PRZYMORZE

Aktualna wersja na dzień 11:03, 17 cze 2024

Potok Oliwski na planie z 1739 (fragment): przy ujściu potoku do Zatoki Gdańskiej obecne Jelitkowo, po prawej (w górę) obecne Przymorze, po lewej (w dół) obecna Żabianka

Dzielnica Przymorze Małe na tle planu administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Przymorze Małe według statutu dzielnicy z 2014

Dzielnica Przymorze Wielkie na tle planu administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Przymorze Wielkie według statutu dzielnicy z 2014

Obecna ul. Mściwoja II, koniec lat 20. XX wieku

Przymorze Małe, ul. Śląska, połowa lat 60. XX wieku

Przymorze, bloki przy ul. Chłopskiej

Falowiec przy ul. Obrońców Wybrzeża

PRZYMORZE (1279 Primore, 1283 Prsimore), obecnie dwie dzielnice Gdańska ( administracyjny podział). Pierwotnie wieś założona w połowie XIII wieku przez opactwo cystersów z Oliwy. Szybko zanikła, zapewne w sąsiedztwie późniejszej posiadłości Konradshammer, której nazwę po 1945 próbowano spolonizować na „Kowacze” i rozciągnąć na część tzw. Dolnej Oliwy („Oliwa za torami”), na planowane osiedle mieszkaniowe między Potokiem Oliwskim a Zaspą. Na terenie tym w XVII wieku znajdowała się część tzw. Burau, czyli wrzosowisk między Jelitkowem, Brzeźnem a Oliwą, oraz bór sosnowy, którego resztki (około 200 ha) wycięto w 1865, zniszczone w 1945 Biały Dwór, Czerwony Dwór i Czarny Dwór, a także założony w XIX wieku cmentarz dla oliwskich ofiar epidemii cholery (miejsce upamiętnia krzyż na placyku przy skrzyżowaniu ul. Bolesława Krzywoustego i ul. Mściwoja II). Ostatecznie jednak powrócono do nazwy średniowiecznej wsi Przymorze. 1 IV 1907, wraz ze wsią Jelitkowo, grunty włączone do gminy Oliwa, od 1 VII 1926 wraz z tą gminą w granicach miasta Gdańska.

Obecną ul. Piastowska zwano wcześniej Kaisersteg (Cesarska Ścieżka); ul. Bora Komorowskiego (do 1945 Sasper Weg i Colbatzer Straße, od 1945 ul. Zwycięzców, następnie Czerwonego Sztandaru) była polną drogą prowadzącą do Czerwonego i Białego Dworu; ul. Bolesława Krzywoustego powstała z przestrzennego układu panoramicznego, zwanego Fürstliche Aussicht (Książęcy Widok) – w połowie XVIII wieku wycięto tu pas lasu, dając widok na morze z Parku Oliwskiego. Odcinek do obecnej ul. Chłopskiej (do 1945 Konradshammerstraße) istniał od 1901, zabudowa pojawiła się w okresie II Wolnego Miasta Gdańska. W 1904 istniały już drogi polne (jeszcze bez zabudowy): ul. Wiatraczna (do 1945 Mühlenhof, Mühlenweg, obecnie ulica skreślona z wykazu), wzdłuż torów, między ul. Kołobrzeską (do 1945 Lübeckerstraße) a ul. Śląską (Konradstraße, do 1945 Emdenstraße, od 1945 ul. Lubelska), obecnie praktycznie nieistniejąca, ul. Lęborska (do 1945 Bremmer Straße) i ul. Mściwoja II (do 1945 Günthershofer-Promenade – Wojnowska Promenada; Wojnowo). W 1907 przy początkowym odcinku obecnej ul. Śląskiej wybudowano gazownię ( gazownie), utworzono placyk przy dworcu kolejowym (obecna ul. Droszyńskiego, do 1945 Zimmererstraße) i pętlę autobusową (obecnie w granicach Oliwy), w rejonie ul. Bora-Komorowskiego, ul. Beniowskiego i ul. Krzywoustego postawiono niewielkie robotnicze osiedle Lauentaliem (Letniewo). Około 1920 powstała wytwórnia farb i lakierów Daol (po 1945 Polifarb) oraz fabryka czekolady Olka, przejęta po bankructwie w 1925 przez firmę Anglas. W 1928 rzadka zabudowa dochodziła do obecnej ul. Poznańskiej (do 1945 Lützowstraße); pojawiły się domy wzdłuż obecnej ul. Beniowskiego (do 1945 Blücherstraße, od 1945 ul. Jarosława Dąbrowskiego), Słowiańskiej (do 1945 Humboldtstraße), Czerwonego Dworu (do 1945 Rothöferweg) i przecznic między ul. Śląską a ul. Lęborską. W latach 30. XX wieku istniała ul. Kołobrzeska (do 1945 Lübeckerstraße); zabudowa rejonu na południe od niej (przy torach kolejowych: obecnie południowe części ulic Słupskiej, Lęborskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej) wkroczyła na teren Młyńca.

Obecną nazwą Przymorze obejmuje się dwie dzielnice Gdańska: Przymorze Małe (część zachodnia z Wojnowem), o powierzchni 2,26 km² i 16 650 mieszkańcach (2004), i Przymorze Wielkie (część wschodnia), o powierzchni 3,32 km² i 33 064 mieszkańcach (2004), z granicą wzdłuż ul. Chłopskiej i al. Rzeczypospolitej.

Przymorze Małe, dzielnica Gdańska. Według statutu z 2014 granica dzielnicy biegnie „linią kolejową w stronę Gdyni od ogrodu działkowego Kolejarz przy ul. Solikowskiego/Hynka (z tym ogrodem) do skrzyżowania z ul. Pomorską. Skręca w ul. Pomorską do północnego brzegu zbiornika retencyjnego, a następnie Potokiem Oliwskim do południowego brzegu kolejnego zbiornika i ul. Chłopskiej. Środkiem ul. Chłopskiej na południe do alei Rzeczpospolitej i skrzyżowania z ul. Hynka. Następnie brzegiem ogrodu działkowego Kolejarz, wzdłuż ul. Hynka do torów kolejowych”.

W 1951 ukończono budowę osiedla dla pracowników Polskich Linii Oceanicznych między ul. Beniowskiego i obecnej Bora Komorowskiego, składającego się z 38 domków wolno stojących i bliźniaczych. W 1957 oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 46 przy ul. Arkońskiej 17. W końcu lat 50. XX wieku ruszyła zabudowa w kwartale ulic: Piastowska–Śląska–Chłopska–Beniowskiego. Budowę rozpoczęto według projektu Wiesława Andersa, Jerzego Kołodziejskiego i Czesława Swędrzyńskiego od osiedla między ul. Śląską (kamień węgielny pod pierwszy budynek nr 68 wmurowano 10 VI 1959, pierwsi lokatorzy wprowadzili się w 1960) po ul. Piastowską, zasadniczo zakończoną w 1963 (49 budynków, 1720 mieszkań). Przymorze Małe charakteryzuje się przewagą niskiej i średniej zabudowy, z wyjątkiem kilku jedenastokondygnacyjnych punktowców po stronie zachodniej i północnej oraz 19-kondygnacyjnymi blokami przy ul. Lęborskiej 21 i Chłopskiej 7, terenami przemysłowymi o niskiej intensywności, do 2012 siedzibą Międzynarodowych Targów Gdańskich. W 1951 oddano do użytku przystanek Szybkiej Kolei Miejskiej: Polanki (od 1965 Przymorze, od 2004 Przymorze-Uniwersytet). W latach 50. przy ul. Krzywoustego 19 powstała podstawowa szkoła ćwiczeń dla Liceum Pedagogicznego (następnie Studium Nauczycielskiego), w latach 1972–2008 także siedziba Instytutu Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego (wyburzone, obecnie osiedle mieszkaniowe Oliwa Park). W 1965 oddano do użytku budynek Szkoły Podstawowej nr 71 przy ul. Zgody 6, w 1972 Szkołę Podstawową Specjalną nr 4 przy ul. Piastowskiej 35/37. W okresie 1972–1976 wzniesiono nowoczesny, dwukondygnacyjny kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego. W 1975 przy ul. Śląskiej 36 otwarto dom handlowy Hermes. W rejonie ul. Kołobrzeskiej powstały obiekty handlowe: hipermarket Real (budowany w latach 2002–2003, przy protestach okolicznych mieszkańców, o powierzchni handlowej około 11 000 m², z parkingiem podziemnym; zrealizowano tylko I etap projektu, bez planowanego parkingu naziemnego, domu towarowego i galerii gastronomicznych na zapleczu), hipermarket budowlany Praktiker, centrum handlowe Alfa Centrum. W 2007 oddano do użytku zamknięte osiedle Arkońska (róg ulic Śląskiej i Szczecińskiej, według projektu Marcina Kaniewskiego i zespołu Proconcept), w latach 2007–2010 Arkońska Business Park (ul. Arkońska nr 6, według projektu „APA” Wojciechowski sp. z o.o.; pięć budynków o funkcji biurowo-usługowej), od 2010 osiedle Oliwa Park (róg ul. Poznańskiej i Bolesława Krzywoustego, osiem budynków), od 2007 osiedle Nowa Oliva (róg ul. Beniowskiego i Bora-Komorowskiego, w miejscu byłej fabryki farb i lakierów Polifarb, 11 budynków).

Przymorze Wielkie, dzielnica Gdańska charakteryzująca się wysoką zabudową, zwłaszcza tzw. falowcami, uzupełniona zabudową niższą, pięciokondygnacyjną, według projektu Janusza Morka. Według statutu z 2014 granica dzielnicy biegnie „od skrzyżowania alei Rzeczpospolitej i Hynka na północny zachód przez pętlę tramwajową, granicą Parku im. Jana Pawła II do ul. Olsztyńskiej aż do ul. Czarny Dwór na wysokości deptaku do mola. Omijając deptak, linią prostą lekko ku północy, przez Park Reagana do Zatoki Gdańskiej, w odległości około 250 m na północ od mola. Brzegiem morza w kierunku Sopotu aż do deptaku prowadzącego do ulicy Jagiellońskiej. Deptakiem wzdłuż ogrodzenia osiedla Neptun Park, skręca za osiedlem do ul. Piastowskiej. Środkiem ul. Piastowskiej aż do skrzyżowania z Chłopską i środkiem ul. Chłopskiej na południe do alei Rzeczpospolitej i skrzyżowania z ul. Hynka”.

16 II 1959 zatwierdzono statut Spółdzielni Mieszkaniowej Przymorze, przeznaczając na jej potrzeby około 200 ha między ul. Piastowską a Kołobrzeską (zob. Roman Raszewski). 10 VI 1959 wmurowano kamień węgielny pod pierwszy budynek Spółdzielni Mieszkaniowej „Przymorze”. Budowę rozpoczęto od osiedla nr 2 (między ul. Piastowską a Lumumby, obecnie ul. Jagiellońska) i nr 3 (między ul. Lumumby a ul. Obrońców Wybrzeża) w latach 1963–1968 (trzy falowce, 25 budynków typu „Morek”, łącznie 7640 mieszkań). Osiedle nr 4 (między ul. Obrońców Wybrzeża a Kołobrzeską) zrealizowano w latach 1970–1973 (falowiec przy ul. Obrońców Wybrzeża – 1790 lokali, 13 budynków niskich – 340 lokali, w 1980 dwa budynki rotacyjne – 180 lokali, łącznie 4310 lokali). Osiedle nr 1 (od Kołobrzeskiej do granicy z Zaspą-Rozstajami i Jelitkowskim Dworem) zrealizowano w okresie 1972–1973 (siedem budynków niskich – 1260 lokali, trzy falowce – 1520 lokali), w 1981 zbudowano dwa budynki rotacyjne (282 lokale). 5 VIII 1990 ustanowiono parafię św. Józefa (ul. Jagiellońska 9), 17 VI 1997 poświęcono kościół św. Brata Alberta (ul. Olsztyńska 2). Walorem Wielkiego Przymorza jest sąsiedztwo plaż i Parku im. Ronalda Reagana.

W sumie Spółdzielnia Mieszkaniowa Przymorze w okresie 1960–1981 wybudowała 15 252 mieszkania; w ponad stu blokach i punktowcach zamieszkało 49 714 osób (Przymorze Małe 16 650, Przymorze Wielkie 33 064). Od 1959 działała Szkoła Podstawowa nr 25, od 1967 w nowym budynku przy obecnej ul. Jagiellońskiej 11 (od 1983 X Liceum Ogólnokształcące). W 1968 oddano do użytku budynki Zasadniczej Szkoły Budowlanej przy ul. Lumumby i Szkoły Podstawowej nr 76 przy ul. Lumumby 14 (w 1970 otrzymała basen), w 1972 otwarto Szkołę Podstawową nr 44 (przeniesioną ze Strzyży) przy obecnej ul. Jagiellońskiej 24, w 1973 budynki szkół podstawowych: nr 78 (ul. Kołobrzeska 75), nr 79 (ul. Kołobrzeska 49) i nr 80 (ul. Opolska 9); działają także szkoły zawodowe (Zespół Szkół Zawodowych nr 9 im. prof. Romualda Adama Cebertowicza, al. Kaczyńskiego 35).

W latach 2003–2006 powstało osiedle Jelitkowski Dwór, 2004–2006 u zbiegu ulic Obrońców Wybrzeża i Dąbrowszczaków wybudowano zespół trzech wieżowców mieszkalno-usługowych Horyzont (architekt Marian Synakiewicz, 387 mieszkań), a w okresie 2007–2009 Galerię Przymorze koncernu Leclerc (na jedenastohektarowej działce, zakupionej w 1998; według projektu architektonicznego Anny Sołtysiak; powierzchnia użytkowa 62 018 m², 100 butików i hipermarket, parking podziemny na 800 stanowisk, naziemny na 400). Przy ul. Obrońców Wybrzeża powstało osiedle Marina Primore (cztery budynki: Koga, 2007; Karawela, 2008; Fregata, 2009; Big Boy Building, 2009) o zróżnicowanej zabudowie (od 4 do 18 pięter). W 2010 roku oddano do użytku zamknięte osiedle Trzy Żagle przy ul. Olsztyńskiej (trzy budynki mieszkalne z częścią usługowo-handlową). RED