GŁÓWNE MIASTO

< Poprzednie

Następne >

Wielki mistrz zakonu krzyżackiego, a wcześniej między innymi komtur gdański, Winrich von Kniprode odnawia (zaginiony) przywilej lokacyjny swojego poprzednika z 1343 dla Głównego Miasta Gdańska, Malbork 5 VII 1378

Główne Miasto, 1855

Główne Miasto, widok ma obecną ul. Bosmańską i Żuraw, lata 20. XX wieku

Główne Miasto, rejon kościoła św. Jana od obecnej ul. Grobla (po lewej), lata 20. XX wieku

Ulica Długa na Głównym Mieście, 1853

Ulica Szeroka, około 1870

Portale kamienic na Głównym Mieście, 1890

Ulica św. Ducha na Głównym Mieście, 1906

Główne Miasto, 1948

Ulica Piwna na Głównym Mieście

GŁÓWNE MIASTO, obecnie reprezentacyjna część dzielnicy Śródmieście. Po rzezi Gdańska w 1308 i zniszczeniu miasta na prawie lubeckim ( Stare Miasto), od końca lat 20. XIV wieku miejsce odradzania się życia miejskiego (zob. Gdańsk – początki miasta).

Zajmowało obszar między Podwalem Staromiejskim i Targiem Drzewnym na północy a Starym Przedmieściem (do Podwala Przedmiejskiego) na południu, na wschodzie dochodząc do Motławy, na zachodzie obejmując odcinki obecnej Wałów Jagiellońskich i ul. Okopowej. Początkowe nazwy: Nowe Miasto (nova civitas – w 1345, nuwe stad – w 1379), Nowy Gdańsk (w 1402 – nüwe Danczk, neye Gdanczk, Neudanzig), zostały wyparte przez nazwę Prawe Miasto (w 1406 rechte stat, następnie systematycznie Rechtstadt, w 1635 Prawe Miasto), w znaczeniu: Prawne (Prawe), dysponujące prawem miejskim (w opozycji do innych gdańskich miast: Starego Miasta, Młodego Miasta, Osieka, nieposiadających pełnych praw samorządowych). Obecna nazwa urzędowa, obowiązująca od 1949, jest tłumaczeniem późniejszego łacińskiego principalis civitas (po raz pierwszy w 1526) lub primaria civitas (1584).

Najstarsze osadnictwo Głównego Miasta (ślady odkryte pod Ratuszem Głównego Miasta), sięgające X wieku, w 2. połowie XX wieku utożsamiane było początkowo z najstarszym miastem na prawie lubeckim. Badania archeologiczne przełomu XX/XXI wieku dowiodły, że osadnictwo było niewielkie przestrzennie, nie dochodziło do Motławy i nie przekraczało obecnej ul. Chlebnickiej. Nauka powróciła tym samym do opinii wcześniejszych badaczy o lokalizacji miasta na prawie lubeckim na Starym Mieście. Za rządów Krzyżaków jako nowe gdańskie miasto około 1342 otrzymało prawo chełmińskie.

Sieć ulic: Długa (1331 longa platea), Ogarna (1336 platea braseatorum = Browarnicza, 1378 platea canum, niem. Hundegasse = Psia), św. Ducha (1336 platea sancti spiritus niem. hiligegeistgasse = Heilige-Geist-Gasse), Chlebnicka (1337), z której w 1449 wydzieliła się Piwna (Jopengasse = Jopejska, od piwa jopejskiego), Świętojańska (1349 platea sancti Johannis, niem. Johannisgasse), Mariacka (1353 platea dominae Mariae, niem. fruengasse = Frauengasse), Szeroka (1354 ampla platea, niem. brede gasse = Breitgasse) itp.

Od 1343 otaczane fortyfikacjami, po części zachowanymi, obejmującymi ponad 1,5 km murów z 22 basztami i 17 bramami. Na powierzchni 35 ha było w latach 1378–1379 aż 1396 zabudowanych posesji, w 1573 – 1761, w 1843 – 2098, w 1927 – 1699 (spadek). Obecnie stoi niewiele ponad 400 kamieniczek. Liczba mieszkańców w 1400 wynosiła 10–12 000, w 1500 – około 26 000, w 1880 – ponad 22 000, obecnie nie przekracza 6000. Po buncie mieszczan gdańskich w 1416 podzielone zostało na 4 kwartały.

W 1945 uleglo zniszczeniu w 95%. Rozpoczęta w 1948 odbudowa zespołu urbanistycznego nie została dokończona. Planuje się odtworzenie kolejnych około 200 kamieniczek. Najważniejsze budowle-zabytki: Ratusz Głównego Miasta, Wielka Zbrojownia, Dwór Artusa z fontanną Neptuna, Dom Uphagena; kościoły: św. Mikołaja, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Jana, Kaplica Królewska; bramy: Wyżynna, Złota (Długouliczna) z przedbramiem ul. Długiej oraz zespół bram wodnych Długiego Pobrzeża (ściśle: Nabrzeża – pons longus, Lange Brücke) z Żurawiem i Bramą Zieloną. Ciąg ul. Długiej i Długiego Targu z przedłużeniem na Długie Ogrody (tzw. Droga Królewska) uznano za najbardziej monumentalną oś urbanistyczną europejskiego średniowiecza. AJ

Ulice Głównego Miasta

Ulica	Nazwy historyczne	Informacje o nazwie współczesnej	Uwagi
Wojciecha Bogusławskiego	w XVII wieku hohes Tor am Wall (Brama Wyżynna przy Wale)	obecna nazwa od 19 XII 1953, na pamiątkę aktora, śpiewaka, dramatopisarza (1757–1829) i występów jego trupy w teatrze na Targu Węglowym w 1811
	1800 An der Reitbahn (Przy Ujeżdżalni), od ujeżdżalni, na której miejscu stanęła w 1883 roku Wielka Synagoga
	do 1945 Reitbahn
	w 1945 Kredytowa
Bosmańska	od 1358 boczmannstrate, później Bosmannsgasse	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Bootsmannsgasse
Chlebnicka	1337 platea pistorum (Piekarska) – razem z ul. Piwną	obecna nazwa od 1945
	1382 platea panum (Chlebowa)
	do 1945 Brotbänkengasse (Ław Chlebowych)
Długa	od 1331 longa platea	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Langgasse, niekiedy razem z Długim Targiem, po polsku już w 1552 (długa ulica)
Długi Targ	1379 forum (Targ)	obecna nazwa od 1945
	od 1416 z dodatkiem Długi: langer markt, Langemarkt
	do 1945 Langer Markt, po polsku w czasach nowożytnych także jako Długi Rynek
Długie Pobrzeże	XIV– XV wiek – pomosty przeładunkowe nad Motławą nazywane były od bram, przed którymi powstawały: Brotbänkenbrücke (pomost Chlebnicki), Frauenbrücke (pomost Mariacki), Heilige-Geist-Brücke (pomost Świętego Ducha) itd.	obecna nazwa od 1945
	1592–1945 Lange Brücke (Długi Pomost)
Dziana	1382 novum raas (Nowe Grzęzawisko)	obecna nazwa od 1945
	1459–1945 Kleine Hosennähergasse (Mała Spodniarska)
Garbary	od 1357 platea cerdonum, później Gerbergasse	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Große Gerbergasse
Grobla	od 1351 agger	obecna nazwa (z numeracją odcinków) od 1945
	do 1945 Damm, numeracja odcinków: I–IV od około 1400
Grząska	1353 ras (Grzęzawisko)	obecna nazwa od 1945
	od 1382 antiquum raes
	do 1945 Altes Ross (Stare Grzęzawisko)
Kaletnicza	1353 nova platea (Nowa)	obecna nazwa od 1945
	od 1415 platea bursatorum
	do 1945 Beutlergasse (Kaletnicza), w 1552 także po polsku (miechownicza)
Klesza	od 1382 platea sacerdotum	obecna nazwa od 1945
	1416–1945 Pfaffengasse (Kapłanów), od sąsiednich domów kościelnych
Kołodziejska	od 1382 platea currificum, później Scharrmachergasse, w 1552 także po polsku (stalmaska)	obecna nazwa od 1945
	1800–1945 z dodatkiem Wielka (Große Scharrmachergasse)
Kotwiczników	od 1361 platea ancuficum	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Ankerschmiedegasse
Kozia	od 1382 platea caprarum lub czegengasse	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Ziegengasse
Kramarska	1350 Paternosterstrade (Paternoster), od bursztynowych ołtarzyków	obecna nazwa od 1945
	1356 platea institutorum
	1378 także cremergosse = Krämergasse (Kramarska)
	do 1945 z dodatkiem Große Krämergasse
Krowia	1415 putckergasse (Putziger = Pucka)	nazwa od 1945
	1633–1945 Kuhgasse (Krowia), od sąsiednich Ław Mięsnych
Księża	1378 twergasse retro Gotscalcum Nasen (Poprzeczna za Gottschalkiem Nase, Gottschalk Nase, burmistrz Głównego Miasta)	nazwa od 1945	obecnie nie istnieje, biegała przez teren obecnego zieleńca między Szeroką a Świętojańską, zanikła podczas jego budowy, ostatni budynek (nr 5) wyburzono w 1992 roku
	od 1415 platea sacerdotum
	do 1945 Priestergasse (Księża), od domów księży, w XIX wieku z dodatkiem I
Kuśnierska	od 1378 platea pellificum	obecna nazwa od 1945
	1416 Corssenergasse = (do 1945) Kürschnergasse
Latarniana	początkowo Hintergasse (Tylna)	obecna nazwa od 1945
	1633 an der Mauer (Przy Murze)
	1766–1945 po wprowadzeniu oświetlenia ulic (w 1766) Laternengasse (Latarniana), od przechowywanych tutaj latarni
Lawendowa	1357 twergasse ante monach os (Poprzeczna przed Mnichami)	obecna nazwa od 1945
	1763–1945 (ironicznie) Lawendelgasse (Lawendowa)
Lektykarska	1349 platea bremensium (Bremeńska, identyfikacja niepewna)	obecna nazwa od 1945
	1377 platea bedellina, później Büttelgasse (Katowska), od kata, który miał tu siedzibę do 1484
	1778–1945 Portechaisengasse (Lektykarska)
Ławnicza	1415–1945 Matzkausche Gasse (Maćkowska), od nazwiska	obecna nazwa od 1945
Mariacka	od 1353 platea dominae Mariae	obecna nazwa od 1945
	później fruengasse = (do 1945) Frauengasse, w1552 także po polsku (niewiesczia)
	XIX–XX wiek niekiedy Panieńska, od kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Mieszczańska	1357 twergasse (Poprzeczna)	obecna nazwa od 1945
	od 1415 Birhalssche Gasse (Birhalsa) – od nazwiska
	do 1945 zniekształcona na Berholdsche Gasse (Berholda)
Minogi	1378 twergasse ante sanctum Johannem (Poprzeczna przed św. Janem)	obecna nazwa od 1945
	1415 tendelmarkt (Tandeta) – razem z obecną ul. Tandetą
	1633–1945 Neunaugengasse (Minogi)
Mokra	od 1415 broklosegasse, od „Bruch” czyli „bagno”	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Brocklosengasse (Bagnista)
Mydlarska	1357 arta platea (Wąska)	obecna nazwa od 1945
	1415–1945 seyphengasse = Seifengasse (Mydlarska)
	od 1523 sporadycznie także schomakergasse = Schuhmachergasse (Szewska)
Ogarna	1336 platea braseatorum (Browarna)	obecna nazwa od 1945
	od 1378 platea panum (Psia)
	do 1945 Hundegasse, od nazwiska lub od psów przeprowadzanych z Dworu Miejskiego na Spichlerze
Okopowa	1903–1945 Karrenwall (Wał Karowy) od bastionu Karowego z 1574	obecna nazwa od 16 X 1953	odcinek przy Głównym Mieście, wytyczona po rozbiórce wałów w końcu XIX wieku
	od 1945 Okopowa I
Pachołów	początkowo quergasse (Poprzeczna)	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Büttelgasse (Katowska), od pachołków kata, którego siedzibę przeniesiono tu w roku 1484 – nazwa obowiązywała dla odcinka prostopadłego do Straganiarskiej (w przedłużeniu Słomianej); odcinek prostopadły do Grobli do XVIII wieku zaliczano do ulicy Tobiasza
Pańska	1352 twergasse versus monachos (Poprzeczna w stronę Mnichów)	obecna nazwa od 1945
	po 1415 kageltympel, później Kagelzippel (Zakątek Kogi – etymologia niepewna), od kształtu
	1443–1945 Junkergasse (Kawalerska)
Piwna	1337 i 1382 jak Chlebnicka (zob. wyżej)	obecna nazwa od 1945
	1449–1945 osobno jako Jopengasse (Jopejska), od piwa jopejskiego
plac Dominikański	po 1840–1945 Dominikanerplatz	nazwa od 1945	w miejscu klasztoru dominikanów, rozebranego po spaleniu w 1813 roku
plac Tadeusza Polaka	1378 historyczna nazwa curia civitatis	obecna nazwa od 26 IX 2002
	do 1945 Stadthof ( Dwór Miejski)
	po 1945 bez nazwy
plac księdza Józefa Zator-Przytockiego	plac powstał w 1945, po rezygnacji z odbudowy kamieniczek przy ul. Piwnej 46 i 47	nazwa od 30 XI 2000	usytuowany przed wieżą kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Plebania	od 1342 locus dotis lub (do 1945) Pfarrhof	obecna nazwa od 1945	wytyczona dookoła kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Pocztowa	1357 Quergasse zur Langgasse (Poprzeczna do Długiej)	obecna nazwa od 1945
	1415 Kevelergasse (Kłótników)
	od 1522 Pluczengasse, później Plautzengasse (Płuckowa)
	1876–1945 Postgasse (Pocztowa)
Podgarbary	od 1343 Hintergasse (Tylna)	obecna nazwa od 1945
	od 1633 hinter der Gerbergasse an der Mauer (Za Garbarami Przy Murze)
	od XVIII wieku do 1945 Kleine Gerbergasse (Małe Garbary)
Podkołodziejska	początkowo Hintergasse (Tylna)		obecnie nie istnieje
	1633 hinter der Scharrmachergasse (Za Kołodziejską)
	od około 1800 Kleine Scharrmachergasse (Mała Kołodziejska)
	w 1945 Podkołodziejska (boczna od św. Ducha, między Kołodziejską i Teatralną)
Podkramarska	1357 twergasse ante dotem (Poprzeczna przed Plebanią)	obecna nazwa od 1945
	od 1378 parva platea institutorum
	do 1945 Kleine Krämergasse (Mała Kramarska)
Podmurze	początkowo Hintergasse (Tylna)	obecna nazwa od 1945
	1805–1945 Mauergang (Zaułek Murowy)
Pończoszników	1357 circa Mutilaviam (Przy Motławie)	obecna nazwa od 1945
	1378 z dodatkiem iuxta Mutilavam circa valvam liburnorum (Przy Bramie Kogi) lub ad plateam panum (Przy ul. Chlebnickiej)
	1459–1945 Große Hosennähergasse (Wielka Spodniarska), od wytwórców obcisłych trykotowych spodni, przypominających rajstopy
Powroźnicza	od 1357 platea funificum sive reperstrate	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Röpergasse, 1552 także w języku polskim (powroznicza)
Przędzalnicza	1357 twergasse (Poprzeczna)	obecna nazwa od 1945
	1415 Belgardsche gasse (Białogardzka), raczej od nazwiska niż od miasta
	1465–1945 twernegasse = Zwirngasse (Przędzowa), od zamieszkałych tu przędzalników
Różana	początkowo twergasse (Poprzeczna)	obecna nazwa do 1945
	1415 arta platea scilicet rosengasse (Wąska lub Różana)
	do 1945 Rosengasse (Różana)
Rybackie Pobrzeże	1540 Fischerbrücke	obecna nazwa od 1945	odcinek nabrzeża od Bramy Straganiarskiej do Baszty Łabędź
	do 1945 Fischbrücke (Rybacki lub Rybny Pomost)
Słodowników	1382 versus valvam (W stronę Bramy zwanej w XV wieku Żabiokrucką, (Poggenpolsches Tor, od 1574 Rybacką, Fischertor Bramia Żabia)	obecna nazwa od 1945
	1633–1945 Mälzergasse (Słodowników), od słodowni istniejącej tu już w 1382
Słomiana	od 1461 Strohgasse	obecna nazwa od 1946
	XVII–XVIII wiek przejściowo także Kleine Lawendelgasse (Mała Lawendowa)
	1839–1945 Priestergasse (Księża II)
Służebna*	1570–1945 Dienergasse, od mieszkających tu pracowników miejskich	od 1945	obecnie nie istnieje, do 1945 przedłużenie ul. Hintergasse (ul. Za Murami)
Straganiarska	od 1357 platea campensium (Szynkarska)	obecna nazwa od 1945
	1382 z dodatkiem: sive piscatorum (lub Rybacka)
	1415 z innym dodatkiem: powszechnie communiter Hökergasse (Straganiarska), ale także 1416 Große Fischergasse (Wielka Rybacka)
	do 1945 Hökergasse (odcinek od Lawendowej do Słomianej 1357 retro monachos (Za Mnichami), w XVII wieku zaliczany do Słomianej, a co najmniej od 1763 już do Straganiarskiej)
Szeroka	od 1354 (do 1945) ampla platea lub brede gasse = Breitgasse, w 1552 także po polsku (seroka)	obecna nazwa od 1945
Szewska	1378 twergasse circa turrim (Poprzeczna przy Wieży)	obecna nazwa od 1945
	od 1416 Trippenmachergasse
	1633–1945 Korkenmachergasse (Korkarzy), od wytwórców drewniaków
Szklary	1378 twerghasse ex opposito kleynsmedegasse (Poprzeczna na wprost Ślusarskiej)	obecna nazwa od 1945
	od 1415 (do 1945) schivenrissergasse = Scheibenritzergasse (Szlifierzy Szkła), później różnie zniekształcane, np. 1600 schiferittergasse (Krzywych Rycerzy), 1636 schiffredergasse (Armatorów), 1805 Scheibenrittergasse (Szybowych (Szklanych) Rycerzy)
Szpitalna	Gang nach dem Hospital zum Heiligen Geist (Zaułek Szpitalny św. Ducha) około 1800–1945 Lazarettgang (Zaułek Lazaretowy)	obecna nazwa od 1945
Św. Ducha	od 1336 (do 1945) platea sancti spiritus lub hiligegeistgasse = Heilige-Geist-Gasse, od szpitala św. Ducha, przeniesionego w 1357 na róg obecnej ul. U Furty i Tobiasza, w 1552 także po polsku (s. Ducha)	obecna nazwa od 1945
Świętojańska	od 1349 platea sancti Johannis	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Johannisgasse
Tandeta	1378 platea apud sanctum Johannem (Przy Świętym Janie)	obecna nazwa od 1945
	1415 czwernegasse = Zwirngasse (Przędzowa)
	po 1415 tendelmarkt
	do 1945 Tagnetergasse (Tandeta), prawdopodobnie pod wpływem polskiego słowa „tani”
Targ Rybny	Fischmarkt, przewidziany przywilejem w 1342 roku, funkcjonował pod tą nazwą do 1945, po polsku także Rybny Rynek (1752)	nazwa od 1945
Targ Węglowy	1342 anger umme sente Gertruden kirchhof (Łąka przy cmentarzu św. Gertrudy), od kościoła (rozebranego w 1563, kaplica św. Gertrudy)	obecna nazwa od 1945
	po 1473 Dominiksplan (plac Dominika), także 1765 Kohlenmarkt (Targ Węglowy)
	po 1933 Theaterplatz (Plac Teatralny)
Teatralna	Theatergasse	obecna nazwa od 1945	ulica wytyczona około 1850
Tkacka	od 1347 platea lanificum, później Wollwebergasse (Wełniarska)	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Wollwebergasse Große, od tkaczy wełny
Tobiasza	1353 twergasse circa forum piscium (Poprzeczna koło Targu Rybnego)	obecna nazwa od 1945
	1357 platea piscatorum (Rybaków)
	1368 neue Heilige Geistgasse (Nowa św. Ducha) – po przeniesieniu tu szpitala św. Ducha
	1416 Kleine Fischergassei (Mała Rybacka)
	od 1456 platea sancti Tobie
	do 1945 Tobiasgasse (Tobiasza)
Tokarska	1357 platea circa Mutlavem (Koło Motławy)	obecna nazwa od 1945
	1415–1945 Drehergasse (Tokarska), może także pochodzić od tragarzy (Träger, w gwarze wymawiane „drejer”)
U Furty	1357 twergasse versus castrum (Poprzeczna ku Zamkowi)	obecna nazwa od 1945
	1377 versus valvam (Ku Bramie, od Bramy Zamkowej)
	od 1415 nach dem Haustor (Ku Bramie Zamkowej), później Am Haustor (Przy Bramie Zamkowej)
	do 1945 Haustor
Wały Jagiellońskie	od 1897 Dominikswall (Wał Dominikański)	obecna nazwa od 16 X 1953	odcinek przy Głównym Mieście, od Huciska do Bramy Wyżynnej, wytyczona po rozbiórce fortyfikacji w końcu XIX wieku
	od 1945 Wały Jagiellońskie II
	w 1946 Dominikańska
Warzywnicza	1357 twergasse circa Mutlaviam (Poprzeczna koło Motławy)	obecna nazwa od 1945
	1415 Petercziliengasse
	do 1945 Petersiliengasse (Pietruszkowa), w 1552 także po polsku (Pietruszczana)
Wełniarska	1633 hinter der Wollwebergasse an der Mauer (Za Tkacką (ściślej: Wełniarską – Tkaczy Wełny) Przy Murze)	obecna nazwa od 1945
	1805–1945 Kleine Wollwebergasse (Mała Wełniarska)
Węglarska	1354 twergasse sancti spiritus versus monachos (Poprzeczna św. Ducha w stronę Mnichów)	obecna nazwa od 1945
	od 1415 (do 1945) colengasse = Kohlengasse (Węglowa)
Za Murami	do XVI wieku. An der Mauer (Przy Murze) – dla całego ciągu przewidzianych przywilejem z 1342 wąskich uliczek wzdłuż murów – od Bramy Kotwiczników do Baszty Jacek	obecna nazwa od 1946
	do 1945 Hintergasse (Tylna), w 1552 także po polsku (tilna)
	od 1945 Zamurna
Zbytki	1378 versus valvam keterhagin, później (do 1945) Ketterhagergasse	obecna nazwa od 1945
Złotników	1357 clensmedegasse = Kleinschmiedegasse (Ślusarska)	obecna nazwa od 1945
	1523–1945 Goldschmiedegasse (Złotników)
Zaułek Zachariasza Zappio	1378/1379 acies circa cimeterium s-ti johannis (zaułek przy cmentarzu św. Jana), później cmentarz św. Jana (Johannis Kirchhof lub St. Johannes Kirchhoff), sporadycznie (1880) Johannis Hintergasse (Tylna Świętojańska)	obecna nazwa od 25 III 1999	na planach często bez nazwy
*Nazwa potoczna. AJ