CONRADI EDUARD FRIEDRICH, burmistrz Gdańska

Aktualna wersja na dzień 17:48, 13 lis 2024

Eduard Friedrich Conradi, rysunek Daniela Chodowieckiego, 1773

Herb rodziny Conradich

EDUARD FRIEDRICH CONRADI (1 XI 1713 Gdańsk – 4 IV 1799 Gdańsk), burmistrz Gdańska, kalwin. Wnuk Israela Conradi, syn Gottfrieda (21 VII 1667 – 18 X 1733, pochowany 3 XI 1733 w kościele Najświętszej Marii Panny pod płytą nagrobną nr 272), w sierpniu 1682 zapisanego do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, od 1698 majora w garnizonie gdańskim, służącego w twierdzy w Wisłoujście. Jego matką była Cordula Constantia, córka Heinricha Heina, druga żona ojca, poślubiona mu w 1708 w kościele św. Piotra i Pawła. Spośród ośmiorga rodzeństwa wieku dojrzałego dożyły dwie siostry: przyrodnia – Adelgunda (1703–1759), żona Nathaniela Dickhofa, oraz rodzona – Augusta Wilhelmina (1711–1739, zmarła zapewne przy pierwszym porodzie), od 1738 żona przedstawiciela angielskiej kolonii kalwińskiej w Gdańsku, Johna Turnera (syna Wilhelma) i również od tego roku (14 stycznia) posiadacza kupieckiego obywatelstwa Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli) .

W lipcu 1732 został zapisany do klasy secundy w gdańskim Gimnazjum Akademickim. Po ukończeniu nauki odbył dłuższą podróż edukacyjną po Europie Zachodniej. 26 X 1741 otrzymał kupieckie obywatelstwo Gdańska (jako Bürger-Kind). Życiowy sukces zapewnił mu intratny ożenek, poprzez który stał się człowiekiem nie tylko zamożnym, ale i ustosunkowanym.

Od 1748 był ławnikiem Głównego Miasta, od 1755 rajcą (min. w 1756 był odpowiedzialnym za klucze do Bramy Wyżynnej), w 1760 – sędzią. Od 1761 zasiadał w kolegium burmistrzów i był jednym z najdłużej sprawujących te obowiązki urzędników w dziejach miasta. Funkcję pierwszego burmistrza pełnił w 1762, 1766, 1770, 1773, 1775, 1780, 1784, 1788 oraz 1792 (do zajęcia Gdańska przez Prusy w 1793), drugiego w 1761, 1765, 1769, 1772, 1779, 1783, 1787 i 1791, trzeciego w 1764, 1768, 1777–1778, 1782, 1786 i 1790, czwartego w 1763, 1767, 1771, 1774, 1776, 1781, 1785 i 1789. Urząd burgrabiego królewskiego w Gdańsku sprawował w 1758 (jeszcze jako rajca), 1763, 1764, 1767, 1774 i 1777. Od 1775 do 1793 był jednocześnie protoscholarchą.

W 1764 w imieniu Gdańska wziął udział w elekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1764–1768 reprezentował Gdańsk na sejmikach generalnych pruskich, broniąc resztek autonomii Prus Królewskich i uprzywilejowanej pozycji miasta w strukturach tej prowincji i Rzeczypospolitej, zwalczając zwłaszcza ideę ujednoliconego dla całego kraju cła generalnego oraz nowej wspólnej stopy menniczej. W imieniu Gdańska wspierał walkę o przywrócenie pełnej wolności wyznaniowej dla innowierców w Prusach Królewskich, w kwietniu 1767 deklarując przystąpienie do dysydenckiej konfederacji toruńskiej. W efekcie tych działań – manipulowanych z zewnątrz przez mocarstwa ościenne – doszło jednak do konfederacji barskiej (1768–1772), a następnie I rozbioru Polski. Od tego momentu władze Gdańska skupiły się na obronie resztek niezależności miasta, starając się o rozluźnienie pruskiego systemu celnego i zachowanie łączności z polskim zapleczem, zabiegając o gwarancje bezpieczeństwa ze strony pozostałych mocarstw rozbiorowych, Rosji i Austrii. Znamienne, że w tym okresie, w 1776, otrzymał osobiste szlachectwo, nadane mu przez cesarza austriackiego Józefa II.

W latach 1775–1793 jako protoscholarcha zreformował w duchu oświeceniowym gdańskie szkolnictwo. Zmiany zaszły zwłaszcza w szkołach parafialnych, w których nauka języka łacińskiego została ograniczona na rzecz nowożytnego języka niemieckiego. W 1788 szkołę św. Barbary przekształcono w całkowicie niemiecką, a szkoły św. Katarzyny i św. Bartłomieja stały się placówkami niemiecko-łacińskimi. Tylko najbardziej prestiżowe szkoły – mariacka, św. Jana i św. Piotra – utrzymały status szkół łacińskich, jednak również z nauką języków nowożytnych. W opinii ówczesnych gdańskich nauczycieli był bardzo surowym, bezwzględnym i nieprzystępnym inspektorem oświaty, budzącym strach zarówno pośród kadry nauczycielskiej, jak i uczącej się w szkołach młodzieży.

W marcu 1793, podczas próby stawienia oporu wojskom pruskim w zajmowaniu Gdańska w ramach II rozbioru Polski, był pierwszym (prezydującym) burmistrzem. Pod jego kierunkiem Rada Miejska usiłowała poprzez negocjacje ocalić część przywilejów miasta, w tym zachowanie samorządu, zwolnienie od służby wojskowej i kwaterunków. Niektóre z tych postulatów zostały uznane w specjalnej deklaracji króla Fryderyka Wilhelma II. Po kapitulacji Gdańska (4 IV 1793), mając już 80 lat, odmówił wejścia do ustanowionego przez Prusaków tymczasowego Zarządu Miasta i wraz z całym kolegium burmistrzów złożył dymisję (17 IV 1793). W następnych latach wycofał się z działalności publicznej. U schyłku życia, podczas wizyty w Gdańsku kolejnego monarchy pruskiego Fryderyka Wilhelma III (30 V – 2 VI 1798), dokonał jednak symbolicznego pojednania z władzą i zaakceptował nowy porządek polityczny w Gdańsku. Król pruski obdarzył go wówczas tytułem tajnego radcy dworu do spraw wojskowych.

Do 1793 posiadał kamienicę przy Jopengasse 4 (ul. Piwna), sprzedał ją wówczas kupcowi Johannowi Jacobowi Frommowi. W latach 1786–1797 był także właścicielem kamienicy przy Heilige-Geist-Gasse 778 (ul. św. Ducha 38). Jego pierwszą żoną była od 1741 Anne Elisabeth (zm. 22 IX 1786), córka burmistrza Johanna Karla Schwartzwalda, dziedziczka rodzinnej fortuny (w tym wsi Rębowo, Otomin, Sulmin, Jankowo, Borkowo, Głębokie i na Żuławach Mokrego Dworu, Wiśliny i Dziewięciu Włók) oraz kolekcji numizmatycznej (zob. Heinrich Schwartzwald). Ponownie ożenił się 20 IV 1790 (mając blisko osiemdziesiąt lat) z Renatą Wilhelminą (ur. 1748), córką burmistrza Daniela Gralatha. Jako wdowa wyszła ona ponownie za mąż – w 1800 za Leopolda von Schrötera, w latach 1790–1808 mieszkała w kamienicy przy Langgasse 405 (ul. Długa 45).

Został pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny 18 IV 1799. Tylko z pierwszego związku doczekał się dwóch synów. Młodszy, Franz Eduard, zmarł w 1758, mając niespełna czternaście lat. Starszy, Karl Friedrich, ustanowił w testamencie specjalną fundację – Instytut Szkolno-Wychowawczy w Jankowie, zwany na jego cześć Conradinum. Od 31 III 2011 jego imię nosi gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1023. SK







Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 242, 319.
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, t. VII, Gdańsk 2019, s. 424, 547.
Dygdała Jerzy, Politycy gdańscy doby Oświecenia, w: Mieszczaństwo gdańskie, Gdańsk 1997.
Michalak Jerzy M., Od Förstera do Frühlinga. Przyczynki do dziejów życia muzycznego i teatralnego dawnego Gdańska, Gdańsk 2009.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342-1792 i 1807-1814, t. I Spisy t. II Biogramy, Gdańsk 2008.