PARAFIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W GDAŃSKU

PARAFIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W GDAŃSKU. Parafia jest podstawową kościelną jednostką administracyjną tworzoną na stałe przez biskupa diecezjalnego w celu zapewnienia wiernym opieki duszpasterskiej i sakramentalnej na określonym terytorium. Na czele każdej parafii stoi wyznaczony przez biskupa proboszcz (mianowany na czas nieokreślony) lub administrator (mianowany na pewien okres). Ze względów duszpasterskich możliwe jest także zakładanie parafii personalnych, skupiających wiernych według kryterium językowego, narodowego lub obrzędowego. W szczególnych okolicznościach, gdy niemożliwe jest tworzenie samodzielnych parafii, prawo kościelne dopuszcza ustanawianie na okres przejściowy ośrodków filialnych (punktów duszpasterskich, lokali, kuracji, wikariatów eksponowanych), które pod względem kanonicznym są równe parafiom, ale nie mają osobowości prawnej, a zatem nie są uznawane przez władze państwowe. Przed II wojną światową praktykowane było również zakładanie ekspozytur, mających prawo wykonywania tylko kilku wybranych czynności duszpasterskich.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa parafią określano teren podlegający władzy biskupa, wokół którego skupiało się życie religijne wiernych, a duszpasterstwo miało charakter miejski. W związku z rozwojem katolicyzmu od IV wieku kapłani wspomagający biskupa rozwinęli działalność duszpasterską poza ośrodkami miejskimi, wskutek czego powstawały nowe wspólnoty wiernych, które następnie, około XI wieku, przekształciły się w samodzielne parafie. O znaczeniu i roli parafii wspominał sobór laterański IV. Jednak dopiero sobór trydencki wprowadził obowiązek określenia dokładnej granicy każdej z parafii i polecił wyznaczać dla niej stałego duszpasterza.

Na ziemiach polskich pierwsze ośrodki kultu powstawały przy świątyniach budowanych w największych ówczesnych skupiskach miejskich. Nie były one jednak oficjalnie kościołami parafialnymi, a jedynie wypełniały wszystkie funkcje, które później należały do obowiązków parafii. Obok kościołów grodowych powstawały również, obsadzane przez fundatorów, kościoły wiejskie, z których korzystali właściciele ziemscy bądź też mieszkańcy najbliższej okolicy. Takie świątynie konkretne uprawnienia duszpasterskie uzyskiwały stopniowo. Dopiero z okręgów grodowych oraz innych ośrodków wiejskich na przełomie XII i XIII wieku ukształtowały się rzeczywiste parafie z ściśle określonym terytorium.

W Gdańsku pierwsza parafia spełniająca funkcje duszpasterskie wobec grodu oraz całego podległego mu rejonu wiejskiego powstała przy grodowym ► kościele Bożej Rodzicielki Marii w pierwszej połowie XII wieku. Na przełomie XII i XIII stulecia wyodrębniono z niej parafię przy ► kościele św. Jakuba w ► Oliwie, ► św. Wojciecha w ► Świętym Wojciechu oraz ► św. Mikołaja w gdańskiej osadzie rybacko-rzemieślniczej (rejon Podwala Staromiejskiego). Z chwilą objęcia kościoła św. Mikołaja przez ► dominikanów w 1227 roku utracił on status parafii na rzecz świątyni grodowej. W tym samym okresie rozpoczęto budowę ► kościoła św. Katarzyny, który po 1308 przejął prawa parafialne nad ► Starym i ► Młodym Miastem oraz okolicznymi miejscowościami. Parafię grodową około 1326 roku zlikwidowano, przenosząc jej wezwanie na ► kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP) na Głównym Mieście. Od początku istnienia obiekt ten funkcjonował jako kościół parafialny dla ► Głównego Miasta, ► Długich Ogrodów i ► Starego Przedmieścia. Zapewne w XIV wieku istniała już także, prowadzona przez ► cystersów oliwskich, parafia w dzisiejszej ► Matarni, nosząca początkowo tytuł św. Materna, a następnie ► św. Walentego.

W dziejach gdańskiego Kościoła wyróżnić można trzykrotną generalną reorganizację sieci parafialnej: w latach 1456, 1718 i 1840–1842. Do pierwszej reorganizacji doszło po ► wojnie trzynastoletniej. 28 I 1456 biskup włocławski Jan Gruszczyński (zwierzchnik diecezji obejmującej Gdańsk) wyodrębnił z parafii NMP parafię przy ► kościele św. Jana w północnej części Głównego Miasta, parafię przy ► kościele św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu oraz parafię przy ► kościele św. Barbary na Długich Ogrodach. Z parafii św. Katarzyny wyłączył zaś północno-wschodnią część Starego Miasta, tworząc parafię przy ► kościele św. Bartłomieja. Tak nakreślony układ parafialny utrzymał się do czasów ► reformacji, kiedy wszystkie funkcje parafialne Kościoła katolickiego przejęła parafia gdańska z siedzibą na plebanii kościoła NMP, a następnie przy ► Kaplicy Królewskiej.

Ponownego podziału rozległego terytorium na okręgi filialne z zachowaniem formalnej jedności parafii gdańskiej dokonał biskup Konstanty Felicjan Szaniawski 14 II 1718. W wyniku tego podziału teren parafii przy kościele NMP (z siedzibą przy Kaplicy Królewskiej) został ponownie ograniczony do południowej części Głównego Miasta i Starego Przedmieścia. Kościół św. Mikołaja obsługiwać miał odtąd północną część Głównego Miasta i Długie Ogrody, kościół karmelitański św. Eliasza i Elizeusza (później ► kościół św. Józefa) – południowo-zachodnią część Starego Miasta, a brygidiański ► kościół św. Brygidy północno-wschodni rejon Starego Miasta. Powstały wówczas także: obsługiwana przez ► bonifratrów parafia przy ► kościele św. Jana Chrzciciela, jezuicka parafia przy ► kościele św. Ignacego Loyoli na ► Starych Szkotach oraz parafia ► franciszkanów reformatów przy ► kościele św. Antoniego Padewskiego na ► Chełmie.

Kolejne parafie w Gdańsku wokół dawnych świątyń klasztornych powstały dopiero na początku XIX wieku. Około 1835 w miejsce parafii św. Jakuba powstała parafia przy ► kościele Trójcy Świętej w Oliwie, a w 1839 samodzielna parafia św. Ignacego Loyoli na Starych Szkotach. W 1840 erygowano odrębne parafie przy Kaplicy Królewskiej oraz przy kościele św. Mikołaja, św. Brygidy i św. Józefa (dawniej św. Eliasza). W 1866 założono parafię przy ► kościele św. Jadwigi Śląskiej w ► Nowym Porcie, w 1907 przy ► kościele św. Franciszka z Asyżu na ► Siedlcach, a w 1911 przy ► kościele Najświętszego Serca Jezusowego we ► Wrzeszczu. W okresie ► II Wolnego Miasta Gdańska powstało następne pięć parafii (w ► Brętowie, ► Brzeźnie, ► Rudnikach, ► Nowych Szkotach i ► Letnicy) oraz dwie parafie personalne dla mniejszości polskiej (przy ► kościele Chrystusa Króla i ► św. Stanisława Biskupa Męczennika). Od końca II wojny światowej powstało kolejne 45 wspólnot duszpasterskich, w 2014 w granicach administracyjnych miasta Gdańska działało 59 parafii katolickich, ich stan na ten rok oddają poniższe tabele. [AGK]