OLIWA

Wersja z 22:17, 13 lut 2015

Senacki herb gminy wiejskiej Oliwa

Oliwa, widok ogólny od strony południowej, 1894

Widok na Oliwę od strony zachodniej

Zespół cysterski w Oliwie, około 1910

Aleja Lipowa w Parku Oliwskim, początek XX wieku

Pałac Opatów

Spichlerz opacki w Parku Oliwskim

Siedziba Kurii Metropolitalnej Gdańskiej
i Gdańskiego Trybunału Metropolitalnego Archidiecezji Gdańskiej

Kościół Trójcy Świętej (archikatedra oliwska)

Kościół św. Jakuba w Oliwie

Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej w Oliwie

Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim

Dwór II w Oliwie przy
ul. Polanki 124

OLIWA, obecnie jednostka pomocnicza Gdańska ( administracyjny podział) w randze osiedla, granicząca od północy z miastem Sopotem. Początkowo miejsce przeznaczone przez Sambora I na założenie funkcjonującego oficjalnie od roku 1186 klasztoru cystersów. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII wieku obok klasztoru powstał kościół św. Jakuba, parafialny dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy obecnym Starym Rynku Oliwskim, w roku 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV wieku powstał szpital św. Łazarza u zbiegu traktów z Wrzeszcza do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (obecne skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII wieku Polanek czy Podgórza). W toku 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gdańskich w okresie wojen miasta z królem polskim Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klasztornej (Dom Bramny, klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), około roku 1660 przebudowaną w stylu barokowym. W XVI i XVII wieku nad Potokiem Oliwskim i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przemysłowe, a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wschód od obecnej al. Grunwaldzkiej ( Jelitkowo, Konradshammer, Wojnowo), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy obecnej ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż obecnej ul. Kwietnej i Bytowskiej ( Dolina Potoku Oliwskiego, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Dolina Radości), XXI–XXII przy obecnej ul. Kościerskiej ( Dolina Potoku Prochowego), XXIII przy obecnej ul. Karwieńskiej ( Leśny Młyn, Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). W połowie XVII po zachodniej stronie traktu z Oliwy do Strzyży (obecna ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów ( dwory oliwskie). W 1. połowie XVIII wieku prawdopodobnie powstało tu kilka barokowych dworków, wieś liczyła wówczas około 500 mieszkańców.

W 1772 roku, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo pruskie, utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug ( Żabianka), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki administracyjne. W roku 1807 wieś należała do I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło około 70 budynków i 400 mieszkańców. Na północ od klasztoru powstały posiadłości Ludolfina, karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug ( Gospódka). Od 1832 roku zakładano nowe cmentarze przy obecnej ul. Opackiej i Czyżewskiego ( cmentarze w Oliwie). W roku 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i biskupa warmińskiego Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingen własnością państwową stał się pałac opatów i park ( Park Oliwski im. Adama Mickiewicza).

W 1. połowie XIX wieku wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało osiedle robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po południowej stronie Am Schlossgarten (obecna ul. Opata Rybińskiego). Od roku 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W latach 1864–1871 połączona linią konnych omnibusów z Gdańska i Sopotem ( tramwaje). 12 XII 1864 przyłączono do gminy ul. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof ( Młyniec); w nowych granicach Oliwa liczyła około 2 tysiące mieszkańców. W roku 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego ( dworzec w Oliwie), powstało połączenie kolejowe ( kolej) z Gdańskiej i Koszalinem. W okresie 1873–1879 połączona linią konnego tramwaju z Gdańska (zajezdnia znajdowała się na rogu obecnej al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, a w 1890 – 4300. W 1882 roku zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg ( Pachołek) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia przez oliwskiego opata-komendatariusza i biskupa warmińskiego Johanna K.L. Hohenzollerna-Hechingena. Do roku 1895 zabudowana została południowa pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Pięć lat później obudowana została północna część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zachodnia strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości Ludolfina i do Sopotu.

W roku 1900 zamieszkiwało w Oliwę 6,5 tysiąca osób, a w 1907 – ponad 9 tysięcy. W 1901 Oliwa uzyskała połączenie tramwajowe ( tramwaje) z Gdańskiem (linia biegła traktem Kronprinzenallee – obecna ul. Wita Stwosza). W roku 1904 powstała szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Z początku XX wieku powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku południowym, wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wschodniej stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do Oliwy osiedla w rejonie obecnej ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też w 1907 uruchomiono gazownię (obecnie Przymorze). W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości ( wodociągi). 1 IV 1907 przyłączono do Oliwy Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W roku 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem początkowym na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W roku 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 ( gimnazjum w Oliwie, obecnie V Liceum Ogólnokształcące). W okresie 1913–1920 zbudowano neogotycki ewangelicki Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 ( kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, ul. Leśna 5/6). Od 1920 roku w granicach II WMG, 23 V 1924 Senat II WMG nadał gminie oliwskiej herb ( herby miasta Gdańska i dzielnic). W Oliwie urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp Eduard O’Rourke, a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył diecezję gdańską, podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kościół parafialny, podniesiony do rangi katedry ( kościół Trójcy Świętej). Po wschodniej stronie torów kolejowych (obecne Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (obecna ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W roku 1925 zadłużenie kasy gminnej spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921 roku) i ustanowił w Oliwie zarządcę komisarycznego. 4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu Oliwy do Gdańska, ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gdańska. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 Oliwa została przyłączona do Gdańska. 1 V 1927 w dawnym Pałacu Opatów otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte ( Muzeum Krajowe Historii Gdańska), którego dyrektorem został Erich Keyser. W roku 1922 w północnej części Oliwy, między obecną al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych Dr Oetker. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed rokiem 1930 powstało osiedle między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi ( Mirów) oraz osiedle między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wschodniej stronie linii kolejowej (osiedle mieszkaniowe między obecną ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, osiedle w rejonie obecnych ulic Słupskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej, Lęborskiej, Kołobrzeskiej ( Przymorze). Około roku 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewangelicki przy Pelonker Straße, od 1945 dom zakonny cystersów.

Podczas II wojny światowej w latach 1941–1945 przy Siódmym (VII) Dworze funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 roku naprzeciw głównego wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II wojny światowej powstało osiedle mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radzieckie 25 III 1945. W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, rozpoczęło działalność gimnazjum i liceum (V Liceum Ogólnokształcące) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 Wyższa Szkoła Pedagogiczna). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gdańsku: Polonia, następnie Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, obecnie ul. Opata Rybińskiego). Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna polska administracja, dążąca do nadania Oliwie statusu odrębnego miasta, a stojący na jej czele Jan Wojnarski uważany był za oliwskiego burmistrza. W okresie 1945–1947 wysiedlono z Oliwy mieszkańców narodowości niemieckiej. W roku 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gdańska i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). Dwa lata później pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W roku 1953 otwarto Instytut Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice administracyjne Gdańska tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). 27 X 1957 bp Edmund Nowicki utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 Gdańskie Seminarium Duchowne) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W roku 1958 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a. W latach 1952–1956 w północnej części Oliwy powstał zespół obiektów sportowych: w 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego, od 1981 Akademia Wychowania Fizycznego, obecnie Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu). Na przełomie lat 50.–60. XX wieku rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, w 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W okresie 1958–1965 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (obecnie Oddział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego). W roku 1962 utworzono IX Liceum Ogólnokształcące przy ul. Bażyńskiego (obecnie rektorat Uniwersytetu Gdańskiego (UG)), a w 1968 otwarto Szkołę Podstawową nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W roku 1972 oddano do użytku Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w południowej części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniwersytecki, siedziba UG. W latach 50.–70. XX wieku na terenie Oliwy powstały duże osiedla mieszkaniowe. W części południowej Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego ( Siódmy Dwór), w części północno-wschodniej Osiedle Wejhera, Wojnowo, Żabianka, w części wschodniej Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części północnej Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych (Gospódka), w latach 1972–1976 osiedle Żabianka. W 1975 roku otwarto przystanek Szybkiej Kolei Miejskiej Gdańsk-Żabianka (od 2010 Gdańsk Żabianka – AWFiS). AK