GIMNAZJUM AKADEMICKIE

Aktualna wersja na dzień 16:59, 16 paź 2024

Widok na kościół św. Trójcy
i klasztor franciszkanów,
w którym mieściło się Gimnazjum Akademickie, Der Stadt Dantzigk..., 1687

Rzut poziomy kościoła
św. Trójcy i Gimnazjum Akademickiego, Barthel Ranisch, 1695

Tablica pamiątkowa Gimnazjum Akademickiego przy wejściu do Muzeum Narodowego

Johann Botsack, rektor Gimnazjum Akademickiego
w latach 1631–1643

Abraham Calow, rektor Gimnazjum Akademickiego
w latach 1643–1650

Aegidius Strauch, rektor Gimnazjum Akademickiego
w latach 1670–1682, miedzioryt Eliasa Hainzelmanna, 1682

Samuel Schelwig, rektor Gimnazjum Akademickiego
w latach 1685–1715

Bartholomäus Keckermann, profesor Gimnazjum Akademickiego
w latach 1602–1609

Friedrich Christian Bücher (22 V 1651 Schlieben, Saksonia – 18 III 1714 Gdańsk), profesor filozofii, opiekun biblioteki Gimnazjum Akademickiego od 1681

GIMNAZJUM AKADEMICKIE (w 1558 Gymnasium Dantiscanum / Gimnazjum Gdańskie; od 1580 Gymnasium Academicum sive Illustre / Gdańskie Gimnazjum Akademickie), w okresie staropolskim jedna z najznakomitszych protestanckich szkół w Europie. Rozpoczęło działalność 13 VI 1558 w budynku klasztoru franciszkańskiego, przekazanego 30 IX 1555 władzom Gdańska na potrzeby oświaty przez ostatniego gwardiana Jana Rollawa ( franciszkanie, kościół i klasztor św. Trójcy). W pierwszym etapie, do 1580, było typową czteroklasową szkołą średnią o przewadze przedmiotów teologiczno-retorycznych. Obowiązujący program opracował w 1568 trzeci rektor Andreas Franckenberger.

Zamknięta w 1576, w okresie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym, otwarta ponownie w 1580 już jako Gimnazjum Akademickie. Był to efekt dążeń od połowy XVI wieku reprezentantów trzech największych miast Prus Królewskich (Gdańska, Torunia i Elbląga) do utworzenia na tym terenie protestanckiego uniwersytetu, przeznaczonego głównie dla mieszczan. Po niepowodzeniu planu skupiono się na przekształceniu trzech istniejących w tych ośrodkach miejskich gimnazjów w placówki akademickie.

Reforma organizacyjna i programowa zapoczątkowana w Gdańsku w 1580 doprowadziła do powstania Gimnazjum Akademickiego w okresie rektoratu Jakoba Fabriciusa, reprezentującego wyznanie ewangelicko-reformowane. Umacniające się ambicje uniwersyteckie potwierdzały otwarte w latach 1580–1611 katedry teologii, filozofii, prawa i historii, retoryki, matematyki, medycyny z anatomią ( katedra anatomii), greki, hebrajskiego i języków orientalnych oraz powołany w 1589 lektorat języka polskiego. Wprowadzono też zwyczaje zbliżone do immatrykulacji, przemyślane i publikowane programy. Przedłużono też trwający cztery lata okres kształcenia do sześciu–dziewięciu lat poprzez powołaniu dwóch klas akademickich: secundy i primy, w których prowadzono zajęcia odpowiadające programem uniwersyteckim wydziałom teologii, filozofii, prawa i medycyny, jednak bez możliwości uzyskiwania wyższych tytułów i stopni naukowych. Status absolwentów Gimnazjum można by porównać do obecnych licencjatów. Od schyłku XVI wieku zatrudniono wielu wyróżniających się uczonych, absolwentów uniwersytetów europejskich (głównie niemieckich i niderlandzkich), posiadających stopień doktora. Ułatwieniem miały być przyznawane stypendia i nawiązane jeszcze podczas studiów i peregrynacji akademickich kontakty naukowe oraz wykorzystywanie stale wzbogacanych zbiorów założonej w 1596 Biblioteki Rady Miejskiej.

Osiągnięcia związanych z Gimnazjum Akademickim uczniów i profesorów nierzadko weszły na trwałe do dziejów nauki europejskiej z różnych dziedzin wiedzy. Wybitnymi astronomami byli Jan Heweliusz i jego nauczyciel matematyki oraz astronomii Peter Krüger, Heinrich Kühn, który jako pierwszy zastosował geometryczną interpretację liczb zespolonych, udoskonalił rozwiązywanie równań wyższych stopni, opracował prototyp elektroskopowej wagi analitycznej.

Spośród przyrodników sławni byli Johann Reinhold (1729–1798) i jego syn Georg Adam (1754–1794) Försterowie, którzy podczas wypraw z Jamesem Cookiem w latach 1772–1775 przeprowadzili ważne badania z zakresu biologii mórz tropikalnych; Georg Adam Förster zaliczany jest do czołowych przeddarwinowskich ewolucjonistów na świecie. Pionierskie badania w dziedzinie fizyki prowadził Daniel Gralath starszy. Z grona zatrudnionych w Gimnazjum Akademickim przyrodników Johann Conrad Eichhorn zapoczątkował mikroskopowe badania pierwotniaków morskich, Joachim Oelhaf jako pierwszy przeprowadził w 1613 publiczną sekcję zwłok, Israel Conradi sformułował pogląd dotyczący krążenia krwi w żywych organizmach.

Z Gimnazjum związani byli Daniel Fahrenheit oraz Philipp Clüver, twórca geografii historycznej. Wyjątkowe znaczenie miały poglądy profesora retoryki Johanna Mochingera, który doceniał znaczenie ergonomii w pracy marynarzy, uwagi o fizjografii Polski Paula Patera, dzieła Bartholomäusa Keckermanna, wybitnego filozofa i polihistora przełomu XVI –XVII wieku, który dążąc do ujednolicenia podstaw geografii, opracował metodę badań rozwiniętą później przez Bernharda Vareniusa i Isaaca Newtona. Interesujące rozprawy dotyczące prawa morskiego opracowali Reinhold Curicke, Samuel Friedrich Willenberg, Gottfried Lengnich. Duży rozgłos zyskały też dzieła historyczne i historiograficzne Joachima Pastoriusa, Johanna Schultza (Szołeckiego) i Gottfrieda Lengnicha.

Zajęcia dydaktyczne w Gimnazjum Akademickim w XVI–XVII wieku odbywały się w małych grupach, często metodą seminaryjną; badania głównie indywidualnie. Dopiero w XVIII wieku organizowano dociekania zespołowe, które przyczyniły się do powołania 23 X 1720 towarzystwa naukowego Societas Litteraria, 2 I 1743 Societas Physicae Experimentalis, przekształconego po 10 latach w Towarzystwo Przyrodnicze. W 1676, staraniem kilku gdańszczan, szkoła wzbogaciła się o sprowadzoną z Anglii tubę wzmacniającą głos mówiącego. W siedzibie szkoły, w skrzydle wschodnim dawnego klasztoru franciszkanów, znajdowało się Małe Audytorium Anatomiczne i biblioteka, w skrzydle południowym reprezentacyjne Auditorium Maximum (m.in. sala uroczystości organizowanych przez Radę Miejską) oraz sale wykładowe.

Pod koniec XVI wieku dobudowano skrzydło zachodnie, przeznaczone – obok sal wykładowych – na mieszkania. W 1604 wprowadzono urząd administratora, zarządzającego funduszami i wyżywieniem uczniów, od 1607, po przebudowie gmachu i przeniesieniu części pomieszczeń bursy na piętro, zapewniono uczniom darmowe noclegi i (do schyłku XVII wieku), także darmowe utrzymanie. Rektor pełnił początkowo obowiązki pastora kościoła Najświętszej Marii Panny, w latach 1585–1799 kościoła św. Trójcy, lektor języka polskiego obowiązki kaznodziei kościoła (kaplicy) św. Anny. Około 1600, w okresie największego rozkwitu, nauki jednorazowo pobierało 200 osób, w XVIII wieku zaczęło podupadać, w latach 1794–1799 nieobsadzone pozostawało stanowisko rektora. LM

W okresie I Wolnego Miasta Gdańska wojska francuskie przeznaczyły budynek szkoły na szpital i magazyny, w związku z czym zajęcia odbywały się w domu pastora Abrahama Blecha przy St. Trinitatis-Kirchengasse (ul. św. Trójcy). W 1810 zlikwidowano naukę języków orientalnych i starogreckiego, w 1812 teologii, prawa i medycyny. 18 VI 1815 władze pruskie przekształciły ją w sześcioletnią szkołę średnią. 10 XI 1817 połączone ze szkołą mariacką, stało się sześcioletnim Gimnazjum Miejskim, z siedzibą początkowo przy Kleine Krämergasse (ul. Podkramarska).

Przez cały okres działalności do Gimnazjum zapisało się 13 066 uczniów. Najwięcej zapisało się w 1644 – 168, po 1670 liczba ta nie przekraczała rocznie 100, najmniej zapisało się w 1811 – tylko trzech. W 1580, gdy funkcjonowały jeszcze trzy klasy, uczyło się w Gimnazjum łącznie 122 uczniów, w 1769, przy funkcjonowaniu pięciu klas – 194. Około połowa uczniów pochodziła z Gdańska i najbliższych okolic, pozostali z różnych stron: ze Szkocji, Szwecji, Norwegii, Inflant, Rusi, Litwy, Polski, Pomorza Zachodniego, Węgier, Czech, krajów niemieckich, nawet Francji, Szwajcarii i Włoch.

W okresie pełnego rozkwitu nauka w dwóch najstarszych klasach – pierwszej (prima; uczniowie średnio w wieku 17–19 lat) i drugiej (secunda, średnio w wieku 15–18 lat) – trwała po dwa lata, w pozostałych klasach rok, w sumie okres całkowitej edukacji wynosił lat siedem. Do najniższej, piątej, wstępnej klasy, od 1803 miejskiej szkoły św. Trójcy, przyjmowano chłopców w wieku około lat 12, ale także sześcio-siedmioletnich, ci uczyli w niej dłużej, przechodząc program innych niższych szkół miejskich. Od wszystkiego były indywidualne wyjątki. Przy zapisywaniu poddawano uczniów sprawdzianom i kierowano do odpowiednich dla nich klas, nauki nie rozpoczynano więc obligatoryjnie od najniższej, piątej klasy. Zdarzały się wypadki cofnięcia zapisanego już ucznia do szkoły parafialnej lub nauki domowej w celu uzupełnienia koniecznej wiedzy.

Ostatnim zapisanym do Gimnazjum Akademickiego (do klasy przedostatniej, secundy) 15 VI 1814 uczniem był późniejszy pedagog, dr Johann Samuel Hintz (28 VIII 1796 Gdańsk – 8 IX 1867 Gdańsk) (zob. Carl Eduard Hintz), zarazem pierwszy absolwent (matura nr 1 w 1818) Gimnazjum Miejskiego. BŚ