OLIWA

[[File:Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej.JPG|thumb|Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej w Oliwie]]

[[File:Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej.JPG|thumb|Kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej w Oliwie]]

[[File:Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim.JPG|thumb|Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim]]

[[File:Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim.JPG|thumb|Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim]]

'''OLIWA''', obecnie jednostka pomocnicza Gdańska ([[ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ I TERYTORIALNY ROZWÓJ GDAŃSKA | administracyjny podział]]) w randze osiedla, granicząca od północy z miastem Sopotem. Początkowo miejsce przeznaczone przez [[SAMBOR I | Sambora I]] na założenie funkcjonującego oficjalnie od roku 1186 [[KLASZTOR CYSTERSÓW W OLIWIE | klasztoru cystersów]]. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII wieku obok klasztoru powstał [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Oliwa) | kościół św. Jakuba]], parafialny dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy obecnym Starym Rynku Oliwskim, w roku 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV wieku powstał [[SZPITAL ŚW. ŁAZARZA W OLIWIE | szpital św. Łazarza]] u zbiegu traktów z [[WRZESZCZ | Wrzeszcza]] do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (obecne skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII wieku Polanek czy Podgórza). W toku 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gdańskich w okresie wojen miasta z królem polskim Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klasztornej (Dom Bramny, klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), około roku 1660 przebudowaną w stylu barokowym. W XVI i XVII wieku nad [[POTOK OLIWSKI | Potokiem Oliwskim]] i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przemysłowe, a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wschód od obecnej al. Grunwaldzkiej ([[JELITKOWO | Jelitkowo]], [[KONRADSHAMMER | Konradshammer]], [[WOJNOWO | Wojnowo]]), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy obecnej ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż obecnej ul. Kwietnej i Bytowskiej ([[DOLINA POTOKU OLIWSKIEGO | Dolina Potoku Oliwskiego]], [[DOLINA SCHWABEGO | Dolina Schwabego]], [[DOLINA POWAGI | Dolina Powagi]], [[DOLINA RADOŚCI | Dolina Radości]]), XXI–XXII przy obecnej ul. Kościerskiej ([[DOLINA POTOKU PROCHOWEGO | Dolina Potoku Prochowego]]), XXIII przy obecnej ul. Karwieńskiej ([[LEŚNY MŁYN | Leśny Młyn]], [[MIEJSKI OGRÓD ZOOLOGICZNY WYBRZEŻA | Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża]]). W połowie XVII po zachodniej stronie traktu z Oliwy do [[STRZYŻA | Strzyży]] (obecna ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów ([[DWORY OLIWSKIE | dwory oliwskie]]). W 1. połowie XVIII wieku prawdopodobnie powstało tu kilka barokowych dworków, wieś liczyła wówczas około 500 mieszkańców. <br/><br/> W 1772 roku, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo pruskie, utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug ([[ŻABIANKA | Żabianka]]), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki administracyjne. W roku 1807 wieś należała do [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło około 70 budynków i 400 mieszkańców. Na północ od klasztoru powstały posiadłości [[LUDOLFINA | Ludolfina]], karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug ([[GOSPÓDKA | Gospódka]]). Od 1832 roku zakładano nowe cmentarze przy obecnej ul. Opackiej i Czyżewskiego ([[CMENTARZE W OLIWIE | cmentarze w Oliwie]]). W roku 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i biskupa warmińskiego [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOSEPH WILHELM FRIEDRICH | Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingen]] własnością państwową stał się pałac opatów i park ([[PARK OLIWSKI IM. ADAMA MICKIEWICZA | Park Oliwski im. Adama Mickiewicza]]). <br/><br/>  W 1. połowie XIX wieku wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało osiedle robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po południowej stronie Am Schlossgarten (obecna ul. Opata Rybińskiego). Od roku 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W latach 1864–1871 połączona linią konnych omnibusów z Gdańska i Sopotem ([[TRAMWAJE | tramwaje]]). 12 XII 1864 przyłączono do gminy ul. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof ([[MŁYNIEC | Młyniec]]); w nowych granicach Oliwa liczyła około 2 tysiące mieszkańców. W roku 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego ([[DWORZEC W OLIWIE | dworzec w Oliwie]]), powstało połączenie kolejowe ([[KOLEJ | kolej]]) z Gdańskiej i Koszalinem. W okresie 1873–1879 połączona linią konnego tramwaju z Gdańska (zajezdnia znajdowała się na rogu obecnej al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, a w 1890 – 4300. W 1882 roku zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg ([[PACHOŁEK | Pachołek]]) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia przez oliwskiego opata-komendatariusza i biskupa warmińskiego [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOHANN KARL LUDWIG | Johanna K.L. Hohenzollerna-Hechingena]]. Do roku 1895 zabudowana została południowa pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Pięć lat później obudowana została północna część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zachodnia strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości Ludolfina i do Sopotu. <br/><br/> W roku 1900 zamieszkiwało w Oliwę 6,5 tysiąca osób, a w 1907 – ponad 9 tysięcy. W 1901 Oliwa uzyskała połączenie tramwajowe ([[TRAMWAJE | tramwaje]]) z Gdańskiem (linia biegła traktem Kronprinzenallee – obecna ul. Wita Stwosza). W roku 1904 powstała szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Z początku XX wieku powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku południowym, wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wschodniej stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do Oliwy osiedla w rejonie obecnej ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też w 1907 uruchomiono gazownię (obecnie [[PRZYMORZE | Przymorze]]). W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości ([[WODOCIĄGI | wodociągi]]). 1 IV 1907 przyłączono do Oliwy Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W roku 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem początkowym na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W roku 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 ([[GIMNAZJUM W OLIWIE | gimnazjum w Oliwie]], obecnie [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, V | V Liceum Ogólnokształcące]]). W okresie 1913–1920 zbudowano neogotycki ewangelicki Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 ([[KOŚCIÓŁ MATKI BOŻEJ KRÓLOWEJ KORONY POLSKIEJ | kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej]], ul. Leśna 5/6). Od 1920 roku w granicach [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II WMG]], 23 V 1924 [[SENAT II WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA 1920–1939 | Senat II WMG]] nadał gminie oliwskiej herb ([[HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC | herby miasta Gdańska i dzielnic]]). W Oliwie urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp [[O’ROURKE EDUARD | Eduard O’Rourke]], a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył [[DIECEZJA GDAŃSKA | diecezję gdańską]], podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kościół parafialny, podniesiony do rangi katedry ([[KOŚCIÓŁ TRÓJCY ŚWIĘTEJ | kościół Trójcy Świętej]]). Po wschodniej stronie torów kolejowych (obecne Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (obecna ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W roku 1925 zadłużenie kasy gminnej spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921 roku) i ustanowił w Oliwie zarządcę komisarycznego. 4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu Oliwy do Gdańska, ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gdańska. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 Oliwa została przyłączona do Gdańska. 1 V 1927 w dawnym [[PAŁAC OPATÓW | Pałacu Opatów]] otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte ([[MUZEUM KRAJOWE HISTORII GDAŃSKA | Muzeum Krajowe Historii Gdańska]]), którego dyrektorem został [[KEYSER ERICH | Erich Keyser]]. W roku 1922 w północnej części Oliwy, między obecną al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych [[DR. OETKER | Dr Oetker]]. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed rokiem 1930 powstało osiedle między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi ([[MIRÓW | Mirów]]) oraz osiedle między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wschodniej stronie linii kolejowej (osiedle mieszkaniowe między obecną ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, osiedle w rejonie obecnych ulic Słupskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej, Lęborskiej, Kołobrzeskiej ([[PRZYMORZE | Przymorze]]). Około roku 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewangelicki przy Pelonker Straße, od 1945 dom zakonny cystersów. <br/><br/> Podczas II wojny światowej w latach 1941–1945 przy [[SIÓDMY DWÓR | Siódmym (VII) Dworze]] funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 roku naprzeciw głównego wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II wojny światowej powstało osiedle mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radzieckie 25 III 1945. W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, rozpoczęło działalność gimnazjum i liceum (V Liceum Ogólnokształcące) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 [[WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA | Wyższa Szkoła Pedagogiczna]]). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gdańsku: Polonia, następnie Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, obecnie ul. Opata Rybińskiego). Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna polska administracja, dążąca do nadania Oliwie statusu odrębnego miasta, a stojący na jej czele [[WOJNARSKI JAN | Jan Wojnarski]] uważany był za oliwskiego burmistrza. W okresie 1945–1947 wysiedlono z Oliwy mieszkańców narodowości niemieckiej. W roku 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gdańska i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). Dwa lata później pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W roku 1953 otwarto [[INSTYTUT BUDOWNICTWA WODNEGO PAN W GDAŃSKU | Instytut Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk]] z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice administracyjne Gdańska tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 [[MIEJSKI OGRÓD ZOOLOGICZNY WYBRZEŻA | Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża]]). 27 X 1957 bp [[NOWICKI EDMUND | Edmund Nowicki]] utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 [[GDAŃSKIE SEMINARIUM DUCHOWNE | Gdańskie Seminarium Duchowne]]) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W roku 1958 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a. W latach 1952–1956 w północnej części Oliwy powstał zespół obiektów sportowych: w 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego, od 1981 Akademia Wychowania Fizycznego, obecnie [[AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU IM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO | Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu]]). Na przełomie lat 50.–60. XX wieku rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, w 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W okresie 1958–1965 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (obecnie Oddział Sztuki Współczesnej [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowego]]). W roku 1962 utworzono [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, IX | IX Liceum Ogólnokształcące]] przy ul. Bażyńskiego (obecnie rektorat [[UNIWERSYTET GDAŃSKI | Uniwersytetu Gdańskiego]] (UG)), a w 1968 otwarto Szkołę Podstawową nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W roku 1972 oddano do użytku [[HALA WIDOWISKOWO-SPORTOWA OLIVIA | Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia”]] przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w południowej części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniwersytecki, siedziba UG. W latach 50.–70. XX wieku na terenie Oliwy powstały duże osiedla mieszkaniowe. W części południowej Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego ([[SIÓDMY DWÓR | Siódmy Dwór]]), w części północno-wschodniej Osiedle Wejhera, [[WOJNOWO | Wojnowo]], Żabianka, w części wschodniej Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części północnej Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych (Gospódka), w latach 1972–1976 osiedle Żabianka. W 1975 roku otwarto przystanek [[SZYBKA KOLEJ MIEJSKA | Szybkiej Kolei Miejskiej]] Gdańsk-Żabianka (od 2010 Gdańsk Żabianka – AWFiS). {{author: AK}}<br /><br />  

'''OLIWA''', obecnie jednostka pomocnicza Gdańska ([[ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ I TERYTORIALNY ROZWÓJ GDAŃSKA | administracyjny podział]]) w randze osiedla, granicząca od północy z miastem Sopotem. Początkowo miejsce przeznaczone przez [[SAMBOR I | Sambora I]] na założenie funkcjonującego oficjalnie od roku 1186 [[KLASZTOR CYSTERSÓW W OLIWIE | klasztoru cystersów]]. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII wieku obok klasztoru powstał [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Oliwa) | kościół św. Jakuba]], parafialny dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy obecnym Starym Rynku Oliwskim, w roku 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV wieku powstał [[SZPITAL ŚW. ŁAZARZA W OLIWIE | szpital św. Łazarza]] u zbiegu traktów z [[WRZESZCZ | Wrzeszcza]] do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (obecne skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII wieku Polanek czy Podgórza). W toku 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gdańskich w okresie wojen miasta z królem polskim Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klasztornej (Dom Bramny, klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), około roku 1660 przebudowaną w stylu barokowym. W XVI i XVII wieku nad [[POTOK OLIWSKI | Potokiem Oliwskim]] i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przemysłowe, a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wschód od obecnej al. Grunwaldzkiej ([[JELITKOWO | Jelitkowo]], [[KONRADSHAMMER | Konradshammer]], [[WOJNOWO | Wojnowo]]), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy obecnej ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż obecnej ul. Kwietnej i Bytowskiej ([[DOLINA POTOKU OLIWSKIEGO | Dolina Potoku Oliwskiego]], [[DOLINA SCHWABEGO | Dolina Schwabego]], [[DOLINA POWAGI | Dolina Powagi]], [[DOLINA RADOŚCI | Dolina Radości]]), XXI–XXII przy obecnej ul. Kościerskiej ([[DOLINA POTOKU PROCHOWEGO | Dolina Potoku Prochowego]]), XXIII przy obecnej ul. Karwieńskiej ([[LEŚNY MŁYN | Leśny Młyn]], [[MIEJSKI OGRÓD ZOOLOGICZNY WYBRZEŻA | Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża]]). W połowie XVII po zachodniej stronie traktu z Oliwy do [[STRZYŻA | Strzyży]] (obecna ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów ([[DWORY OLIWSKIE | dwory oliwskie]]). W 1. połowie XVIII wieku prawdopodobnie powstało tu kilka barokowych dworków, wieś liczyła wówczas około 500 mieszkańców. <br/><br/> W 1772 roku, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo pruskie, utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug ([[ŻABIANKA | Żabianka]]), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki administracyjne. W roku 1807 wieś należała do [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło około 70 budynków i 400 mieszkańców. Na północ od klasztoru powstały posiadłości [[LUDOLFINA | Ludolfina]], karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug ([[GOSPÓDKA | Gospódka]]). Od 1832 roku zakładano nowe cmentarze przy obecnej ul. Opackiej i Czyżewskiego ([[CMENTARZE W OLIWIE | cmentarze w Oliwie]]). W roku 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i biskupa warmińskiego [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOSEPH WILHELM FRIEDRICH | Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingen]] własnością państwową stał się pałac opatów i park ([[PARK OLIWSKI IM. ADAMA MICKIEWICZA | Park Oliwski im. Adama Mickiewicza]]). <br/><br/>  W 1. połowie XIX wieku wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało osiedle robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po południowej stronie Am Schlossgarten (obecna ul. Opata Rybińskiego). Od roku 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W latach 1864–1871 połączona linią konnych omnibusów z Gdańska i Sopotem ([[TRAMWAJE | tramwaje]]). 12 XII 1864 przyłączono do gminy ul. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof ([[MŁYNIEC | Młyniec]]); w nowych granicach Oliwa liczyła około 2 tysiące mieszkańców. W roku 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego ([[DWORZEC W OLIWIE | dworzec w Oliwie]]), powstało połączenie kolejowe ([[KOLEJ | kolej]]) z Gdańskiej i Koszalinem. W okresie 1873–1879 połączona linią konnego tramwaju z Gdańska (zajezdnia znajdowała się na rogu obecnej al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, a w 1890 – 4300. W 1882 roku zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg ([[PACHOŁEK | Pachołek]]) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia przez oliwskiego opata-komendatariusza i biskupa warmińskiego [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOHANN KARL LUDWIG | Johanna K.L. Hohenzollerna-Hechingena]]. Do roku 1895 zabudowana została południowa pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Pięć lat później obudowana została północna część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zachodnia strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości Ludolfina i do Sopotu. <br/><br/> W roku 1900 zamieszkiwało w Oliwę 6,5 tysiąca osób, a w 1907 – ponad 9 tysięcy. W 1901 Oliwa uzyskała połączenie tramwajowe ([[TRAMWAJE | tramwaje]]) z Gdańskiem (linia biegła traktem Kronprinzenallee – obecna ul. Wita Stwosza). W roku 1904 powstała szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Z początku XX wieku powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku południowym, wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wschodniej stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do Oliwy osiedla w rejonie obecnej ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też w 1907 uruchomiono gazownię (obecnie [[PRZYMORZE | Przymorze]]). W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości ([[WODOCIĄGI | wodociągi]]). 1 IV 1907 przyłączono do Oliwy Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W roku 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem początkowym na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W roku 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 ([[GIMNAZJUM W OLIWIE | gimnazjum w Oliwie]], obecnie [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, V | V Liceum Ogólnokształcące]]). W okresie 1913–1920 zbudowano neogotycki ewangelicki Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 ([[KOŚCIÓŁ MATKI BOŻEJ KRÓLOWEJ KORONY POLSKIEJ | kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej]], ul. Leśna 5/6). Od 1920 roku w granicach [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II WMG]], 23 V 1924 [[SENAT II WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA 1920–1939 | Senat II WMG]] nadał gminie oliwskiej herb ([[HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC | herby miasta Gdańska i dzielnic]]). W Oliwie urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp [[O’ROURKE EDUARD | Eduard O’Rourke]], a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył [[DIECEZJA GDAŃSKA | diecezję gdańską]], podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kościół parafialny, podniesiony do rangi katedry ([[KOŚCIÓŁ TRÓJCY ŚWIĘTEJ | kościół Trójcy Świętej]]). Po wschodniej stronie torów kolejowych (obecne Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (obecna ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W roku 1925 zadłużenie kasy gminnej spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921 roku) i ustanowił w Oliwie zarządcę komisarycznego. 4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu Oliwy do Gdańska, ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gdańska. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 Oliwa została przyłączona do Gdańska. 1 V 1927 w dawnym [[PAŁAC OPATÓW | Pałacu Opatów]] otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte ([[MUZEUM KRAJOWE HISTORII GDAŃSKA | Muzeum Krajowe Historii Gdańska]]), którego dyrektorem został [[KEYSER ERICH | Erich Keyser]]. W roku 1922 w północnej części Oliwy, między obecną al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych [[DR. OETKER | Dr Oetker]]. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed rokiem 1930 powstało osiedle między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi ([[MIRÓW | Mirów]]) oraz osiedle między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wschodniej stronie linii kolejowej (osiedle mieszkaniowe między obecną ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, osiedle w rejonie obecnych ulic Słupskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej, Lęborskiej, Kołobrzeskiej ([[PRZYMORZE | Przymorze]]). Około roku 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewangelicki przy Pelonker Straße, od 1945 dom zakonny cystersów. <br/><br/> Podczas II wojny światowej w latach 1941–1945 przy [[SIÓDMY DWÓR | Siódmym (VII) Dworze]] funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 roku naprzeciw głównego wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II wojny światowej powstało osiedle mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radzieckie 25 III 1945. W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, rozpoczęło działalność gimnazjum i liceum (V Liceum Ogólnokształcące) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 [[WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA | Wyższa Szkoła Pedagogiczna]]). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gdańsku: Polonia, następnie Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, obecnie ul. Opata Rybińskiego). Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna polska administracja, dążąca do nadania Oliwie statusu odrębnego miasta, a stojący na jej czele [[WOJNARSKI JAN | Jan Wojnarski]] uważany był za oliwskiego burmistrza. W okresie 1945–1947 wysiedlono z Oliwy mieszkańców narodowości niemieckiej. W roku 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gdańska i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). Dwa lata później pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W roku 1953 otwarto [[INSTYTUT BUDOWNICTWA WODNEGO PAN W GDAŃSKU | Instytut Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk]] z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice administracyjne Gdańska tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 [[MIEJSKI OGRÓD ZOOLOGICZNY WYBRZEŻA | Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża]]). 27 X 1957 bp [[NOWICKI EDMUND | Edmund Nowicki]] utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 [[GDAŃSKIE SEMINARIUM DUCHOWNE | Gdańskie Seminarium Duchowne]]) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W roku 1958 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a. W latach 1952–1956 w północnej części Oliwy powstał zespół obiektów sportowych: w 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego, od 1981 Akademia Wychowania Fizycznego, obecnie [[AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU IM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO | Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu]]). Na przełomie lat 50.–60. XX wieku rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, w 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W okresie 1958–1965 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (obecnie Oddział Sztuki Współczesnej [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowego]]). W roku 1962 utworzono [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, IX | IX Liceum Ogólnokształcące]] przy ul. Bażyńskiego (obecnie rektorat [[UNIWERSYTET GDAŃSKI | Uniwersytetu Gdańskiego]] (UG)), a w 1968 otwarto Szkołę Podstawową nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W roku 1972 oddano do użytku [[HALA WIDOWISKOWO-SPORTOWA OLIVIA | Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia”]] przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w południowej części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniwersytecki, siedziba UG. W latach 50.–70. XX wieku na terenie Oliwy powstały duże osiedla mieszkaniowe. W części południowej Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego ([[SIÓDMY DWÓR | Siódmy Dwór]]), w części północno-wschodniej Osiedle Wejhera, [[WOJNOWO | Wojnowo]], Żabianka, w części wschodniej Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części północnej Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych (Gospódka), w latach 1972–1976 osiedle Żabianka. W 1975 roku otwarto przystanek [[SZYBKA KOLEJ MIEJSKA | Szybkiej Kolei Miejskiej]] Gdańsk-Żabianka (od 2010 Gdańsk Żabianka – AWFiS). {{author: AK}}<br /><br />