Znak własnościowy kościoła św. Elżbiety
Kościół św. Elżbiety,
Barthel Ranisch, 1695
Kościół św. Elżbiety i kościół św. Józefa, Johann Carl Schultz, 1850
Kościół św. Elżbiety, 1896 (w trakcie rozbierania fortyfikacji miejskich)
Tablica ku czci żołnierzy z gdańskich pułków piechoty poległych podczas I wojny światowej, odsłonięta 22 VIII 1937 w kościele św. Elżbiety
Kościół św. Elżbiety, lata 60. XX wieku
Kościół św. Elżbiety, 2010
Kościół św. Elżbiety, 2012
Drzwi główne (pd strony zachodniej) do kościoła św. Elżbiety z 1997
Drzwi boczne (od strony południowej) do kościoła św. Elżbiety z 1998
KOŚCIÓŁ ŚW. ELŻBIETY WĘGIERSKIEJ, Stare Miasto, między obecną ul. Elżbietańską a Podwalem Grodzkim. Początkowo kaplica związana z powstałym w 1394 szpitalem św. Elżbiety. Zgody na wzniesienie kaplicy udzielił 15 III 1394 wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen w przywileju fundacyjnym szpitala. Miała ona własnych kapelanów, udzielających sakramentów i opieki duszpasterskiej zarówno mieszkańcom szpitala, jak i Starego Miasta Gdańska, miała też uroczyście obchodzić dni patronów: św. Elżbiety i św. Jakuba Apostoła. Kaplica znajdowała się w wydzielonej sali szpitala (w miejscu obecnego prezbiterium), wyposażonej w ołtarz.
Przed 1417, po południowej stronie szpitala wybudowano kościół z jednonawowym, czteroprzęsłowym korpusem zachodnim z wysuniętymi na zewnątrz przyporami. Od strony zachodniej usytuowano niewielką kruchtę z ośmioboczną wieżyczką w osi kościoła. Wieżyczkę nadwieszono nad wejściem na kamiennych wspornikach i przykryto strzelistym hełmem. W 2. połowie XV wieku kościół otrzymał gwiaździste sklepienia. Prezbiterium otwarto od strony północnej szerokim przejściem do budynków szpitala, dzięki czemu chorzy mieli bezpośredni kontakt ze świątynią. Z powodu usypania wałów obronnych w bezpośrednim sąsiedztwie kruchty, w 1554 (wraz z wyburzeniem części zabudowań szpitalnych położonych najdalej na zachód) zamurowano zachodni portal.
W okresie reformacji przeszedł w ręce gminy kalwińskiej, w dużej mierze za sprawą pozostajacych w gdańskiej służbie wojskowej Szkotów i Holendrów. Na początku XVII wieku wysoki średniowieczny hełm został zastąpiony nowym, wyposażonym w latarnię. Na miejscu prezbiterium wykorzystującego mury najwcześniejszej sali szpitalnej powstało nowe, barokowe. W 1735–1737 ustawiono i poświęcono nowe organy, sfinansowane ze zbiórek przeprowadzonych w Gdańsku i w Holandii, w 1764–1767 kościół otrzymał nowy chór i nowe ławki. Po przejęciu w 1844 (wraz ze szpitalem św. Elżbiety) przez wojsko pełnił do 1920 funkcję kościoła garnizonowego (zastąpił w tej roli kościół św. Piotra i Pawła). W latach 1846–1847 Friedrich August Stüler wzniósł neogotyckie prezbiterium na miejscu dawnego barokowego, pierwsza msza dla żołnierzy miała miejsce 24 X 1847. Rozbiórka zachodniego ciągu fortyfikacji Gdańska w końcu XIX wieku spowodowała możliwość przywrócenia głównego wejścia. W latach 1895–1898 odrestaurowano kruchtę w duchu neogotyckim i otwarto zamurowany wcześniej zachodni portal.
W 1920 przekazany przez wojsko władzom miasta po likwidacji gdańskiego garnizonu. W 1921 był obiektem bezskutecznych starań strony polskiej podczas podziału mienia po państwie niemieckim. W 1920–1939 kościół misyjny (Stadtmissionskirche), zarządzany przy Towarzystwo Misyjne (Freistadtverein für Innere Mission). Od 1939 ponownie główny gdański kościół garnizonowy (pierwsza wojskowa msza odbyła się 12 XI 1939). Jesienią 1940 dokonano remontu dachów, naprawiono organy, jednak z uwagi na potrzebę generalnego remontu obiekt 21 IV 1941 zamknięto (funkcje zastępcze świątyni garnizonowej spełniały od tej pory kościół św. Barbary i kościół św. Pawła). Przed 1945 kościół z zewnątrz przypominał swoją architekturą czasy średniowiecza, wyposażenie wnętrza było jednak w większości nowożytne. Wzdłuż bocznych ścian korpusu nawowego stały drewniane empory, przy ścianie zachodniej znajdowały się organy, a pod łukiem tęczowym ambona.
W 1945 spłonęło wyposażenie, dach i hełm wieży. Runęło sklepienie prezbiterium, natomiast mury i sklepienia nawy zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Odbudowany jako jeden z pierwszych kościołów w Gdańsku: podstawowe prace przeprowadzono w latach 1947–1949. Zostały zrekonstruowane dachy i sklepienia w prezbiterium, przy odbudowie których zastosowano współczesny materiał – żelbet. Jedynym znaczącym elementem, którego brakuje na zewnątrz kościoła, jest hełm wieżyczki. Został on zastąpiony stożkowym daszkiem, przez co wieżyczka straciła dawną smukłość. Wnętrze kościoła zostało dostosowane do potrzeb nowych użytkowników, którym od 21 XII 1946 zostało Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego ( pallotyni). Kościół rektorksi, poświęcony 6 II 1949 przez administratora apostolskiego diecezji gdańskiej, ks. Andrzeja Wronkę. Odbudowany wedle projektu Czesława Świałkowskiego. Witraże i Drogę Krzyżową zaprojektowała w latach 1950–1955 Zofia Baudouin de Courtenay, organy (15 głosów) zamontowano w 1957.
Z okazji 1000-lecia pobytu w Gdańsku św. Wojciecha prof. Czesław Dźwigaj z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie wykonał dla kościoła pamiątkowe drzwi w brązie, poświęcone przez abp. Tadeusza Gocłowskiego 17 XI 1997. Drugie drzwi ten sam artysta wykonał z okazji jubileuszu 2000-lecia chrześcijaństwa i 20-lecia pontyfikatu Jana Pawła II, poświęcone 17 XI 1998 przez bp. Zygmunta Pawłowicza. JASZ
Kalwińscy pastorzy kościoła św. Elżbiety
| 1567–1583
|
Joachim Moldenhauer
|
| 1584–1602
|
Martinus Rauchstädt (zm. 9 X 1602), poprzednio rektor gdańskiej szkoły św. Bartłomieja, teść Bartholomäusa Keckermanna
|
| 1603–1618
|
Jacob Adam (Adami)
|
| 1619–1622
|
Wolfgang Modelius
|
| 1622–1626
|
Valentin Burchardus (1580–1626), w 1605 student w Würzburg (Bawaria), 1611 rektor gdańskiej szkoły św. Piotra i Pawła
|
| 1626–1631
|
Bartholdäus Nigrinus
|
| 1631–1632
|
Joachim Magirus
|
| 1632–1647
|
George Sommer
|
| 1648–1682
|
Casper Conrad Cruciger
|
| 1682–1704
|
Gerhard Wildermann
|
| 1704–1720
|
Daniel Pauli
|
| 1720–1749
|
Alexander Sostmann
|
| 1749–1754
|
Johann Daniel Frenske
|
| 1755–1772
|
David Ludwig
|
| 1772–1814
|
Christian Gottlieb von Duisburg
|
| 1815–1838
|
Ernst Gottfried Boeszoermeny
|
| 1838–1844
|
remont kościoła
|
| 1844–1920
|
protestancki kościół garnizonowy – kapelani wojskowi
|
| MrGl
|
Rektorzy kościoła św. Elżbiety
| 1946–1949
|
Stanisław Wierzbica SAC
|
| 1949–1956
|
Kazimierz Mielewski SAC
|
| 1956–1958
|
Alfons Kremzer SAC
|
| 1958–1961
|
Józef Kloc SAC
|
| 1961–1962
|
Stanisław Uramowski SAC
|
| 1962–1965
|
Piotr Drews SAC
|
| 1965–1968
|
Jan Stefanowski
|
| 1968–1972
|
Jan Pałyga SAC
|
| 1972–1978
|
Jan Papkała SAC
|
| 1978–1984
|
Jerzy Błaszczak SAC
|
| 1984–1990
|
Jerzy Firczyk SAC
|
| 1990–1999
|
Stefan Potoniec SAC
|
| 1999–2002
|
Jan Papkała SAC
|
| 2002–2011
|
Edward Szram SAC
|
| 2011–2023
|
Janusz Łuczak SAC
|
| 2023–
|
Sławomir Maizner SAC
|
| AGK
|
