PRASA

Aktualna wersja na dzień 18:11, 28 lip 2024

„Wöchentliche Zeitung aus mancherley Orten”, 1619

„Theologische Berichte von neuen Büchern und Schriften”, 1765

„Danziger Anzeigen”, 1773

„Gedana, ein Unterhaltungsblatt für die gebildeten Stände Danzigs, zum Besten Hilfsbedürftiger” z 28 XII 1815

„Danziger Courier”, 1900

„Danziger Rundfunk” (1926–1941)

Siedziba „Dziennika Gdańskiego” przy Brotbänkengasse 14 (ul. Chlebnicka), 1922

Reklama „Dziennika Gdańskiego”, 1921

„Straż Gdańska”, rok I, nr 1 z 14 VIII 1927

Maszyna do pisana firmy Remington (USA) z czcionką dla Polski i Wolnego Miasta Gdańska, lata 20. XX wieku

PRASA. Wczesne formy prasy, odręczne pisma ulotne i okazjonalne istniały w Gdańsku od 2. połowy XVI wieku. Pierwsze założone w 1618 przez Andreasa Hünefelda pismo „Wöchentliche Zeitung aus mehrerlei Orten…” („Gazeta tygodniowa z kilku miejscowości …”), było w 1619 najstarszą gazetą na ziemiach Rzeczypospolitej (zamkniętą w 1619 staraniem burmistrza Eggerta von Kempena). Gdańsk zalicza się dzięki temu do jednej z kolebek prasy niemieckojęzycznej. Pismo wydawano w drukarni Andreasa Hünefelda. Na lokalne inicjatywy prasowe w mieście największy wpływ wywierała drukarnia Georga Rhetego i jego spadkobierców. Pismami dłużej funkcjonującymi były „Neue Wöchentliche Zeitung Auß Breslaw…” (1645–1653), „Particular-Zeitung” (następnie „Dingstags/Freytags Particular”; 1646–1660), „Danziger Ordinari Dienstags- (und Freitags-) Zeitung” (1660–1673), „Ordinari Dienstags- (und Freytags-) Zeitung” (1674–1689). W ukazujących się anonimowo pismach zamieszczano korespondencje, informacje, także o wydarzeniach lokalnych. Były one pozbawione komentarzy. W latach 1655–1666 Georg Rhete wydawał „Polnische Novellen” („Polskie Nowiny”), zawierające głównie informacje z Polski. O ile w 1. połowie XVII wieku Gdańsk był liczącym się w tej części Europy ośrodkiem prasowym, o tyle następne dziesięciolecia przyniosły zastój.

Notowanemu w XVIII wieku ożywieniu towarzyszyła zmiana profilu gdańskich pism. Miejsce gazet politycznych zajęły bardziej zróżnicowane treściowo czasopisma „oświeceniowe”. Zapoczątkowało je „Mühsame Bemerkerin derer menschlichen Handlungen” (1735–1737), o tendencji wychowawczej, adresowane głównie do kobiet. Do grupy pism moralnych należał odznaczający się lokalnym kolorytem „Der Teutsche Diogenes” (1736–1737). Charakter moralno-przyrodniczy miał „Der fromme Naturkundige” (1738–1739) ( Christian Sendel). Wysoki poziom reprezentował tygodnik „Freydenker” (1741–1743) o różnorodnej treści, charakteryzujący się lekkością stylu i świeżością spojrzenia. W konwencji korespondencji redagowany był tygodnik „Sendschreiben einiger Personen an einander über allerley Materien” (1748). Publikowane fikcyjne listy dały mu charakter pisma służącego rozrywce czytelnika. Gdańskie czasopiśmiennictwo moralne prezentowało dość wysoki poziom, co było zasługą redagującego „Freydenker” i „Sendschreiben…” Johanna Antona von Waasberghe’a. W XVIII wieku ukazywały się w Gdańsku także pisma naukowe i specjalistyczne. Ponadlokalne znaczenie miało „Polnische Bibliothec” (1718–1719), uważane za pierwsze czasopismo historyczne na terenie Rzeczypospolitej. W 1736 ukazywało się „Erläuterte Merkwürdigkeiten der Natur”, starające się przybliżyć zdobycze wiedzy przyrodniczej. Od 1747 wychodził organ Towarzystwa Przyrodniczego „Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”.

W 2. połowie XVIII wieku pojawiło się na gdańskim rynku prasowym kilka pism teologicznych: „Predigerbibliothek” (1763–1767), „Theologische Berichte von neuen Büchern und Schriften” (1764–1775) i „Religiöse Nebenstunden, eine periodische Schrift” (1777–1782). Ukazywały się tygodniki literackie, m.in. „Danziger Wochen-Schrift” (1784–1790), świadczące, że Gdańsk był dostrzeganym w Europie ośrodkiem prasowym. Wychodziły tu również gazety ogłoszeniowe, jak wydawane w okresie 1739–1812 „Danziger Erfahrungen”, a później „Danziger Anzeigen”. Pismo przekształciło się w lokalny dziennik ogłoszeń „Danziger Intelligenzblatt” i istniało do 1921.

Pod koniec XVIII wieku nowym punktem odniesienia dla gdańskiej prasy stopniowo stają się Prusy. Na początku XIX wieku w Gdańsku, nie licząc efemeryd, ukazywały się dwa pisma: „Danziger Anzeigen” i „Danziger Zeitung” (1795–1820). Okres I Wolnego Miasta Gdańska (WMG; 1807–1814) nie sprzyjał rozwojowi prasy. Poddana cenzurze francuskiej miała mieć charakter dyspozycyjny wobec gubernatora Jeana Rappa. Coraz ważniejszą rolę w życiu miasta prasa zaczęła odgrywać od lat 30. XIX wieku. Obok pism o charakterze dzienników urzędowych i gazet ogłoszeniowych ukazywały się czasopisma polityczne, m.in. „Allgemeine Politische Zeitung für die Provinz Preußen” (1839–1847), „Danziger Bürgerblatt” (1845–1847), wyznaniowe: „Sonntags-Blatt für alle Stände” (1841–1847), „Katholisches Wochenblatt” (1842–1935), naukowe i specjalistyczne: „Neueste Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig” (1820–1862), czasopisma teatralne: „Danziger Theater-Blatt” (1829), „Danziger Theateralmanach” (1844–1845), literackie: „Gedana, ein Unterhaltungsblatt für die gebildeten Stände Danzigs, zum Besten Hilfsbedürftiger” (1815–1816), „Der Aehrenleser auf dem Felde der Geschichte, Literatur und Kunst” (1821–1825), beletrystyczno-rozrywkowe: „Der Aufmerksame Zuschauer. Wochenschrift für Freunde der frohen Laune und Satire” (1826–1827). Pismem, które wywarło duży wpływ na kształtowanie gustów czytelniczych, było „Danziger Dampfboot für Geist, Humor, Satire, Welt- und Volksleben, Korrespondenz, Kunst, Literatur und Theater” (1827–1879), założone przez Wilhelma Schumachera. Charakterystyczne dla prasy gdańskiej 1. połowy XIX wieku były słabość publicystyki i duży udział w niej literatury. Wydawane w Gdańsku pisma upodabniały się do pism ukazujących się w miastach niemieckich.

Okres Wiosny Ludów wpłynął na pewne ożywienie gdańskiego rynku prasowego. Pojawiły się nowe tytuły, jak „Die Neuen Wogen der Zeit. Volks-Blatt für Unterhaltung, öffentliches Leben, Local- und Provinzial-Interessen” (1849–1876). Zaczęły ukazywać się pisma o zabarwieniu politycznym, jak „Eine politische Wochenchronik für Stadt und Land” (1848–1850). Dopiero powstanie „Danziger Zeitung” (1858–1930) zapoczątkowało w Gdańsku rozwój prasy informacyjnej, pisma nowego typu redagowanego w profesjonalny sposób.

W latach 70. XIX wieku pojawiły się inne dzienniki: katolicki „Westpreussisches Volksblatt” (1873–1920) i konserwatywny „Danziger Allgemeine Zeitung” (1878–1934). W 1891 pod redakcją Bernarda Milskiego zaczęła ukazywać się wychodząca do 1939 „Gazeta Gdańska”. W latach 1882–1901 wychodził dziennik „Danziger Courier”, z którym współpracował Paul Scheerbart. W 1894 pojawił się „Danziger Neueste Nachrichten”. Wydawany przez Gustava Fuchsa dziennik był przez blisko pół wieku największą gdańską gazetą. Od 1910 ukazywał się organ socjaldemokracji „Volkswacht”, a od 1920 „Danziger Volksstimme”. Efektem wzrostu zainteresowania historią Gdańska i regionu były periodyki „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins” (1880–1941) i „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereines” (1902–1936).

Lata 1914–1918 to okres regresu gdańskiej prasy i jej podporządkowanie cenzurze wojskowej. Dynamicznie rozwijała się prasa w Gdańsku po I wojnie światowej, co było związane częściowo z powstaniem II WMG. Obok „Danziger Neueste Nachrichten” opiniotwórczymi dziennikami były „Danziger Volksstimme”, „Danziger Allgemeine Zeitung” i organ partii Centrum „Danziger Volksblatt”, później „Danziger Landes-Zeitung” i „Danziger Volkszeitung”. Do 1930 wychodził także „Danziger Zeitung”. W okresie międzywojennym ukazywało się w Gdańsku kilkaset pism. O ile w 1919 powstało dziewięć nowych pism, o tyle w 1921 już 17, a w 1924 aż 31. Większość miała jednak charakter efemeryd i ograniczony zasięg.

Kilkadziesiąt pism poruszało kwestie gospodarcze, m.in. „Danziger Wirtschaftszeitung” (1921–1943), „Danziger Markt” (1921–1924), „Danzigs Hafen und Handel” (1927–1929). Wydawano czasopisma prawnicze, m.in. „Danziger Juristische Monatsschrift” (od 1922) i „Danziger Juristen Zeitung”. Ukazywały się pisma związkowe: „Die Arbeit” (1935), „Gewerkschaftskampf” (1933–1935), „Der Danziger Gewerkschaftler” (1924–1933), „Danziger Eisenbahner-Zeitung” (od 1924). Swoją prasę mieli komuniści: „Danziger Arbeiter-Zeitung” (1926–1931), „Die Freiheit” (1931–1933). Kulturze i sztuce Gdańska oraz regionów przygranicznych poświęcone było ciekawie redagowane pismo „Ostdeutsche Monatshefte” (1920–1939). Informacje na temat gdańskiego teatru przynosiły „Theaterzeitung des Stadttheaters Danzig” (1923–1941) i „Freie Volksbühne Danzig” (1927–1931). O Gdańskiej Rozgłośni Radiowej i programach radiowych informował „Danziger Rundfunk” (1926–1941). Wydawano pisma sportowe: „Sport” (1930–1934) i „Mitteilungen des Danziger Reitervereins” (1927–?), adresowane do kobiet: „Danziger Hausfrau” (1924), „Aus dem Reich der Frau. Illustrierte Wochenschrift für Frau und Haus” (1926–1933) i „Frau im Osten” (1922), filatelistyczne: „Briefmarken-Rundschau” (1920–1924) i „Neueste Briefmarken-Umschau” (1923–1924). O bogactwie i różnorodności rynku prasy świadczy ukazujące się w 1925 pismo pszczelarzy „Danziger Bienenzeitung” i działkowców „Danziger Kleingärtner” (1928–1934).

Prasa wydawana przez Niemców gdańskich podkreślała łączność kultury miasta z Rzeszą Niemiecką. Czołowe gdańskie dzienniki były starannie redagowane i wzorowane na gazetach niemieckich. Utworzony w 1921 Urząd Prasowy (Pressestelle) służył koordynacji polityki prasowej. Od 1930 wydawał on dla dziennikarzy w Niemczech biuletyn „Danziger Pressedienst”. Dziennikarze, gdańscy Niemcy, należeli do Stowarzyszenia Gdańskiej Prasy (Verband der Danziger Presse). Narodowi socjaliści wydawali w Gdańsku od roku 1931 tygodnik „Der Vorposten”, a od 1933 dziennik „Der Danziger Vorposten”. Fiaskiem zakończyła się próba uzyskania przez H. Rauschninga poprzez „Danziger Tageblatt” (1934–1935) większych wpływów w II WMG. W latach 1933–1937 nastąpił proces ujednolicenia prasy. Antynazistowskie pisma były często zawieszane, a ich dziennikarze podlegali represjom. Nakład „Danziger Volksstimme”, największego pisma opozycji, wzrósł do 40 000 egzemplarzy. Prasa Niemców gdańskich w okresie międzywojennym docierała także do mniejszości niemieckiej w Polsce. Jednorazowo wysyłano tam z Gdańska kilkanaście tysięcy egzemplarzy. Z treścią opiniotwórczych pism gdańskich zapoznawano się, z uwagi na wagę problematyki Gdańska, w kręgach decyzyjnych i opiniotwórczych wielu państw europejskich.

Obok „Gazety Gdańskiej” ukazywało się w Gdańsku wiele polskich pism, jak „Dziennik Gdański” (1919–1923), „Straż Gdańska” (1927, 1933–1939), „Baltische Presse” (1923–1931), „Robotnik Gdański”, potem „Związkowiec”, następnie „Polski Świat Pracy” (1921–1939). Czasopismem o ambicjach naukowych był „Rocznik Gdański” (1927–1939), następca „Pomorza” (1921–1925). Polscy dziennikarze byli od roku 1920 zrzeszeni w Syndykacie Dziennikarzy Pomorskich, od 1930 w Syndykacie Dziennikarzy Polskich w WMG. Ukazywały się także pisma żydowskie ( prasa żydowska), a w okresie 1915–1938 wydawano pisma rosyjskie, między innymi „Wiestnik Russkoj Kolonii Danciga. Russische Zeitung Danzigs” (1929–1935) i w języku chorwackim.

Przed i podczas II wojny światowej pisma gdańskie zostały całkowicie podporządkowane celom hitlerowskiej propagandy, co ilustruje między innymi treść takich pism, jak, „Der Deutsche im Osten” (1938–1944), „In den Wogen der Zeit” (1937–1941), „Wacht im Osten” (1933–1937), „Danziger Sonntagszeitung” (1930–1943). Nadal administracyjnie forsowano „Danziger Vorposten”. „Danziger Neueste Nachrichten” pozostał do końca swego istnienia największym dziennikiem Gdańska. Rynek prasowy był w sumie ubogi i całkowicie ujednolicony. 1 IX 1944 efektem procesu komasacji prasy było zaprzestanie wydawania „Danziger Neueste Nachrichten”. „Danziger Vorposten” zakończył swój żywot w ostatnich dniach marca 1945. Oznaczało to kres ponadtrzystuletniej obecności niemieckojęzycznej prasy w Gdańsku. Od 1949 na terenie RFN wydawano poświęcone problematyce gdańskiej pismo „Unser Danzig”.

Pierwszy numer gazety Polaków w powojennym Gdańsku, „Dziennika Bałtyckiego”, ukazał się 19 V 1945. „Głos Wybrzeża”, organ Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), wydawany przez RSW Prasa, ukazywał się już codziennie. Cenzura uległa zaostrzeniu i dziennikarze musieli wykazywać duży stopień dyspozycyjności wobec władz partyjnych. Prasa gdańska obejmowała swoim zasięgiem także Gdynię oraz Elbląg i, niezależnie od jej ideologicznego oblicza, miała wpływ na pogłębianie procesu identyfikacji jej czytelników z Trójmiastem i regionem. Największe gdańskie dzienniki miały też terenowe mutacje. Redakcje wszystkich gdańskich gazet mieściły się w Domu Prasy przy Targu Węglowym.

Pozytywny wpływ na gdański rynek prasowy wywarła odwilż październikowa 1956. Zelżała cenzura i mimo ograniczenia wolności wypowiedzi, nie było już powrotu do stanu sprzed roku 1956, choć przy Komitecie Wojewódzkim PZPR w Gdańsku działało Kolegium Prasowo-Redakcyjne. Powstawały nowe pisma, m.in. zakładowe. W lutym 1957 zaczęła się ukazywać popularna popołudniówka „Wieczór Wybrzeża”. W 1958 „Dziennik Bałtycki” miał jednorazowy nakład 100 000, „Głos Wybrzeża” 76 000, „Wieczór Wybrzeża” 43 000 egzemplarzy. Przejawem wzrostu aktywności społeczno-politycznej środowiska studenckiego było pismo „Kontrasty”. Dwutygodnik Studentów Wybrzeża” (1956) i inne, jak „Uwaga. Dwutygodnik społeczno-kulturalny” (1957–1958), „Kronika Studencka” (od 1958), „Jazz” (1958–1961). Dzięki sprzyjającemu klimatowi w latach 1957–1961 wydawano pismo „Kaszëbë”, do którego nawiązuje obecna „Pomerania”. Pojawiły się pisma propagujące gospodarkę morską i ludzi morza: „Tygodnik Morski” (1958–1974). Już wcześniej, od 1950, ukazywał się „Głos Stoczniowca” i „Głos Portowca” (1952–1956). Wychodziły pisma silnie związane z miastem i regionem gdańskim, jak „Jantarowe Szlaki” (od 1958), „Ziemia Gdańska”, „Gdański Rocznik Kulturalny”, a zwłaszcza miesięcznik kulturalno-społeczny „Litery” (1962–1974). W 1975 w ich miejsce i w miejsce „Tygodnika Morskiego” powstał ukazujący się do 1981 tygodnik społeczny „Czas”, jako nieliczne z gdańskich pism czytany i w głębi kraju. Interesującą inicjatywą wydawniczą był również „Punkt. Kwartalnik gdańskich środowisk twórczych” (1978–1981). Wśród czasopism naukowych znalazł się reaktywowany w 1954 i nawiązujący edytorsko do tomów przedwojennych „Rocznik Gdański”, Rocznik Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk „Libri Gedanenses”, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne”, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, „Bibliotekarz Gdański”, „Gdańskie Studia Muzealne”, „Studia Gdańskie”, „Gdańskie Studia Prawnicze”, „Ziemia Gdańska”. Periodyki naukowe wychodziły i na gdańskich uczelniach. Część czasopism była ściśle związana z problematyką morską, m.in. „Przegląd Morski” i „Bandera”, wydawana w Gdyni. W Gdańsku prowadził działalność Klub Publicystów Morskich Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich.

Sierpień 1980 przyniósł większą swobodę wypowiedzi prasowych i aktywizację ludzi pióra. Obok profesjonalnych pism wydawane były setki biuletynów i gazetek zakładowych, uczelnianych, szkolnych itd., najczęściej o charakterze prosolidarnościowym. Złamany został monopol prasy kontrolowanej przez PZPR. W „Dzienniku Bałtyckim” pojawiła się w 1981 rubryka „Samorządność”. Po 13 XII 1981 środowisko dziennikarskie Gdańska zostało poddane weryfikacji. Część redaktorów otrzymała wypowiedzenie: z „Czasu” zwolniono 14 osób, z „Głosu Wybrzeża” – osiem osób, z „Dziennika Bałtyckiego” i „Wieczoru Wybrzeża” po trzy osoby. Po ogłoszeniu stanu wojennego Gdańsk był jednym z największych ośrodków wydających prasę drugiego obiegu. Łącznie od 1976 ukazało się na jego terenie co najmniej 159 pism, w tym uwzględniając i okres legalnej działalności NSZZ „Solidarność”. Ważniejsze z nich to: „Biuletyn Tymczasowej (Tajnej) Komisji Zakładowej NSZZ «Solidarność» w Stoczni Gdańskiej «Rozwaga i Solidarność»” (1981–1989), „Solidarność” (Gdańsk, 1980–1990), „Robotnik Wybrzeża” (1978–1980), „Przegląd Polityczny” (od 1983), „Bratniak” (1977–1981), „Portowiec” (1980–1989). Na tle okresowo „ujednoliconej” prasy wyróżniała się zwłaszcza „Gwiazda Morza”, stanowiąca namiastkę pisma opozycyjnego. Ogólnie w okresie 1982–1988 rynek prasowy cechował zastój.

Pojawiające się nowe tytuły, jak w 1982 tygodnik „Wybrzeże”, wpisywały się w krajobraz prasowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Po 1989 w prasie gdańskiej nastąpiły istotne przekształcenia. W rezultacie ogólnych zmian ustrojowych zmieniły się: status instytucjonalno-organizacyjny prasy, jej wydawcy, charakter i tematyka. Prasa gdańska straciła w Trójmieście monopolistyczną pozycję. Niektóre pisma zwiększyły swoją objętość, częściowo dzięki ogłoszeniom. Poprawiła się szata graficzna i dzięki nowym środkom technicznym zmodernizował się proces przygotowania gazety do druku. Zmienił się system finansowania trzech największych gdańskich dzienników, wydawanych wcześniej przez Gdańskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa-Książka-Ruch. „Dziennik Bałtycki” i „Wieczór Wybrzeża” stały się własnością Passau-Neue Presse Verlag, a „Głos Wybrzeża” – Towarzystwa Wydawniczego „Arkona”. Nowe pisma nie zdobyły trwałej pozycji na gdańskim rynku prasowym. Dotyczyło to „Tygodnika Gdańskiego” (1989–1991) i „Gazety Gdańskiej” (1990–1993). Natomiast „Gazeta Morska” (od 1992), dodatek do „Gazety Wyborczej”, wtopiła się na dłużej w pejzaż prasy gdańskiej. Nadal dużą poczytnością cieszyły się dzienniki „Dziennik Bałtycki” i upadłe z czasem „Głos Wybrzeża” i „Wieczór Wybrzeża”, choć nie miały już tej niemal monopolistycznej pozycji jak przed 1989.

Po transformacji ustrojowej zwiększyła się w Gdańsku oferta prasowa. Od 1990 ukazuje się „Gdański Magazyn Informacyjny” i „Universitas Gedanensis”, a od 1991 „Gdański Biuletyn Proekologiczny”. Obok wielonakładowych dzienników i pism regionalnych, specjalistycznych i kulturalnych powstały czasopisma dzielnicowe, osiedlowe, uczelniane, gazetki parafialne. Gdańsk nie pretenduje do miana ogólnopolskiego ośrodka prasowego, co jest następstwem centralistycznej od lat polityki prasowej w Polsce, stanowi natomiast silny regionalny ośrodek prasowy. MA