z asesora policyjnego, sekretarza, rejestratora i dwóch kancelistów. W roku 1794 wydatki z budżetu miasta na uposażenie urzędników miejskich i sądów wynosiły łącznie ponad 38 tysięcy talarów, z tego urzędnicy magistratu i Dyrekcji Policji otrzymywali prawie 27 tysięcy.

W 1803 roku przeprowadzono reorganizację połączoną z przejściem na emeryturę Johanna Ch. von Lindenowskiego. Od kwietnia 1804 prezydentem miasta i dyrektorem policji był Johann Ch.L. Bax. W okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Dyrekcja Policji została zlikwidowana, po jego upadku powrócono do stanu poprzedniego; nowym prezydentem policji 21 II 1814 mianowano majora Dagoberta von Vegesacka, byłego pruskiego rezydenta w okresie I WMG. Był on twórcą nowej organizacji gdańskiej policji, wprowadzając 4 X 1814 nowy regulamin (na mocy instrukcji wydanej 16 IX 1814 przez Królewskie Ministerstwo Policji – Königliches Polizei-Ministerium). Odtąd wszystkie sprawy o charakterze policyjnym podlegały prezydentowi policji, za których prowadzenie ponosił osobistą odpowiedzialność. Oprócz obszaru miejskiego do gdańskiego okręgu policyjnego włączone zostały także przyległe miejscowości wiejskie, na przykład: Miałki Szlak, Troyl (obecna Przeróbka), Wisłoujście, Brzeźno, Zaspa, Młyniska, Piecki, Orunia, tak że okręg miejski nie pokrywał się z granicami okręgów policyjnych. Urządzenie komisariatów policji było identyczne z rejonowym podziałem przeprowadzonym przez magistrat. Dla każdego okręgu z mieszczaństwa zostali mianowani naczelnik (Vorsteher) i zastępca, którzy sprawowali kontrolę nad realizacją policyjnych zarządzeń. Ponadto do ich obowiązków należały nadzorowanie i patrolowanie ulic, mostów, studni, wodociągów, kontrola oświetlenia i straż nocna, nadzór nad publicznymi miejscami, które wymagały oczyszczania, oraz zarządzanie i nadzór nad policyjnymi zakładami karnymi (Polizeianstalt). W „wewnętrznym mieście” (w granicach fortyfikacji) działało wówczas siedem komisariatów policji. Poza fortyfikacjami było sześć okręgów, które podlegały miejskiej policji: rewiry Święty Wojciech, Stare Szkoty, Siedlce, Wrzeszcz, Nowy Port i rewir nad Wisłą (Revier an der Weichsel). Ogólnie zatrudnionych było 20 policyjnych sierżantów, z czego pięciu administrowało rewirami, czterech pełniło służbę pomocniczą przy prezydium policji, a 11 patrolowało ulice w mieście. Nad komisariatami i policyjnymi sierżantami działali inspektorzy policji (Polizeiinspektoren), przynależni do trzech obwodów inspekcyjnych (Inspektionskreise). Do standardowego uposażenia inspektorów należał przydział na utrzymanie wierzchowca. Z pierwszych ówczesnych policjantów w Gdańsku 11 wcześniej było podoficerami w pruskim wojsku, czterech służyło już dyrektoriatowi policyjnemu, trzech było obywatelami gdańskimi wywodzącymi się z mieszczaństwa, dwóch pozostałych – dawnymi posłańcami miejskimi.

Pierwsza siedziba policji znajdowała się przy Langgasse 539 (ul. Długa 77). Mieściły się tu: 1. Biuro Spraw Ogólnych (das Allgemeine Geschäftsbureau) – I wydział biura zajmował się sprawami księgowymi, rejestracją spraw, do II wydziału należały sprawy paszportowe, przeglądy i kontrole statków; 2. Biuro Policji (Polizeiamt), które zajmowało się w szczególności sprawami kryminalnymi i wykroczeniami; 3. Biuro Bezpieczeństwa (Sicherheitsbureau), które przede wszystkim kontrolowało mieszkańców i było strażą nocną, obserwowało osoby podejrzane, dbało o oświetlenie, oczyszczanie, wodociągi i studnie; podlegała mu policja targowa, sanitarna i obyczajowa, zakłady karne i ratunkowe. W siedzibie mieściło się również mieszkanie służbowe dla prezydenta policji. Zaplecze (stajnia, wozownia i dziedziniec) znajdowało się przy Große Wollwebergasse 5452 (ul. Tkacka 21).

4 IX 1814 Dagobert von Vegesack poinformował przełożonego w Berlinie, że proces urządzania policji pruskiej w Gdańsku został ukończony, zgodnie jednak z ogólną tendencją oszczędnościową w Prusach siedem miejskich rewirów obsadzonych było jedynie przez pięciu komisarzy policji, którzy mieli do dyspozycji zaledwie ośmiu sierżantów. W ramach oszczędności ogólne biuro (Allgemeines Bureau) przeniesiono do inspekcji okręgu (Kreisinspektion), ponadto w wyniku reorganizacji komisarz policji w Nowym Porcie został zastąpiony sierżantem, udało się natomiast pozyskać na potrzeby policji drugi budynek przy Jopengasse 593 (ul. Piwna 21). Ważnym uzupełnieniem kadrowym policji stała się żandarmeria, utworzona w Gdańsku pod koniec 1816 roku. Początkowo składała się z brygadiera okręgu (Kreisbrigadier), dwóch oficerów okręgu (Kreisoffiziere), wachmistrza (Wachtmeister), 16 podoficerów i dziewięciu żołnierzy. 30 XII 1820 weszło w życie rozporządzenie określające podległość wobec prezydenta policji w Gdańsku wachmistrza żandarmerii i sześciu konnych żandarmów. Ponieważ była to żandarmeria konna, została ona skierowana do prac w podmiejskich okręgach. W roku 1827 za najtrudniejsze rewiry policyjne uznawano Nowy Port oraz Siedlce, a za najłatwiejsze, w których najmniej było obowiązków policyjnych, a co za tym idzie najmniej przestępstw, uznano rewir we Wrzeszczu i rewir Święty Wojciech.

Mimo likwidacji w roku 1824 odrębnej Prowincji Prusy Zachodnie (zob. rejencja gdańska i przejęciu jej roli przez zarząd Prowincji Prusy w Królewcu, gdańska policja nadal podlegała władzom rejencji gdańskiej i kierowana była przez Prezydium Policji Królewskiej (Königliches Polizei-Präsidium). Ze względu jednak na stale niewystarczającą liczbę policjantów powołano w mieście w 1827 roku organizację społeczną Związek Bezpieczeństwa (Sicherheitsverein). W połowie XIX wieku liczył on 646 członków, głównie mieszczan z różnych dzielnic miasta. Podstawowym zadaniem członków tej organizacji były nocne patrole uliczne i zapobieganie drobnym wykroczeniom, ponadto związek zajmował się osobami bezdomnymi i bez pracy. Wobec nakładania się kompetencji jednostek 2 II 1829 rozporządzeniem królewskim ograniczono działalność Sicherheitsverein. Policja otrzymała wyłączne uprawnienia w takich dziedzinach jak: nadzór nad drogami i ruchem ulicznym, budownictwo ( Państwowy Urząd Policji Budowlanej), obserwacja plaż (Strandpolizei). Ponadto policja gdańska otrzymała kompetencje wyłącznego nadzoru nad poszczególnymi dzielnicami: Nowy Port, Wrzeszcz, Nowe Szkoty i Studzienka ( Święta Studzienka), oraz nad całym terenem przyfortecznym.

W 1825 władze Gdańska nabyły dwie nieruchomości (należące wcześniej do rodziny Soermannsów; zob. Wilhelm Ernst Friedrich Soermanns): przy Langgasse 487 (ul. Długa 25) i przy Hundegasse 710 (ul. Ogarna 114). Do 1826 trwała adaptacja budynków na potrzeby gdańskiej Komendy Policji (Polizei Präsidium Danzig), do 1896 mieściły się tu biura i mieszkania służbowe (w latach 1827–1832 czasowo kilka pomieszczeń wynajmowano na potrzeby Gimnazjum Miejskiego). 1 IV 1834 prezydent policji Dagobert von Vegesack przeszedł w stan spoczynku. Jako jedyny z prezydentów i dyrektorów policji pozostał w mieście; w roku 1840 przeniósł się do Oliwy, zmarł 17 VI 1850. 14 III 1834 nowym dyrektorem policji w Gdańsku (nie otrzymał tytułu prezydenta) został mianowany Carl Gottlob Lesse (wcześniej landrat Wejherowa). Po długotrwałej chorobie zmarł 20 XII 1840 w wieku 52 lat. Podczas choroby Carla Gottloba Lessego i zaraz po jego śmierci funkcje dyrektora policji sprawował w zastępstwie radca z prezydium policji Friedrich Wilhelm Clausewitz, w roku 1842 mianowany dyrektorem policji w Gdańsku. Postawił sobie za najważniejszy cel zwiększenie liczby personelu. Dzięki jego staraniom zatrudniono w pierwszej kolejności dodatkowego inspektora policji (Polizei-Inspektor), nowego komisarza kryminalnego (Kriminalpolizei-Kommissar) i dwóch kryminalnych sierżantów policji (Kriminalpolizei-Sergeanten).

Zgodnie z zarządzeniem monarchy (Allerhöchste Kabinettsordre) z 2 XI 1844 zostało wprowadzone jednolite umundurowanie policyjne. Przede wszystkim zmieniło się nakrycie głowy policjanta: trójkątny kapelusz zastąpiono hełmem (pewne kwestie umundurowania były uregulowane już wcześniej, w 1814). Zamiast drogiego surdutu mundurowego (Uniformrock) dopuszczano noszenie skromniejszego i tańszego surdutu w kolorze siwym, ze szkarłatnym kołnierzem i klapami, nazywanego również płaszczem żołnierskim (Waffenrock). Według zarządzenia F. Clausewitza z kwietnia 1843, surdut mundurowy obowiązywał gdańskich policjantów podczas różnego rodzaju parad i wizyt dostojników królewskich. W maju 1843 roku von Clausewitz otrzymał tytuł prezydenta policji.

W połowie XIX wieku do najczęstszych przestępstw należały kradzieże, w szczególności artykułów spożywczych, co było związane z trudną sytuacją bytową ludności (w tym z epidemiami cholery w latach 1848 i 1849; epidemie 1801–1945). 22 III 1851 weszła w życie ustawa regulująca kwestię finansowania policji z budżetu miasta, z którego opłacano wynagrodzenia policjantów. W roku 1851 w służbie policyjnej ponownie zatrudniono żandarmów. Wystawiono wachmistrza i 12 żandarmów, których odkomenderowano do trzech zewnętrznych miejscowości. Spowodowane to było napływem do Gdańska licznych robotników (między innymi w związku z budową linii kolejowej Tczew–Gdańsk). W tym czasie w okolicach Gdańska działały też dwie bandy rozbójnicze (tzw. banda Reppinga i Zinnacka), dla których poskromienia sprowadzono dodatkowo 20 sierżantów policji. 11 I 1865 policja otrzymała do celów więzienniczo-śledczych Bramę Kotwiczników, a w latach 1877 i 1886 miasto zakupiło dla policji przyległe do baszty kamienice (urządzono w nich biura kryminalne).

1 IV 1869 weszło w życie nowe zarządzenie dotyczące umundurowania i stopni gdańskiej policji. Sierżant policji gdańskiej otrzymał ten sam mundur co sierżant policji berlińskiej i tytuł służbowy Schutzmann; komisarz policji gdańskiej otrzymał ten sam mundur co porucznik policji berlińskiej, a inspektor policji otrzymał ten sam mundur co kapitan policji berlińskiej. Policjantów gdańskich ubrano w berlińskie mundury, różnica polegała na zmianie napisu na hełmie: z „F.W/IV” na samo „W”, ponadto mundury komisarzy i inspektorów gdańskich miały uproszczony haft. W roku 1860 zatrudnionych było 26 sierżantów policji i 10 sierżantów policji pomocniczej, a praca w policji ze względu na rosnące po raz pierwszy od kilku dziesięcioleci płace (np. sierżant policji zarabiał około 300 talarów, po roku 1860 jego pensja wzrosła do 350 talarów) stawała się atrakcyjniejsza.

Po wprowadzeniu nowego porządku administracyjnego (Kreisordnung) z 13 XII 1872 Gdańsk stał się ponownie powiatem miejskim (Stadtkreis) i, zgodnie z ogólną tendencją panującą w Niemczech, zniesiono w mieście policję bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei). Proces ten przebiegał stopniowo, najpierw w powiatach wiejskich, następnie w samym mieście. W tym okresie gdańska policja podzielona była organizacyjnie na działy. Pierwszym trzem przewodniczył radca policji albo asesor, natomiast czwartemu wydziałowi przewodniczył prezydent policji. Podział wyglądał następująco: Wydział I – policja karna, areszt policyjny, policja obyczajowa; Wydział II – kontrola przemysłu, budownictwa, sprawy leczniczo-weterynaryjne, pożarowe, drogowe, portowo-żeglugowe, sprawy nadawania obywatelstwa, wydawania paszportów i kwestie publicznych furmanek; Wydział III – wykroczenia i szkolne sprawy karne, niepłacenie podatków oraz sprawy wojskowe; Wydział IV – sprawy kasowe, inwentaryzacja, personalia. W roku 1874 zatrudnionych było w biurze 21 urzędników policyjnych.

1 X 1875 prezydent policji Friedrich Wilhelm von Clausewitz przeszedł w stan spoczynku; 1 XII 1875 zastąpił go kapitan dr Schulz zu Lehe. Wobec stale zwiększającej się liczby mieszkańców Gdańska obsada 49 policjantów, jaką zastał, była niewystarczająca. W 1876 roku na przedmieściach Gdańska stacjonowało siedmiu policjantów: w Nowym Porcie (który od 1857 miał komisarza policji) – trzech policjantów, w Siedlcach dwóch, we Wrzeszczu jeden policjant i jeden żandarm, w Świętym Wojciechu jeden policjant. W roku 1877 Schulz zu Lehe zatrudnił kolejnych ośmiu nowych policjantów; w końcu tegoż roku otrzymał tytuł prezydenta policji i sprawował go do kwietnia 1882 roku (następnie przeniesiony do Hildesheim w Dolnej Saksonii, w 1900 do Poczdamu, zmarł tam 27 III 1905). Jego następcą został Ernst August Heinsius wcześniejszy radca rządowy przy prezydium policji w Berlinie. Zgodnie z nowym rozporządzeniem z 16 V 1882 otrzymał on tytuł dyrektora policji.

W 1885 roku utworzył nowy komisariat w Siedlcach, zwiększył liczbę policjantów o 16, w tym o komisarza. W 1887 roku pracowało w Gdańsku 11 komisarzy policji i 97 policjantów (na około 120 tysięcy mieszkańców). Wraz z przyrostem liczby ludności oraz rozwoju ruchu komunikacyjnego rosła liczba policyjnych urzędników biurowych. W 1889 utworzono nowy, V Wydział, który przejął część obowiązków II Wydziału. W sumie czynności biurowe wykonywało 14 policyjnych sekretarzy, dwóch kancelistów, siedmiu pomocników i sześciu nadzwyczajnych pomocników. Wydziałowi V podlegały sprawy sanitarno-weterynaryjne, cudzoziemcy, zapomogi, sprawy spadkowe, naturalizacja, przynależność państwowa, świadectwa przynależności, zmiany nazwiska i sprostowania, sprawy chorych, kas pogrzebowych, biedoty, różnego rodzaju zaświadczeń i poświadczeń, sprawy paszportowe i emigracyjne. Wszystkie wydziały policji podlegały bezpośrednio dyrektorowi bądź prezydentowi policji.

Po przeniesieniu w maju 1890 roku Ernsta Augusta Heinsiusa do rządu w Wiesbaden (stamtąd przeszedł do wyższego sądu administracyjnego w Berlinie) 20 V 1890 nowym przełożonym policji w Gdańsku został mianowany baron Rudolf von Reiswitz-Kaderzin. W maju 1892 otrzymał tytuł prezydenta policji, ale już w sierpniu został przeniesiony do Wiesbaden. 9 VIII 1892 dyrektorem policji w Gdańsku mianowano Maxa Wessela, landrata obwodu sztumskiego. Największym problemem Rudolfa von Reiswitz-Kaderzina była kwestia wygospodarowania dodatkowej przestrzeni biurowej. Dzięki rozpoczętym przez niego staraniom, następcy udało się powiększyć obsadę o inspektora, 12 komisarzy i pięciu wachmistrzów. Pozwoliło to osiągnąć w Gdańsku ogólną liczbę 190 policjantów, co było zgodne z ogólną tendencją poprawy bezpieczeństwa w miastach Rzeszy.

Przyjęcie do służby w policji warunkował odpowiedni stan zdrowia kandydata, jego wiek, kwalifikacje i (co najważniejsze) dziewięcioletni staż wojskowy, co najmniej w stopniu podoficera. Dawna miejska straż nocna, składająca się głównie z podoficerów rezerwy i Landwehry, traciła powoli znaczenie. W 1905 roku pozostało zaledwie 29 członków. Ich obowiązki przejmowała policja, a wszystkich policjantów zobowiązano do służby nocnej. Już w 1888 roku pomieszczenia biurowe przy Langgasse 25 (ul. Długa) i Hundegasse 114 (ul. Ogarna) uznawano za zbyt ciasne. W roku 1894 miasto sprzedało je za 300 tysięcy marek Urzędowi Pocztowemu Rzeszy (powstał tu budynek poczty). Dyrekcja policji przeniosła się w 1896 do tymczasowych pomieszczeń przy Petershagen 35 i 36 (Zaroślak); od roku 1902 rozpoczęto przy Karrenwall 9 (ul. Okopowa) budowę nowej siedziby nowej siedziby, mającej pomieścić wszystkie wydziały policji i areszt śledczy. Wprowadzenie się policji do nowej siedziby nastąpiło w kwietniu 1905; w tym charakterze służyła do roku 1945.

Skład policji gdańskiej w poszczególnych dzielnicach na początku XX wieku: Wrzeszcz i Strzyża (około 22 tysiące mieszkańców), okręg działania VII komisariatu policji, który tworzyli: komisarz, wachmistrz, 21 policjantów i policjant kryminalny; Siedlce (około 14 tysięcy mieszkańców, okręg działania VIII komisariatu policji w składzie: komisarz, wachmistrz i 13 policjantów; Nowy Port (około 9800 mieszkańców), okręg działania XI komisariatu policji w składzie: komisarz, wachmistrz, 13 policjantów i policjant kryminalny. Niekorzystne położenie miał okręg V komisariatu, obejmujący przedmieścia, tzw. Podwale, Stare Szkoty, Stocznię Schichaua i Cesarską ( Stocznia Królewska) (razem około 18 tysięcy mieszkańców i aż 5,5 km długości). W biurze policyjnym oprócz dyrektora zatrudnieni byli: asesor regencyjny, dwóch policyjnych radców, dwóch policyjnych asesorów, skarbnik, 22 sekretarzy, pięć cywilnych osób biurowych, pięciu asystentów urzędu meldunkowego, czterech urzędników kancelaryjnych, 11 posłańców i pomocników. Tuż przed wybuchem I wojny światowej w 12 policyjnych okręgach wykonawczy personel policji gdańskiej składał się z inspektora, 14 komisarzy, 12 policyjnych wachmistrzów i 224 policjantów szeregowych. Liczba ta dotyczy zarówno policji kryminalnej, jak i obyczajowej. Oprócz tego wyznaczony był komisarz policji politycznej podlegający bezpośrednio prezydentowi rejencji.

Okres II WMG. Zgodnie z przyjętymi po I wojnie światowej postanowieniami wszystkie jednostki wojskowe opuściły Gdańsk do 9 II 1920, pozostawiono jednak wiele formacji paramilitarno-policyjnych. Były to: Straż Mieszczańska (Einwohnerwehr), Straż Bezpieczeństwa (Sicherheitswehr), Policja Ochronna (Schutzpolizei), Policja Graniczna (Grenzpolizei), Policja Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei), Policja Miejska (Städtische Polizei), Policja Celna (Zoll-Fahndungspolizei), Policja wiejska/żandarmeria (Landjägerei); razem prawie 10 tysięcy osób. Organizacyjnie policja w II WMG podporządkowana była Wydziałowi Wewnętrznemu (Abteilung des Inneren) Senatu. Przedstawicielami tego organu byli: prezydent policji miejskiej i trzej landraci obwodów: Gdańskiej Wyżyny, Gdańskiej Niziny i Wielkie Żuławy.

Siedziba prezydium policji (Polizei-Präsidium) znajdowała się nadal przy Karrenwall (ul. Okopowa). Nowym prezydentem został w 1921 roku Helmut Froböss. Dzięki podjęciu współpracy z nazistami w latach 30. XX wieku udało mu się przetrwać na tym stanowisku do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku. W skład policji od 1922 wchodziły: policja bezpieczeństwa, policja kryminalna, szkoła policyjna i pięć wydziałów. Wydział I zajmował się sprawami ogólnymi: wydawaniem zaświadczeń, poświadczeń, pozwoleń, opinii, policyjnych rozporządzeń, sprawami sanitarno-weterynaryjnym, pogrzebowymi i przedmiotami znalezionymi oraz kwestią transportu zwłok. Do Wydziału II należały kwestie wypadków i niezdolności do pracy, prowadzenie nadzoru budowlanego, dopuszczanie pojazdów do ruchu, wydawanie praw jazdy, prowadzenie statystyk; w kwestii portowej: wejście statku na mieliznę i rybołówstwo, ponadto wszystkie sprawy związane z porządkiem na ulicach. W jego skład wchodziły też policja rolna, leśna i łowiecka. Wydział III został rozwiązany. Wydział IV zajmował się sprawami personalnymi urzędników policji. Wydział V wystawiał gdańskie paszporty, kontrolował wjazdy i wyjazdy oraz ustalał przynależność państwową.

Policja Ochronna (Schutzpolizei), jednostka zakwaterowana w koszarach we Wrzeszczu. Początkowo składała się z 32 oficerów i 750 wachmistrzów różnych stopni służbowych. Na jej wyposażeniu były (oprócz karabinów maszynowych) miotacz ognia i miotacz min, dysponowała także taborem konnym i samochodowym (specjalne opancerzone samochody z cekaemami). Po roku 1922 jednostka ta liczyła około 1240 osób. Podzielona była na sześć okręgowych sotni i trzy sotnie portowe. Do tego miała sotnię komunikacyjną, oddział portowy i konny z 20 wierzchowcami i 24 końmi pociągowymi oraz założone 9 IV 1920 tzw. Musikkorps pod dowództwem Obermusikmeistra mjr. Ernsta Stieberitza (kompozytora wielu pieśni marszowych), wywodzącego się z gdańskiego 128. regimentu piechoty. Orkiestra wykorzystywana była w różnego rodzaju uroczystościach gdańskich, paradach i innych imprezach. Schutzpolizei posiadała również własne drużyny sportowe (lekkoatletyka, piłka nożna, ręczna, siatkówka), które dość regularnie występowały w rozgrywkach poza granicami II WMG.

Policja kryminalna II WMG. Kierownikiem policji kryminalnej od 1 VI 1926 do 1933 roku był John Adolf Muhl. W jej skład wchodziły: specjalna grupa prezydium policji, policja obyczajowa z siedzibą przy Fleischergasse (ul. Rzeźnicka), specjalny wydział do spraw kradzieży grupowych (Diebstahlgruppe) z siedzibą w prezydium policji, grupa do spraw zwalczania lichwy z siedzibą przy Fleischergasse, służba rozpoznawcza i służba kontroli cudzoziemców (wywiad i kontrwywiad II WMG). Od roku 1924 policja kryminalna została podzielona na okręgi (Kriminalbezirk). Pierwszy podział zakładał dziewięć okręgów, z których I, II i IV obejmował centrum miasta (z siedzibą w prezydium policji), III – Wrzeszcz (z siedzibą w koszarach huzarów), V – okręg portowy w Nowym Porcie (przy Olivaer Straße (ul. Oliwska)), VI – Stogi (przy Heidseestraße (ul. Stryjewskiego)), VII – Sopot (przy Schulstraße (ul. Kościuszki)), VIII – Oliwę (przy Schlossgarten (ul. Opata Rybickiego)), IX – Orunię. Ponadto przewodnictwu policji kryminalnej podlegał areszt śledczy. Administracja policji kryminalnej znajdowała się w budynku koszar Wiebego przy Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk). Okręgi kryminalne policji gdańskiej nie pokrywały się z rewirami policji egzekucyjnej (Polizeiexekutiv).

Liczba i zasięg terytorialny rewirów gdańskiej policji okresu II WMG ulegały nieustannym zmianom. Najmniejsze zachodziły w okręgach policji kryminalnej (w 1927 istniało siedem okręgów, w latach 30. – sześć). Największe rotacje występowały w rewirach policji egzekucyjnej, na przykład w roku 1924 istniało 11 rewirów i trzy punkty meldunkowe, w 1926 było 12 rewirów (w tym trzy nowe: Sopot, Orunia, Oliwa) i pięć nowych punktów meldunkowych. Z kolei w 1929 roku oprócz liczby rewirów (siedem) zmieniła się też ich nazwa i numeracja. Dodatkowo w poszczególnych dzielnicach wprowadzono, oprócz punktów meldunkowych, tzw. dolną straż (Unterwachen). W 1935 istniało dziewięć rewirów, w 1939 – siedem, a w latach 1940–1941 – 12 rewirów.

Miejska szkoła policji (Polizeischule der Freien Stadt Danzig) znajdowała się w budynku byłych koszar we Wrzeszczu przy Heeresanger 7 (al. Legionów). Dyrektorem szkoły był Ehrich Schwahn, mjr Schutzpolizei, ponadto zatrudniano czterech nauczycieli i komisarza policji. Policjant gdański uzbrojony był w pistolet typu P08 Parabellum, z kolei oddziały policji dysponowały mauzerami typu 7,65 mm, MG 08/15 i ciężkim MG 08; w dawnych koszarach huzarów stacjonowały cztery sześciokołowe pojazdy zwiadowcze. Od 1922 roku wprowadzono nowe umundurowanie: cesarskie niebieskie garnitury zastąpiono kolorem zielono-siwym (podobnie jak w Niemczech). Stopnie policyjne uwidocznione były na czerwonych klapach kołnierzy (naszyte srebrne gwiazdy). U podoficerów przedni rant kołnierza zdobił haftowany sznur, u oficerów sznur otaczał brzegi całego kołnierza. Do służbowego ubrania należało też nakrycie głowy, tzw. czako, zrobione ze skóry, z herbem Gdańska i dewizą Nec temere – nec timide na przodzie. Zmiany umundurowania dokonano 4 VI 1935: czako zastąpiono oficerską czapką, zamiast herbu wprowadzono „trupią główkę”, co miało nawiązywać do tradycji huzarów. W 1935 roku nowym szefem policji kryminalnej został przysłany z Berlina Kurt Grötzner, który całkowicie podporządkował gdańską policję NSDAP. Do policji przyjmowano członków gdańskich SS i SA, formowano ochotnicze oddziały wojskowe gdańskiej Landespolizei oraz SS Heimwehr Danzig, które weszły w skład tzw. Brygady Eberharda. 7 XI 1939 powołano nową placówkę policji, tzw. miejską policję kierowniczą (Staatspolizei-Leitstelle). Prezydentami policji byli kolejno: SS-Brigadeführer Max Henze, SS-Oberführer Walter Stein i SS-Standartenführer Erich Rottmann. Część obowiązków policji kryminalnej przejęła Gestapo. W czasie II wojny światowej działało w Gdańsku dziewięć komisariatów. Funkcje porządkowo-patrolowe w mieście przejęła Schutzpolizei. W 1940 roku jej komendantem był ppłk (Oberstleutnant) policji bezpieczeństwa Joachim Stach. Kierował on 12 rewirami, które nie pokrywały się organizacyjnie z komisariatami policji kryminalnej. Po roku 1945 budynek przy ul. Okopowej 6 przejęło Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, następnie do 1990 mieścił się w nim Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych, a w latach 1990–2002 delegatura Urzędu Ochrony Państwa (UOP), obecnie delegatura Agencji Bezpieczeństwa Publicznego. MB

Komenda Miejska Policji przy ul. Nowe Ogrody 27

Budynek Komisariatu nr 5, Gdańsk-Przymorze, ul. Obrońców Wybrzeża 19

Od 1990. Tak zwany pakiet ustaw policyjnych, przyjęty przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 6 IV 1990, uregulował organizację urzędu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz powołanych wówczas i podległych mu formacji: UOP i Policji. Ta druga zastąpiła Milicję Obywatelską (MO), formalnie rozwiązaną 8 V 1990 (po wejściu w życie pakietu ustaw policyjnych). W Gdańsku sama struktura nowej policji nie uległa po rozwiązaniu MO większym zmianom. Nadal funkcjonowała Komenda Wojewódzka przy ul. Okopowej 15 oraz podległa jej m.in. Komenda Miejska Policji w Gdańsku przy ul. Nowe Ogrody 27. Obszarem działania Komendy Wojewódzkiej jest obecny obszar województwa pomorskiego, a nadzór nad Komendą Wojewódzką sprawuje Komendant Główny Policji. Podstawowym zadaniem Komendy Wojewódzkiej jest inicjowanie i koordynowanie działań realizowanych wspólnie przez komendy miejskie i powiatowe w województwie. Organizacyjnie Komenda Wojewódzka podzielona jest na trzy odrębne komórki: Służbę Kryminalną, Służbę Prewencyjną i komórkę wspomagającą działalność policji. Dodatkowo każda z komórek dzieli się na wydziały. W skład pierwszej wchodzą: Wydział Kryminalny, Wydział Dochodzeniowo-Śledczy, Wydział Techniki Operacyjnej, Laboratorium Kryminalistyczne, Wydział do Walki z Korupcją, Wydział do Walki z Przestępczością Gospodarczą i Wydział Wywiadu Kryminalnego. Druga komórka dzieli się na: Wydział Prewencji, Wydział Ruchu Drogowego, Sztab Policji, Wydział Konwojowy i Wydział Postępowań Administracyjnych. Do trzeciej należy 17 wydziałów i sekcji, w tym m.in. Wydział Kadr i Szkoleń, Wydział Finansów, Sekcja Psychologów. Komenda Miejska Policji w Gdańsku działa w całym rejonie miejskim. Organizacyjnie składa się z dziewięciu wydziałów: Wydział Prewencji, Wydział Kadr i Doskonalenia Zawodowego, Wydział Ruchu Drogowego, Wydział do spraw Przestępstw w Ruchu Drogowym i Wykroczeń, Wydział do Walki z Przestępczością Gospodarczą, Sztabu Policji, Wydział Dochodzeniowo-Śledczego, Wydział do Walki z Przestępczością Samochodową i Wydział do Walki z Przestępczością Narkotykową. Ponadto Komendzie Miejskiej podlega dziewięć komisariatów. MB