STARE MIASTO

[[File:Kościół św. Brygidy, około 1900.jpg|thumb|Kościół św. Brygidy na starym Mieście, widok od strony północno-wschodniej, około 1900]]

[[File:Widok na kościół św. Brygidy od strony ul. Malarskiej na Starym Mieście, 1919.JPG|thumb|Widok na kościół św. Brygidy od strony ul. Malarskiej na Starym Mieście, 1919]]

'''STARE MIASTO''', obecnie obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do [[ZAMCZYSKO | Zamczyska]] i dolnego odcinka [[MOTŁAWA | Motławy]]. Pod obecną nazwą od około 1368 roku, potwierdzoną od 1374 (''alde stad Danczk'', po polsku pierwszy raz w 1550). Kształtowało się od 2. połowy XII wieku wraz z napływem do Gdańska żeglarzy, kupców i rzemieślników, głównie z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zachód od [[GRODZISKO | grodu]] (od okolic obecnej ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (obecne ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał [[POTOK SIEDLECKI | Potok Siedlecki]] (orientacyjnie wzdłuż południowej pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. Kępie Dominikańskiej z [[KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA | kościołem św. Mikołaja]]. Na zachodzie skupisko dochodziło do obecnej ul. Kowalskiej. Około lat 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, około 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północną – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice obecnego dworca PKP. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII wieku [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościół św. Katarzyny]] (z cmentarzem nad późniejszym Kanałem Raduni i szkołą). W 1227 roku funkcjonowała tam gmina niemiecka (głównie kupców z Lubeki), w początku roku 1227 wzmiankowani byli ''burgenses'' (mieszczanie) gdańscy oraz ich przedstawiciele z Hermanem zwani Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto. Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny. Po jego północnej stronie (obecne okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeologicznych w latach 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 północne, otwierającą drogę do [[OLIWA | Oliwy]], hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze 2: wschodnie w stronę grodu, zachodnie w stronę Tczewa. W 1272 roku, w wyniku [[BUNT MIESZCZAN GDAŃSKICH Z LAT 1271–1272 | buntu w okresie 1270–1271]], Stare Miasto utraciło obwarowania, dopiero w 1294–1295 otrzymując zgodę Przemysła II na wzniesienie murów. W 1308 zajęte przez zakon krzyżacki, częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI ([[RZEŹ GDAŃSKA W 1308 ROKU | rzeź Gdańska]]). Na przełomie 1308 i 1309 roku z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kościoła św. Katarzyny) i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto w 1999–2000). Na około 20 lat życie miejskie w Gdańsku zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od południa [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta]]; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano [[OSIEK | Osiekowi]]. Od połowy XIV wieku, po przekopaniu Kanału Raduni, tereny Starego Miasta zakon krzyżacki wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle [[POKUTNICE | pokutnic]], [[SZPITAL ŚW. JERZEGO | szpital św. Jerzego]], początkowo dla trędowatych), [[ZAMEK KRZYŻACKI | zamku]] (łaźnia, na zachód od [[WIELKI MŁYN | Wielkiego Młyna]], w 1381 przejęta przez mieszczan, w 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (około 1350), kuźnicy miedzi (w 1355, przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367). Charakter obszaru spowodował, że w późniejszym czasie mieszczanie Starego Miasta raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu  Starego Miasta pochodzą z 1365 roku; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu 2 szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (w 1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (w 1399, przy obecnej ul. św. Elżbiety, w okolicach [[KREWETKA | Krewetki]]). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, w 1377 nadano osadzie [[PRAWO CHEŁMIŃSKIE | prawo chełmińskie miejskie]], jednak z ograniczonymi kompetencjami (m.in. ze względu na podległość skarbową cechów zakonowi krzyżackiemu i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów). W 1382 roku komtur gdański udzielił mieszkańcom pożyczki na budowę ratusza ([[RATUSZ STAREGO MIASTA | Ratusz Staromiejski]]), w 1396 częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka fundowano klasztor [[BRYGIDKI | brygidek]]. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy obecnych  ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igielnickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w połowie XV wieku do Starego Miasta ([[NONNENHOF | Nonnenhof]]). <br/><br/> Od 1397 roku planowano otoczenie miasta wałem, w 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a [[MŁODE MIASTO (Jungstadt) | Młodym Miastem]]; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice obecnej ul. Wałowej. W roku 1402, kosztem Osieka, powiększono Stare Miasto o obszar 140 m długości i 80 m szerokości, czyli o okolice obecnej ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, obecnie Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; w 1415 powstał przy grobli [[SZPITAL ŚW. JAKUBA | szpital]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Stare Miasto) | kościół św. Jakuba]]. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono obecnie ul. Browarną. Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (w 1399 Pfeffergasse, w 1404 Pfefferstett) i Kowalska (w 1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (w 1355 weg, da man zu St. Georgen geht, w 1393 gasse bey St. Georgen), obecna nazwa od roku 1443 (sente Elsebethgasse, od [[SZPITAL ŚW. ELŻBIETY | szpitala]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. ELŻBIETY | kościół św. Elżbiety]]) i Garncarska (w XV wieku Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 roku w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), w 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zachód zwane było początkowo Czarnokrzyską (w 1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a nastęnie Targiem Kaszubskim (w 1694 Kassubischer Markt). W roku 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), w 1509 Stolarską (Tischlergasse), w 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm). Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na Stare Miasto w rejonie obecnej ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich w roku 1458 nowy [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARTŁOMIEJA I OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ BOGURODZICY | kościół św. Bartłomieja]], a w 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono [[KARMELICI | karmelitów]] z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kościół NMP, św. Eliasza i Elizeusza, obecnie [[KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA (Stare Miasto) | św. Józefa]]. Wzniesione w okresie 1466–1487 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z 3 bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się [[TARG DRZEWNY | Targ Drzewny]] (w 1515 holczmarkt = Holzmarkt). Przed rokiem 1611 na miejscu kuźnicy miedzi wybudowano Mały Młyn, zwany także Pszennym (obiekt, zwany obecnie Małym Młynem, był w rzeczywistości spichlerzem dla Wielkiego Młyna). Obszar Starego Miasta (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i około 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami Stare Miasto mogło liczyć 20 tysięcy mieszkańców. 17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta, sąd ([[ŁAWA MIEJSKA | Ławę]]) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W roku 1806 było 1231 budynków, w 1843 – 1348, w 1927 – 1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, w 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: w roku 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu w 1945 odbudowano 6 kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 12 II 1994 otwarty został dom handlowy w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął w roku 2001 kompleks handlowy City Forum, z hotelem, 17 I 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino Krewetka, w 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison Park. {{author: AJ}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]