FORTYFIKACJE

Wersja z 11:08, 23 maj 2021

Plan Gdańska, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Panorama Gdańska z książki Johanna Christiana Troemerna Etwas Altes und Neues aus Pohlen und Dantzig, 1735

Plan Gdańska w 1720 roku, 1740

Plan Gdańska ze schematem Twierdzy Wisłoujście (w prawym dolnym rogu) oraz przebiegiem drogi wzdłuż murów miejskich (w prawym górnym rogu), 1790

FORTYFIKACJE. CHARAKTERYSTYKA. Gdańsk powstał na terenie umocnionym w sposób naturalny. Od wschodu i południa otaczały go niziny Żuław, które po zalaniu wodami Wisły tworzyły znaczną strefę przeszkód, ciągnącą się po mierzeję i brzeg morza. Podobny charakter miały niziny nadmorskie na północ od miasta, na zachodnim brzegu Wisły. Po wprowadzeniu do użycia artylerii za najważniejszy problem z punktu widzenia możliwości obrony uważano górującą nad nim od zachodu krawędź wyżyny morenowej, zwłaszcza wzgórza Biskupia Górka na południu i Grodzisko na północy.

Zespoły warowne. Twierdzę gdańską tworzyło kilka dużych zespołów fortyfikacji, rozwijających się przez kilkaset lat wokół poszczególnych części miasta. Były to: główny obwód otaczający po 1622 roku Główne Miasto, Stare Miasto, Stare Przedmieście, Wyspę Spichrzów i Dolne Miasto; fortyfikacje wzgórz (a właściwie krawędzi wyżyny) opierające się przede wszystkim na wzniesieniach Biskupiej Górki i Grodziska; fortyfikacje wyspy Ostrów i ciągu Wisły oraz fortyfikacje Wisłoujścia. Od końca XVIII wieku do 1806 roku Prusacy rozwijali system fortyfikacji Westerplatte oraz Nowego Portu, nie zajmując się w zasadzie pozostałymi zespołami fortecznymi. W latach 1807–1813 okupujący Gdańsk Francuzi częściowo odtworzyli i rozwinęli strukturę fortyfikacji. Po roku 1814 Prusacy kontynuowali te działania. W 2. połowie XIX wieku zaczęto budować system fortyfikacji nadbrzeżnych, łączących się z systemem obrony wybrzeża całej Zatoki Gdańskiej (do roku 1900 zbudowano kilkanaście baterii nadbrzeżnych pod Gdańskiem). Fortyfikacje Gdańska były już wówczas przestarzałe i nie odgrywały znaczącej roli w tym systemie obrony. W latach 1895–1919 zlikwidowano większość historycznych umocnień miejskich. W końcu XIX wieku, już po likwidacji fortyfikacji miejskich, planowano budowę na dalekich przedpolach miasta systemu nowoczesnych fortyfikacji i odtworzenie w ten sposób w pewnym sensie twierdzy gdańskiej. Zamierzeń tych nie zrealizowano, a proces fortyfikowania zakończyła ostatecznie zmiana sytuacji politycznej Gdańska po traktacie wersalskim z roku 1918.

Rozwój. Fortyfikacje Gdańska budowano, starając się nadążyć za zmieniającymi się potrzebami wynikającymi z rozwoju sytuacji politycznej miasta oraz tendencjami w europejskiej sztuce fortyfikacyjnej. Charakterystyczne dla twierdzy gdańskiej było jednoczesne występowanie fortyfikacji nizinnej, górskiej i nadmorskiej (nadbrzeżnej). Murowane fortyfikacje budowane w 2. połowie XIV i początku XV wieku były umocnieniami typowymi dla miast Prus Zakonnych. W znacznym zakresie stosowano w Gdańsku tradycyjne fortyfikacje typu półstałego, budowane z drewna i ziemi. Ich formy, szczegóły konstrukcji i rozmieszczenie nie są dokładnie znane. Zmiana przynależności państwowej Gdańska i jego statusu po roku 1454 zbiegła się z pojawianiem się w tej części Europy późnośredniowiecznych fortyfikacji dla broni palnej (podwójne pierścienie murów, baszty artyleryjskie, tarasy ziemne). Do nowych potrzeb adaptowano też fortyfikacje istniejące. Wzory dla nich przychodziły przede wszystkim z północnej i zachodniej Europy (Niemcy, Niderlandy). Około roku 1520, w sytuacji zagrożenia pojawiła się niezrealizowana i o niewyjaśnionym pochodzeniu koncepcja budowy na zachodnim froncie Starego Miasta bardzo zaawansowanych fortyfikacji bastejowych. W następnych dziesięcioleciach rozpoczęto sukcesywnie, na całym zachodnim froncie miasta, budowę fortyfikacji bastejowych oraz po roku 1570 pierwszych fortyfikacji bastionowych. Wzory czerpano z niemieckiej fortyfikacji bastejowej oraz za pośrednictwem niemiecko-niderlandzkim z włoskiej fortyfikacji bastionowej (front zachodni miasta, Fort Carré twierdzy Wisłoujście). Do 3. dekady XVII wieku jednym z podstawowych problemów był brak w Gdańsku wykwalifikowanych budowniczych wojskowych. Skutkiem tego fortyfikacje wzniesione w 2. połowie XVI wieku obciążone zostały wieloma błędami, których poprawianie trwało przez następne dziesięciolecia. Po 1620 roku rozpoczęto budowę głównego obwodu fortecznego. Fortyfikacje wzniesiono według wzorów najnowszej wówczas szkoły, tzw. staroholenderskiej, według projektów i pod kierunkiem inżynierów niderlandzkich. Ufortyfikowano w ten sposób miasto oraz twierdzę Wisłoujście. Fortyfikacje staroholenderskie, przeznaczone do zastosowania w terenie nizinnym, starano się w 2. połowie XVII wieku zastosowywać do fortyfikowania krawędzi wyżyny na zachodnich przedpolach miasta, co jednak rodziło poważne problemy. Ich pokonanie w ostatnich dekadach XVII i początku XVIII wieku umożliwiło zastosowanie nowych rozwiązań, które pojawiły się wówczas w fortyfikacji zachodnioeuropejskiej – głównie francuskiej i niemieckiej. Podczas wojny w 1734 roku Gdańsk stał się bezpośrednim celem dużej operacji wojskowej, podczas której zastosowano tzw. oblężenie regularne ( oblężenie Gdańska w 1734). Po 1734 roku, wskutek sytuacji politycznej miasta nie rozwijano ani nie modernizowano systemu obrony. Po przejęciu Gdańska w roku 1793 Prusacy planowali rozbudowę umocnień i zastosowali na niewielką skalę pewne elementy fortyfikacji tzw. staropruskiej. W latach 1807–1813 Francuzi budowali fortyfikacje według typowych własnych rozwiązań, ale zrealizowali efektowny i nowatorski – choć inspirowany fortyfikacją pruską – pomysł, jakim była budowa redity na Grodzisku. W 1806–1813 zarówno Prusacy, jak i Francuzi stosowali w obronie Gdańska założenia tzw. obozu warownego. W okresach 1806–1807 i 1813–1814 przeprowadzono ponownie oblężenia regularne twierdzy. Po 1813 roku aż po lata 70. XIX wieku w Gdańsku modernizowano fortyfikacje oraz budowano nowe obiekty charakterystyczne dla twierdz fortowych. Były to dzieła o formach poligonalnych, typowych dla powstającej i rozwijanej wówczas tzw. fortyfikacji nowopruskiej (np. redita Biskupiej Górki, fort w Brzeźnie, Szaniec Mewi, fort na Jezuickiej Górze, przebudowa fortu na Grodzisku i inne). W ostatnich dekadach XIX i na początku XX wieku modernizowano niektóre starsze założenia; najnowocześniejszymi obiektami w systemie bezpośredniej obrony Gdańska były baterie nadbrzeżne zbudowane po roku 1910. GBU


FORTYFIKACJE. PROCES BUDOWY DO 1793. Lata 1343–1454. Na temat fortyfikacji wczesnych założeń miejskich istnieją tylko fragmentaryczne informacje ( mury obronne; okres miasta na prawie lubeckim do roku 1343; Stare Miasto). W następstwie lokacji z 1343 roku rozpoczęto budowę fortyfikacji Głównego Miasta, a potem następnych części Gdańska.
1) Główne Miasto. W 1343 roku podjęto budowę murów obronnych wokół Głównego Miasta, w następnych latach mury sukcesywnie modernizowano i rozbudowywano. Od strony północnej, zachodniej i południowej miasto otaczał mur obronny z fosą. Po 1379 roku uzupełniono go zewnętrznym murem niskim, poprowadzonym przed ciągiem południowym i zachodnim. Między murami powstało międzymurze, a fosę przesunięto przed mur niski. Prawdopodobnie w latach 1410–1411 przed zachodnim frontem fortyfikacji, który nazywano wyżynnym (Hohe Front) wykopano drugą, zewnętrzną fosę, choć nie od razu na całej długości frontu. Na wszystkich trzech frontach mur wewnętrzny wzmocniony był basztami. W ciągach południowym i zachodnim znajdowały się po trzy bramy lądowe ( bramy miejskie), w ciągu północnym – jedna. Rozmieszczono je u wylotów niektórych ulic. Funkcję głównej bramy miejskiej pełniła Brama Wyżynna (Wysoka; Hohes Tor). Była to jedyna brama umożliwiająca bezpośredni dostęp do miasta od strony przedpól. Pozostałe bramy łączyły Główne Miasto z ufortyfikowanymi terenami Starego Miasta i Starego Przedmieścia. Przynajmniej niektóre z bram lądowych posiadały przedbramia i mosty przerzucone przez fosy. Każda z ulic miasta prostopadłych do Motławy kończyła się bramą prowadzącą na nabrzeże. Dwie z bram wodnych, Krowia (Kuhtor) i Kogi (Koggentor) u wylotu Długiego Targu, prowadziły na mosty przez Motławę. Nie wiadomo, czy pomiędzy bramami wodnymi znajdował się mur obronny.
2) Stare Miasto. W 1433 roku, podczas wojny polsko-krzyżackiej oraz w roku 1447 Stare Miasto było już zabezpieczone fortyfikacjami w postaci ziemnego wału z palisadą i, być może, rowem. Nie wiadomo jednak, jaki był zasięg umocnień. Linia fortyfikacji biegła od Targu Drzewnego do wejścia Kanału Raduni (obecnie okolica skrzyżowania ul. Wały Jagiellońskie i Hucisko), dalej w kierunku północnym, nieco na zachód od kościoła św. Elżbiety (ul. Wały Jagiellońskie), a następnie ku północy (obecnie ul. Podwale Grodzkie); potem skręcała w kierunku północno-wschodnim, ale kwestia jej przebiegu na odcinku północnym nie została ostatecznie wyjaśniona (obecnie ul. Wałowa lub ul. Gnilna – ul. Aksamitna). Front północny musiał albo kończyć się na mokradłach rozlewiska Wisły, albo skręcać ku południowemu-wschodowi i biec do ujścia Kanału Raduni (okolica obecnego skrzyżowania ul. Rybaki Dolne i Krosna). Ujście Kanału Raduni z fortyfikacjami zamku, a dokładnie Wieżą Prochową (Pulver-turm), łączyła konstrukcja ziemno-drewnianej grobli (Rambau; biegnąca w przybliżeniu obecnie ul. Krosna i Krosienka).
3) Stare Przedmieście. Ziemne fortyfikacje Starego Przedmieścia, prawdopodobnie w postaci wału otaczającego je od zachodu i południa (obecnie ul. Okopowa – pl. Wałowy – ul. Pod Zrębem) mogły istnieć już przed rokiem 1454.

Lata 1454–1521. Przekształcenia fortyfikacji w tym okresie odzwierciedlały proces politycznego uniezależniania się Gdańska od zewnętrznych ośrodków władzy i wytwarzania się jego struktury przestrzennej, odpowiadającej z kolei wewnętrznej hierarchii polityczno-administracyjnej miasta. Modernizacje systemu obronnego miały na celu przystosowanie go do wymagań stawianych przez szybko rozpowszechniającą się broń palną. Mimo podejmowanych wysiłków fortyfikacje Gdańska miały nadal charakter średniowieczny, a głównymi, najsilniejszymi elementami obrony były mury z basztami i fosy. W nowych i starszych, unowocześnianych budowlach zastosowano rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające prowadzenie walki z użyciem broni palnej. Ze względu na szeroki zakres prac fortyfikacyjnych stosowano wały ziemne oraz wzniesiono wiele konstrukcji ziemno-drewnianych lub drewnianych (blokhauzów, szańców, parkanów, palisad). Zaawansowane formy bastejowe pojawiły się jako projekt około 1520 roku i nie zostały zrealizowane.
1) Główne Miasto. Bezpośrednio w okresie po roku 1454, w następstwie zburzenia zamku krzyżackiego nastąpiła budowa w miejscu zamkowej Baszty Rybackiej (Fischturm) nowej baszty – Łabędź (Schwanturm), wyznaczającej odtąd północno-wschodni narożnik murów miasta. W latach 1483–1484 modernizowano na zachodnim froncie północny odcinek muru wysokiego (na północ od wewnętrznej Bramy Wyżynnej), a w roku 1486 mury na froncie południowym miasta. W latach 1484–1489, w ciągu odnawianego muru północnego frontu Głównego Miasta zbudowano Basztę Mniszą (Mönchturm) oraz basztę między Bramą Zamkową (Haustor) a Motławą. Dodatkowo wzmocniono ten front w latach 1487–1490 przez rozbudowę przedbramia Bramy Zamkowej. W tym okresie wybudowano też nowe bramy wodne: Bramę Straganiarską (Häkertor, 1481–1482) i Bramę Mariacką (Frauentor) oraz basztę w murze zewnętrznym, w południowo-zachodnim narożniku Głównego Miasta. Zmodernizowano też bramę i przedbramie św. Ducha (Heilige-Geist-Tor, zwana też Glockentor), przedbramie ul. Szerokiej, a także różne baszty i oskarpowanie fos. W latach 1515–1517 dokonano uzupełnień murów na zachodnim froncie. W okresie 1487–1494 zasypano fosę w obrębie przedbramia Bramy Wyżynnej, tworząc tam dziedziniec, a w latach 1506–1509 podwyższono Wieżę Więzienną w zespole przedbramia Bramy Wyżynnej. W roku 1519, podczas przygotowań wojennych, zaślepiono bramę zewnętrzną z przelotem między basztami, i w północnym murze przedbramia przebito nową, mniejszą bramę.
2) Stare Miasto. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) wykonano przedłużenie grobli Rambau w kierunku północno-zachodnim. Nazwano je później Nowym Wałem. Oba odcinki poprzedzała fosa. Nowy Wał został w nieznanym czasie od strony fosy oskarpowany murem, niemającym jednak charakteru obronnego. Front północnych fortyfikacji objął również kościół św. Jakuba i na wschodzie dochodził do Nowego Wału, a na zachodzie do Bramy Bożego Ciała. W ten sposób utworzono ostatecznie północno-zachodni front Starego Miasta. Razem z frontem zachodnim, obejmującym miasto dużym łukiem, zamknięto prawie cały jego obwód. Obwód umocnień Starego Miasta przebijały bramy: św. Gertrudy (Gertrudentor), św. Elżbiety (Elisabethtor), Bożego Ciała (Heiligeleichnamstor) oraz św. Jakuba (Jakobstor). Informacje dotyczące chronologii przekształcania fortyfikacji Starego Miasta i powstawania poszczególnych budowli mają charakter fragmentaryczny. W 1461 roku istniała basteja „koło św. Jakuba”. Za Bramą św. Elżbiety, gdzie w roku 1459 znajdował się blokhauz, zbudowano basztę; również Brama św. Gertrudy została wzmocniona basztą. Po 1480 budowano przed istniejącym wałem mur miejski z basztami i otaczającą go fosą. Mur brał początek przy Bramie św. Gertrudy i kończył się na baszcie Ciemna Gwiazda (Turm Finsterstern), wyznaczającej północno-zachodni narożnik obwodu Starego Miasta. W 1482 roku zbudowano Bramę św. Jakuba, w 1483 Basztę Kandelera (Kandelersturm) zlokalizowaną w południowo-zachodnim narożniku murów Starego Miasta. W latach 1483–1487 połączono murem i suchą fosą Bramę św. Gertrudy i głównomiejską Bramę św. Ducha, domykając w tym miejscu obwód obronny. W roku 1484 budowano mur na zachodnim froncie. Z 1487 pochodzi informacja o istnieniu Bramy Bożego Ciała. W roku 1488 ukończono Basztę Pośrednią (Mittelturm) między Basztą Kandelera a Bramą św. Elżbiety, w 1490 wykopano fosę przed obwodem Starego Miasta, a pomiędzy bramami Bożego Ciała i św. Jakuba założono jeszcze fosę zewnętrzną. Między nimi rozpoczęto budowę wału, na którym zbudowano blokhauz. W latach 1490 i 1491 budowano mury i baszty na odcinku między bramami św. Jakuba i Bożego Ciała, a 1491–1494 basztę Ciemna Gwiazda, kończącą ciąg murów. W 1495 roku zawaliły się baszty „za św. Bartłomiejem” oraz Ciemna Gwiazda; baszty odbudowano ostatecznie chyba dopiero w początku XVI wieku. W 1503 ukończono budowę bram św. Jakuba, św. Gertrudy i Bożego Ciała, przed którą zbudowano w roku 1508 most. Równocześnie nadal kończono budowę murów. W początku marca 1515 roku Rada Miejska zdecydowała o uzupełnieniu fosy przy Targu Węglowym oraz ufortyfikowaniu murem obronnym położonym przed wałem odcinka od Bramy św. Gertrudy – teraz nazywanej Bramą Drzewną (Holztor) – do przedbramia Bramy św. Ducha. Celem było ostateczne zamknięcie obwodu obronnego w rejonie styku fortyfikacji Głównego i Starego Miasta. Fosę leżącą przed murem zasypano i zastąpiono międzymurzem (tzw. parchamem), przed którym usypano odcinek wału poprzedzony fosą. Podwyższono również mury przy nowej fosie i Targu Drzewnym. W latach 1516–1517 przy przedbramiu Bramy Drzewnej zbudowano basztę Półksiężyc (Halbmond). W okresie 1516–1517 trwały prace przy murach Targu Drzewnego oraz wałach w rejonie Baszty Kandelera, a w 1518–1519 wybudowano blokhauzy przed bramami św. Jakuba i Bożego Ciała. Wybudowano też na zachód od Bramy św. Gertrudy Basztę Raduńską (Radauneturm) z przepustem dla Kanału Raduni. W 1519 roku ukończono budowę wału przy Targu Drzewnym oraz wału biegnącego od Bramy św. Jakuba ku wschodowi do Ciemnej Gwiazdy. Zbudowano również fundamenty pod basztę przed Bramą Bożego Ciała i rozpoczęto budowę baszty naprzeciw Grodziska. W roku 1521 pracowano jeszcze nad „blokhauzem za św. Elżbietą”. Poprawiano i uzupełniano wówczas również fosy i wały wschodniego frontu miasta. W 1519 powiększono lub oczyszczono stare fosy na terenie zamku oraz zbudowano tam blokhauzy i parkan lub palisadę oraz duży blokhauz przy ujściu Raduni. Zbudowano też blokhauz przy wypływie Motławy z miasta, naprzeciw zamku.
3) Stare Przedmieście. Prawdopodobnie w 1461 roku w południowym ciągu wału, u wylotu ul. Rzeźniczej (Wolfshagen, Fleischergasse) zbudowano Bramę Nową (Hoppenbruchsches Tor, Neues Tor), stanowiącą odtąd główny wjazd od południa na Stare Przedmieście. W roku 1462 w północno-zachodnim narożniku założono Bramę Wozową (Karrentor). W 1465 Brama Nowa została zniszczona podczas burzy. Od 1474 roku budowano przed istniejącym wałem mur obronny, na którego południowym krańcu stanęła w 1476 Baszta Nowa (Neuer Turm). W 1486 roku ukończono Bramę Wozową, dodając jej przedbramie, oraz poprawiono Bramę Nową. Ponadto w ciągu zachodniego frontu zbudowano w 1488, na wysokości klasztoru franciszkanów, następną basztę (turm achter den groen munchen), a w roku 1487, na przedłużeniu odcinka Baszta Nowa – Brama Nowa, blisko brzegu Motławy, basztę Pod Zrębem (Trumpfturm). Mury Starego Przedmieścia ukończono dopiero w roku 1490. We froncie południowym między basztami Nową i Pod Zrębem znajdowała się Baszta Pośrednia (Mittelturm), prawdopodobnie tożsama z Basztą Biskupią (Bischofsturm), a może z zachowaną Basztą Białą (Weißer Turm). Nie wiadomo, czy i jakie umocnienia miał wówczas wschodni front, który stanowił brzeg Motławy. W latach 1517–1518 pogłębiano i poszerzano fosy. W 1519 roku poprawiono wał za kościołem św. Trójcy, poprowadzono dalej fosę, zbudowano też blokhauzy za tym kościołem, przy Bramie Nowej i przy wejściu Motławy do miasta. Mur na odcinku od Bramy Nowej do rzeki obsypano ziemią.
4) Wyspa Spichrzów. Początkowo wyspę otaczały od wschodu rozlewiska i rów (fosa) w północnej części. Dzielnica nie miała fortyfikacji z wyjątkiem małej wieży – prawdopodobnie mostowej – mostu Mattenbudener Brücke u wylotu późniejszej ul. Żytniej (Flachsgasse, Münchengasse). W 1517 roku otoczono Wyspę opalisadowanym Psim Wałem (Hundewall), a prawdopodobnie w latach 1517–1519 zbudowano u wylotu przedłużenia Długiego Targu Bramę Stągiewną (Milchkannentor). W roku 1518 zbudowano wokół spichrzów blokhauzy. W 1519 na wale otaczającym Nowy Smolny Dwór (Neuer Teerhof), położony na południu Wyspy, zbudowano parkan i blokhauzy. Parkanem otoczono też spichrze. Oszańcowanie Nowego Smolnego Dworu było ważne również z powodu znajdującej się tam górnej zapory zamykającej Motławę. Wałami i blokhauzami ufortyfikowano też tereny naprzeciw Mattenbuden i tereny Szafarni (Schäferei).
5) Długie Ogrody. Otoczone były od strony przedpól wałami ziemnymi, które mogły łączyć ograniczone znaczenie obronne z funkcją wałów przeciwpowodziowych. Zapewne u wylotu głównej ulicy znajdowała się Brama Żuławska (Werdertor). Brama miała basteję zniszczoną podczas burzy w roku 1465.
6) Wisłoujście.

Lata 1534–1563. Przeprowadzone w tym okresie prace fortyfikacyjne miały zabezpieczyć miejsca uznawane za najsłabsze i najbardziej narażone na atak artyleryjski. Były to front zachodni zagrożony ze strony wzgórz, Wyspa Spichrzów oraz Wisłoujście.
1) Stare Przedmieście. W latach 1534–1539 ponowne ufortyfikowano tu zachodnie i południowe fronty – od Bramy Wozowej do baszty Pod Zrębem. Pogłębiono fosę za klasztorem franciszkanów, w latach 1535–1536 rozpoczęto tam budowę muru i wału. W 1537 roku zbudowano wokół Baszty Nowej ziemną basteję, nazywaną później Rondelem Przedmiejskim (Vorstädtisches Rondell). W sąsiedztwie baszty, w południowym froncie, zbudowano kamienny most, położony prawdopodobnie przed Bramą Nową i poprowadzono wał aż do Motławy. Mur rozebrano w roku 1538, po ukończeniu wału. Wał na odcinku od baszty Pod Zrębem do baszty Nowej usypano przed średniowiecznym murem obronnym, na odcinku od Baszty Nowej do Bramy Wozowej za linią muru lub na jej miejscu.
2) Stare Miasto. W 1547 roku rozpoczęto budowę rondela osłaniającego Bramę Bożego Ciała. Następnie budowano wał od Bramy św. Jakuba do ul. św. Elżbiety. W roku 1549 przebudowano Bramę Bożego Ciała, a w 1559 zbudowano przed nią most. Przed frontem umocnień między Ciemną Gwiazdą a Bramą Bożego Ciała zlikwidowano wał zewnętrzny, a podwójną fosę zastąpiono pojedynczą. W latach 1554–1557 zbudowano Rondel św. Elżbiety i wał prowadzący ku Raduni. W 1566 roku rozebrano mur miejski między Bramą Bożego Ciała a ul. św. Elżbiety. Mur od Bramy Bożego Ciała do Ciemnej Gwiazdy pozostał do czasu budowy fortyfikacji w XVII wieku. Wał prowadzący od Rondela św. Elżbiety ku fosom Głównego Miasta wchłonął znajdujący się dotąd w murze przepust Kanału Raduni wraz z Basztą Raduńską. Spowodowało to konieczność połączenia dotychczasowego przepustu z korytem Kanału Raduni za pomocą nowego, murowanego kanału, przebijającego wał. Wody Kanału Raduni płynęły do tego kanału przerzuconym nad fosą kamiennym akweduktem (Riedewand), ukończonym w roku 1567. Pośredni związek z pracami fortyfikacyjnymi miała budowa po roku 1536 podziemnego rurociągu, dostarczającego wodę pitną do miasta, oraz budowa nad Kanałem Raduni miejskiej stacji pomp (Wasserkunst). W 1560 roku nowo powstającym wałem obudowano basztę Półksiężyc. W 1563, podczas przygotowań do wojny, zbudowano blokhauz przy wypływie Kanału Raduni ze Starego Miasta.
3) Inne budowle. W ramach pospiesznych przygotowań od obrony w roku 1563 główne bramy miejskie, Wyżynna i Wozowa, zostały zasypane i otoczone rowem. Przed Bramą Wyżynną, przed mostem przerzuconym przez Kanał Raduni, zbudowano blokhauz. Poprawiono także wały otaczające Wyspę Spichrzów i Smolny Dwór. Wzdłuż wału znajdowały się drewniane blokhauzy.
4) Wisłoujście.

Lata 1570–1577. Najważniejszą pracą było zakończenie budowy fortyfikacji zachodniego frontu Głównego Miasta wraz z Bramą Wyżynną.
1) Rozbudowa zachodniego frontu miasta. Między rokiem 1565 a 1571 prawdopodobnie tylko kończono rozpoczęte prace i gromadzono środki. Nie powstały nowe koncepcje budowy umocnień, zdecydowano się tylko na ostateczną likwidację Bramy Wozowej i zastąpienie jej rondelem. W latach 1571–1572 zbudowano bastion Wozowy (Karrenrondell). Od 1572 roku prowadzono regulację Kanału Raduni. W 1573 wykopano fosy od Bramy Drzewnej do Wyżynnej i dalej do Bramy Wozowej oraz wybudowano mur przedwału od Bramy Drzewnej do Wozowej. W okresie 1574–1575 zbudowano Bramę Wyżynną, a w 1576 most przed bramą.
2) Inne budowle. Na przełomie 1576/1577 zbudowano drewnianą basteję przed Bramą Stągiewną i wzmocniono mur obronny. Oszańcowano Dwór Ciesielski na Ołowiance, zbudowano tam też blokhauzy. Przy wejściu Motławy, u południowego cypla Wyspy Spichrzów zbudowano śluzę do regulacji wpływu wody do miasta i zalewania przedpól. 3) Wisłoujście.

Lata 1577–1603. Najważniejszymi pracami były odbudowa i rozbudowa twierdzy Wisłoujście, zniszczonej podczas wojny Gdańska z królem Polski Stefanem Batorym w roku 1577, oraz rozbudowa w kierunku południowym fortyfikacji zachodniego frontu miasta. W 1603 roku powstała ekspertyza kpt. Hieronima Ferrero z Piemontu (Włochy), określająca założenia rozbudowy fortyfikacji Gdańska.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1584 roku zbudowano nad Kanałem Raduni, w pobliżu Bramy Wyżynnej, nową stację pomp. W latach 1586–1588 ukończono budynek bramny Bramy Wyżynnej. W roku 1593 podjęto rozbudowę zachodniego frontu Starego Przedmieścia. Między rokiem 1577 a 1593 podwyższono bastion Wozowy nadszańcem. W 1593–1599 poprowadzono wał od bastionu Wozowego do Rondela Przedmiejskiego i pośrodku kurtyny zbudowano mały bastion Kot (Katz). Rondel najpierw częściowo przebudowano do formy półbastionu, dodano po prawej stronie czoło i bark. Po 1599 roku ukończono przebudowę rondela i nazywano go odtąd Góra (Berg). Następnie lub równocześnie rozpoczęto budowę kolejnego, biegnącego na południu odcinka wału, kończącego się następnie bastionem, św. Gertrudy (Bastion Gertrud). Do 1603 roku zbudowano około połowy tego bastionu, ukończono go częściowo w roku 1607.
2) Wisłoujście.

Lata 1604–1622. Kontynuowano dotychczasowe prace i rozpoczęto przygotowania do budowy nowego obwodu fortecznego, otaczającego zespół miejski Gdańska od południa, wschodu i północy. Pierwsze lata XVII wieku upłynęły na dokańczaniu rozpoczętych fortyfikacji zachodniego frontu miasta i budowie Wielkiej Zbrojowni (1600–1609). Około 1620 roku przystąpiono do doprowadzania fortyfikacji południowego frontu Starego Przedmieścia do linii Motławy oraz budowy nowego wejścia Motławy do miasta.

Lata 1622–1635. Konsekwentnie realizowano program fortyfikacyjny odpowiadający prawie w całości założeniom sformułowanym na początku XVII wieku. Planowano też wówczas większość późniejszych realizacji, które były tylko jego kontynuacjami lub modernizacjami i nie miały na celu zmiany generalnej zasady zbudowanych fortyfikacji. Najważniejszymi rezultatami prac były: budowa nowego obwodu obronnego Gdańska, ufortyfikowanie Biskupiej Górki, ukończenie Śluzy Głównej oraz oszańcowanie na obu brzegach Wisłoujścia, a w następstwie przekształcenie go w samodzielną twierdzę.
1) Fortyfikacje miejskie. W roku 1623 ukończono budowę Śluzy Głównej (Hauptschleuse), późniejszej Śluzy Kamiennej, i po jej obu stronach rozpoczęto budowę dwóch bastionów: Mieszkanie Tura (Auerochs-Wohnung, Maidloch; obecny Żubr) i Wilk (Wolf). Prowadzono tam też prace przy budowie wału. W tym roku prowadzono również prace w rejonie Długich Ogrodów. W 1625 roku rozpoczęto budowę bastionu św. Jakuba i ciągu bastionów w kierunku Długich Ogrodów, przeciętych przez nowy obwód już w roku 1626. Prawdopodobnie w latach 1626–1627 zbudowano bastiony Lis (Fuchs), Ryś (Luchs) i Motława (Mottlau, zwany następnie bastionem Wiadrowników, Eimermacher). W latach 1627–1628 powstały bastiony Gniady Koń (Braun Ross), Jednorożec (Eichhorn), Lew (Löwe) i Wół (Ochs). Równocześnie z budową bastionów prowadzono zapewne budowę fosy, tzw. płaszcza (czyli zewnętrznego wału położonego przed fosą na całej jej długości) oraz fosy zewnętrznej. W roku 1626 zbudowano Bramę Nizinną (Leeges Tor), w 1628 Bramę Długich Ogrodów (Langgarter Tor). W latach 1631–1632 wybudowano do połowy bastion Królik (Kaninchen). W 1633 roku zbudowano bastion Ogrodowy (Roggen, Herrengarten). W okresie 1633–1634 powstał bastion Niedźwiedź (Bär, obecny Miś), a 1633–1635 bastion Wyskok (Aussprung, Pestilenz). W 1635 ukończono bastion św. Jakuba (rozpoczęty w 1625), Bramę św. Jakuba (Jakobstor) i most. W roku 1635 wybudowano przed Bramą św. Jakuba rawelin, a w 1637 ukończono bastion Wilk (rozpoczęty w 1623). W latach 1633–1634 rozebrano Bramę Bożego Ciała, aby przebudować rondel do formy bastionu. W 1634 nastąpiła przebudowa Bramy Wyżynnej i położonego przed nią mostu.
2) Fortyfikacje wzgórz. Budowa trwała w latach 1628–1630, ostatecznie ukończono ją w roku 1634. Na Biskupiej Górce powstało dzieło koronowe. Prawdopodobnie w 1635 wewnątrz dzieła zbudowano śródszaniec: ziemną reditę.
3) Szańce ciągu Wisły. Wisłoujście. W 1625 roku na południowym krańcu wyspy Ostrów (przy wyjściu Łachy Bosmańskiej) istniał szaniec Laake Schanze. W 1626 rozpoczęto budowę trzech nowych szańców, ale zapewne ukończono tylko drewniany blokhauz na północnym krańcu wyspy. Wiadomo, że istniały co najmniej dwa szańce: Przedni (Vorderschanze) oraz Pawrschanze. Ich lokalizacja nie jest jasna. W 1629 roku Rada Wojenna zdecydowała o ich likwidacji. W 1634 zamierzano rozbudować fortyfikacje Ostrowa. W tym czasie istniały tylko Laake Schanze, reduta lub blokhauz na Polskim Haku oraz niewielki szaniec o trzech bastionach na lewym brzegu Wisły, w miejscu przeprawy przez rzekę w Gęsiej Karczmie.

Lata 1636–1648. Nastąpiło zamknięcie głównego obwodu obronnego wokół miasta i modernizacja starszych dzieł zachodniego frontu, rozbudowa prawobrzeżnych fortyfikacji Wisłoujścia, a także połączenie Ostrowa z fortyfikacjami miejskimi.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1636 roku zastąpiono murowany kanał Riedewand drewnianym i, być może, rozpoczęto przebudowę bastionu św. Elżbiety. W roku 1637 zamknięto obwód fortyfikacji, kończąc bastion Wilk. W 1638 pogłębiano fosy i modernizowano front od bastionu św. Elżbiety do Bastionu św. Jakuba. W 1639 całkowicie przebudowano lewe czoło bastionu św. Elżbiety. W latach 1641–1642 zmodernizowano bastiony św. Gertrudy i Kot, a w 1644 – bastiony Góra i Wozowy. W okresie 1643–1645 na Starym Przedmieściu, w sąsiedztwie bastionu Góra, nazywanego odtąd Bastionem Wiebego (Bastion Wieben), wybudowano nową zbrojownię ( Małą Zbrojownię).
2) Fortyfikacje wzgórz. W końcu 1641 roku splantowano północną część szańca na Biskupiej Górce.
3) Szańce ciągu Wisły. W 1638 roku zbudowano na Ostrowie, na prawym brzegu Wisły, mały Szaniec Przedni (Vorderschanze, Gevatterschanze). W latach 1638–1639 na północ od niego powstały szańce Pański (Herrenschanze) i Zimowy (Winterschanze). W 1638–1639 na lewym brzegu Wisły zbudowano Duży Szaniec Wapienny (Kalkschanze). Wszystkie szańce połączono krytą drogą, doprowadzoną do fosy miejskiej naprzeciw bastionu św. Jakuba. W 1641 roku na Polskim Haku wybudowano redutę, zwaną Szańcem Chłopskim (Bauernschanze).

Lata 1649–1660. Przeprowadzono uzupełnienia i poprawki fortyfikacji miejskich, budowę linii fortyfikacji na wzgórzach i szańców na zachodnich przedpolach, przebudowę Wisłoujścia oraz budowę zespołu szańców na Ostrowie. Doprowadziło to do całkowitego zamknięcia obwodu wokół miasta, zabezpieczenia krawędzi wyżyny oraz zintegrowania wszystkich części twierdzy.
1) Fortyfikacje miejskie. W latach 1649–1650 zbudowano rawelin przed Bramą Nizinną. Prawdopodobnie w tym czasie zlikwidowano śluzę w fosie zewnętrznej i zbudowano murowane grodze, od których Główna Śluza przejęła nazwę Śluzy Kamiennej (Steinschleuse). Na końcu wschodniej grodzy śluzy zbudowano małą lunetę, zwaną Świńskim Łbem (Schweinskopf).
2) Fortyfikacje wzgórz. W 1655 roku na Biskupiej Górce odbudowano dzieło koronowe wraz z reditą. Główne bastiony dzieła otrzymały nazwy: Ostroróg (Scharfer Ort, Scharfenort), Środkowy (Bastion Mittel), Zbawiciel (Bastion Salvator). Na północ od Ostroroga założono mały półbastion Czujność (Bastion Vigilance). Na Grodzisku zbudowano dzieło rogowe z rawelinem. W 1655 roku połączono liniami umocnień Biskupią Górkę z bastionem św. Gertrudy oraz Grodzisko z bastionem Bożego Ciała. W liniach zbudowano bramy Oruńską (Petershagener Tor) i Oliwską (Olivaer Tor). Połączenie między wzgórzami, przecinające Nowe Ogrody, biegło przez górę Chełm (Stolzenberg) na wschód od Kminkowej Góry (Kümmelsberg, ul. Pohulanka – ul. Na Stoku), przez Górę Notzkego (Notzkenberg, ul. H. Dąbrowskiego – ul. Wrocławska) do Grodziska. Pośrodku linii łączącej Biskupią Górkę i Grodzisko założono nową Bramę Nowych Ogrodów (Neugartener, Majoren Tor). Z powodu trudnego terenu budowa przebiegała wolno; zaniepokojeni mieszkańcy Nowych Ogrodów zbudowali niezależnie, własnym kosztem, z pomocą żołnierzy, zewnętrzną linię oszańcowania. Biegła ona od Biskupiej Górki przez wzgórze Chełm ku północy, przez Srebrną Górę (Silberberg, ul. Gierymskiego – ul. Powstańców Warszawskich) do Cygańskiej Góry (Zigankenberg, ul. Taborowa – ul. Powstańców Warszawskich) na zachodnim przedpolu Grodziska. Linia ta miała tymczasowo ochronić przedmieście. Obie linie ukończono latem 1656 roku. Jednocześnie poprawiano też fortyfikacje na Biskupiej Górce i Grodzisku. Następnie fortyfikowano wzgórza na bliskim północno-zachodnim przedpolu Grodziska. Na wzgórzu Admirał (Admiral, Wunderberg, ul. Giełguda – ul. Kolonia Jordana) zbudowano redutę Cudowny Szaniec (Wunderschanze), a na wzgórzu Wiceadmirał (Viceadmiral, ul. J. Kozietulskiego – ul. Świdnicka) Szaniec Pośredni (Mittelschanze). Oba wzgórza połączono liniami umocnień z Szańcem Cygańskim (Zigankenschanze) na Cygańskiej Górze (ul. Powstańców Warszawskich – Wojskowy Cmentarz Francuski) oraz z Grodziskiem. Nieco na wschód od Góry Notzkego zbudowano dwie reduty: Piaskową (Sand-Redoute), położoną w linii zewnętrznej, oraz Szaniec Srebrny (Silberschanze), nazywany też Wszawym Szańcem (Läuseschanze), od nazwy wzgórza, w pobliżu którego go usytuowano (Läuseberg, ul. Gierymskiego – ul. Powstańców Warszawskich). Oba szańce połączono linią biegnącą do Góry Notzkego.
3) Szańce ciągu Wisły. W latach 1649–1650 przebudowano i powiększono Laake Schanze. W 1650–1652 zlikwidowano Szaniec Wapienny, pozostawiając tylko jego północną część, którą przekształcono w samodzielną redutę – Mały Szaniec Wapienny (Kleine Kalkschanze). W 1652 roku zbudowano naprzeciw Szańca Wapiennego redutę nazywaną Szańcem Panieńskim (Jungfernschanze) lub Redutą Szańca Wapiennego (Kalkschanzredoute), a pomiędzy nim i Laake Schanze następny szaniec: Holmschanze. W roku 1656 poprawiono Szaniec Zimowy, Holmschanze, Szaniec Panieński i zbudowano Szaniec Letni (Sommerschanze). Między Szańcem Letnim a Wisłoujściem zbudowano dwie reduty połączone z nim drogą. Dzieło bliżej Wisłoujścia nazwano Małą Redutą (Kleine Redoute), drugie, leżące tuż przy cyplu Ostrowa, Wielką Redutą (Große Redoute).

Lata 1661–1675. Likwidowano zbędną, zewnętrzną linię fortyfikacji na wzgórzach i porządkowano fortyfikacje na linii wewnętrznej.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1665 roku pogłębiono fosy przed bastionem Gniady Koń. W 1668 rozpoczęto budowę nadszańca bastionu św. Jakuba. W roku 1672 zbudowano drugą lunetę (zw. Świński Łeb) przed Śluzą Kamienną.
2) Fortyfikacje wzgórz. W latach 1668–1669 prowadzono prace na Biskupiej Górce i Górze Notzkego. Prawdopodobnie zlikwidowano istniejące tam dzieło kleszczowe i w jego miejsce zaczęto formować odcinek frontu bastionowego, którego nie ukończono.

Lata 1675–1700. Fortyfikacje wzgórz. W latach 1683–1685 prowadzono prace na Górze Notzkego i dociągnięto front bastionowy do Grodziska. Półbastion południowy, a właściwie już bastion dzieła rogowego, nazwano Strzelnica (Bastion Schießgarten; obecnie Kurkowy); północny otrzymał nazwę bastion Jerozolimski (Bastion Jerusalem). Za Górą Notzkego zbudowano bastion Neubauera (Bastion Neubauer) i rawelin (Ravelin Notzkenberg). Od 1697 roku niwelowano wzniesienia na przedpolu Grodziska, pracowano również na Biskupiej Górce.

Lata 1701–1734. Wykonano niewielkie przebudowanie zewnętrznych fortyfikacji miejskich, uzupełniono fortyfikacje na wzgórzach.
1) Fortyfikacje miejskie. Około 1710 roku przebudowano prawy Świński Łeb Śluzy Kamiennej, rawelin Bramy Nizinnej i zbudowano przed nim most i drogę. W latach 1711–1712 wyposażono „płaszcz” otaczający fortyfikację miejskie w place broni. Około roku 1716 przebudowano styk zewnętrznej linii fortyfikacji, prowadzącej od Bramy Oliwskiej ku Motławie, w rejonie placów drzewnych na terenie byłego Młodego Miasta i ufortyfikowano brzeg odnogi rzeki. W 1720 roku zbudowano blokhauz na Polskim Haku, zastępujący Szaniec Chłopski. W 1731 rozpoczęto przebudowę rawelinu i naprawę mostu św. Jakuba.
2) Fortyfikacje wzgórz. W latach 1704–1705 zamknięto dostęp do Grodziska od północy frontem Okulary Steinbocka (Steinbocks-Brille). Poprawiano też linię umocnień do Bramy Nowych Ogrodów i bastion Neubauera; przed jego narożnikiem założono lunetę. Przebudowano również układ kleszczowych dzieł między Bramą Nowych Ogrodów a Biskupią Górką. Po południowej stronie Bramy Nowych Ogrodów utworzono bastion Piaskownia (Bastion Sandgrube). Usytuowany na południe od niego narożnik, łączący się z bastionem Czujność, nazwano Płaszcz Janka (Hans Mantel). Jesienią roku 1705 splantowano Kminkową Górę, a w 1706 jej przedpola. W latach 1706–1710 całkowicie przebudowano front bastionowy na Biskupiej Górce. Rozbudowano dzieła zewnętrzne o raweliny, przeciwstraże i drogę krytą. W roku 1710 połączono linią wału półbastion Strzelnica na Grodzisku z fosą miejską, tworząc front południowego dzieła rogowego. W ten sposób Grodzisko, jak i po roku 1716 Biskupia Górka, którą oddzieliły od północy strome, sztucznie ukształtowane zbocza, stały się samodzielnymi fortami. Po 1734 roku zbudowano redutę nad Motławą, na przedpolu Bramy Nizinnej. W latach 1701–1705 zlikwidowano dzieła łączące Wisłoujście z Ostrowem.

Brama Wyżynna, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Johann Gellentin, administrator miejskiej zbrojowni, autor atlasu map ukazującego dzieje przeobrażeń ujścia Wisły w porcie gdańskim, inżynier wojskowy (?), malarz miniatur, rysunek Daniela Chodowieckiego, 1773

Lata 1735–1793. Po 1734 roku wykonywano tylko uzupełnienia fortyfikacji na północnym froncie obwodu fortecznego.
1) Fortyfikacje miejskie. Zbudowano mały Szaniec Bonifraterski (Barmherzige Brüder-Schanze) na przedpolu rawelinu Bramy Nizinnej. Do roku 1759 rozbudowano nieco dzieła przy placach drzewnych byłego Młodego Miasta; zbudowano lunetę przed bastionem św. Jakuba i front w sąsiedztwie dawnego Szańca Wapiennego. W 1780 zbudowano nowy most Bramy św. Jakuba.
2) Pruskie fortyfikacje Nowego Portu. W roku 1772, po odcięciu w 1770 terytorium Gdańska „kordonem sanitarnym”, na powstałej w końcu XVII wieku z przybrzeżnej mielizny wyspie Westerplatte, Prusacy założyli placówkę celną. W latach 1788–1790 usypali na Westerplatte cztery reduty kontrolujące wejścia do gdańskiego portu. Fortyfikacje te nie należały do systemu umocnień Gdańska, były skierowane przeciw niemu. GBU

Tratwy z drewnem w fosie miejskiej (widok z dzisiejszej ul. 3 Maja), Friedrich Eduard Meyerheim, 1829

Bastion św. Elżbiety podczas rozbiórki, widok od południowego zachodu, około 1895

Prace przy rozbiórce Bastionu św. Elżbiety, odsłonięte pozostałości baszty Bramy Raduńskiej, około 1895

Rozbiórka fortyfikacji przy kościele św. Elżbiety, koniec XIX wieku

Bastion Wiebego
(tzw. Przedmiejski) podczas rozbiórki, około 1895

Bastion św. Gertrudy w pasie nowożytnych południowych fortyfikacji, po 1900

Nieistniejący blokhauz kaponiery południowej na Grodzisku

Brama Wyżynna, most na fosie i wały ziemne, widok od strony północnej

FORTYFIKACJE. PROCES BUDOWY 1793–1914. Lata 1793–1807. Władze pruskie uważały za przydatne tylko fortyfikacje ujścia Wisły: twierdzy Wisłoujście, Westerplatte i Nowego Portu. W latach 1803–1806 prowadzono odbudowę Szańca Wschodniego (Wisłoujście), którą częściowo ukończono; zbudowano też Szaniec Mewi (Möwenschanze) przy starym ujściu Wisły. Rozpoczęto fortyfikowanie przedpól między twierdzą Wisłoujście a Westerplatte, zbudowano tam obóz warowny złożony z kilku szańców. Na przełomie 1806/1807 wykonano liczne prace fortyfikacyjne w ramach przygotowań do spodziewanego oblężenia. Zbudowano małą lunetę przed Bramą Oliwską, odbudowano Mały Szaniec Wapienny, zbudowano szaniec (Blockhausschanze) na miejscu dawnego blokhauzu u ujścia Motławy do Wisły, odbudowano i rozbudowano część fortyfikacji na Ostrowie, oszańcowano Gęsią Karczmę, zbudowano szaniec przy ujściu Rozwójki naprzeciw Stogów, uzupełniono fortyfikacje przed frontem Biskupiej Górki, oszańcowano Most Czerwony (Rote Brücke) prowadzący na Olszynkę, poprawiono Szaniec Bonifraterski. Wybudowano szaniec na Jezuickiej Górze (Jesuitenberg, Jesuiter Höhe, ul. Kolonia Anielinki).

Lata 1807–1813. Po zajęciu Gdańska Francuzi podjęli odbudowę i rozbudowę fortyfikacji.
1) Fortyfikacje miejskie. Na przedpolu przed Bramą Długich Ogrodów zbudowano zespół szańców i lunet (Fort Desaix i Lunette Colbert).
2) Fortyfikacje wzgórz. Zbudowano reditę na Grodzisku (Fort Vauban), a na jej przedpolu lunetę (Lunette Sénarmont, późniejsze pruskie Lunette Borstel). Na przedpolu Biskupiej Górki zbudowano lunety: Lunette Cafarelli (późniejsze pruskie Lunette Knesebeck), Lunette Leclerc (późniejsze pruskie Lunette Hünerbein) oraz Lunette Delzous. W 1813 roku, przed oblężeniem, wybudowano wiele małych, pojedynczych szańców na zachodnich przedpolach. Rozbudowano szaniec na Jezuickiej Górze.
3) Szańce ciągu Wisły. Oszańcowano Ostrów i brzeg Wisły aż do Wisłoujścia. W południowej części Ostrowa powstał zespół połączonych lunet, na jego północnym skraju największe dzieło zespołu: Fort Napoleon (późniejszy pruski Fort Kronprinz), a między nim i Wisłoujściem duża reduta Redoute Hautpoul (późniejsza pruska Redoute Hamberger). Nad Wisłą, naprzeciw Stogów, w miejscu istniejącego tam szańca zbudowano mały Fort Lacoste (późniejszy pruski Fort Kalkreuth).

Lata 1814–1914. Przeprowadzano modernizację dzieł, dostosowując je do zmian techniki wojennej z 2. połowy XIX wieku. Liczne prace w wielu dziełach prowadzono zwłaszcza od końca lat 60. do lat 80. XIX wieku.
1) Fortyfikacje miejskie. Dokonano tylko niewielkich modernizacji dzieł, jak np. budowa magazynów prochowych na bastionach czy budowa laboratorium wojennego w bastionie Wiebego. W latach 1878–1879 i 1884 przebudowano całkowicie Bramę Wyżynną. W roku 1852, po doprowadzeniu do Gdańska kolei, przebito pierścień fortyfikacji i zbudowano ufortyfikowaną bramę kolejową w czole bastionu Żubr. W 1870 roku, po przeprowadzeniu linii do Koszalina, wzdłuż frontu zachodnich fortyfikacji, w sąsiedztwie Bramy Oruńskiej założono bramę południową, a w pobliżu Bramy Oliwskiej – północną. W latach 1806 oraz 1892–1893 przeprowadzono remont Śluzy Kamiennej.
2) Fortyfikacje wzgórz. W latach 1827–1833 zbudowano reditę na Biskupiej Górce, a około roku 1835 fort na Jezuickiej Górze, który przebudowano w czasie 1859–1868. W latach 70 i 80. XIX wieku modernizowano dzieła na Biskupiej Górce (m.in. wzniesiono koszary i schrony, zlikwidowano Lunette Hünerbein). W latach 1868–1874 gruntownie przebudowano fort na Grodzisku.
3) Wisłoujście i Nowy Port. Po 1868 roku zbudowano w Brzeźnie fort i baterię portową, a w 1876 przebudowano Szaniec Mewi.
4) Baterie nadbrzeżne. Do 1900 roku pomiędzy Brzeźnem a Źródlaną Górą (Quellberg, Górki Zachodnie, na samym lewym brzegu Wisły Śmiałej) zbudowano 13 baterii. Mimo modernizacji system wkrótce uznano za przestarzały i od roku 1907 rozpoczęto stopniową likwidację wszystkich baterii. Obecnie są one opuszczone lub zniszczone. Po 1910 zastąpiły je cztery nowe baterie (dla armat i haubic), usytuowane parami: Bateria Zatokowa (Buchtbatterie) i Bateria Wiejska (Dorfbatterie) w Brzeźnie oraz Bateria Plażowa (Strandbatterie) i Bateria Leśna (Forstbatterie) na Stogach. Bateriom towarzyszył system stanowisk kierowania ogniem i schronów. Przed rokiem 1918 rozpoczęto na Stogach budowę Baterii Wydmowej (Dünenbatterie), której nie ukończono.
Po przyłączeniu Gdańska do Prus prace fortyfikacyjne prowadziły służby inżynieryjne armii pruskiej. Najbardziej znanym inżynierem w służbie pruskiej był działający podczas oblężenia Gdańska w latach 1806–1807 Henri Jean Baptiste de Bousmard. W okresie I Wolnego Miasta Gdańska działał tu wybitny francuski inż. wojskowy François Nicolas Benoit Haxo. GBU