PORT GDAŃSKI

Wersja z 14:10, 16 paź 2022

Pieczęć okrętowa z wizerunkiem godła Gdańska według odcisku
z 1691

Skład drzewny w porcie, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Przed wejściem do portu gdańskiego, około 1850

Carl Anton Mann, Przed gdańskim portem, 1855

Wejście do portu gdańskiego, 1838, na podstawie obrazu Alberta Juchanowitza litografia Franza Bilsa

PORT GDAŃSKI, uniwersalny port morski i rzeczny zlokalizowany na terenie miasta Gdańska, na akwenach zachodniej części delty Wisły, Motławie oraz na akwenie morskim przyległym do tzw. Wyspy Portowej. Składa się z naturalnego portu wewnętrznego położonego wzdłuż Martwej Wisły ( Wisła) i Motławy oraz sztucznego portu zewnętrznego na morskim (północnym) brzegu Wyspy Portowej o nazwie Port Północny. Mieści rejony (terminale) przeładunkowe, logistyczne i pasażerskie, przemysł portowy, przystanie przedsiębiorstw inżynierii i górnictwa morskiego, bazy statków administracji morskiej, przystanie postojowe, kluby sportów wodnych, dzielnice mieszkaniowo-usługowe oraz nabrzeża i grunty nieużytkowane.

Granica administracyjna Portu Gdańskiego obejmuje akweny: Martwą Wisłę od ujścia do Zatoki Gdańskiej do rozwidlenia Wisły Śmiałej, całą Wisłę Śmiałą i odcinek Motławy od ujścia do Wisły do Mostu Zielonego i Mostu Stągiewnego oraz tereny: zachodnią część Wyspy Portowej (między innymi Przeróbka), pas lądu przyległy do jej wschodniego brzegu (w tym Górki Zachodnie), wyspę Ostrów oraz przerwany w dwóch miejscach pas lądu o szerokości 50–700 m, przyległy do lewego brzegu Martwej Wisły od ujścia do Płoni Wielkiej. W porcie wewnętrznym akwatorium dostępne dla statków morskich kończy się na Martwej Wiśle, w miejscu przegrodzenia jej mostem drogowym na Wyspę Portową ( Most Siennicki) w odległości 4,5 mili morskiej (8,3 km) od główki falochronu Wschodniego.

Morska część Portu Gdańskiego ma 37,5 km nabrzeży, z czego przeładunkowych 11,2 km i 2,8 km pirsów przeładunkowych (wszystkie w porcie zewnętrznym), uzbrojonych łącznie w 7,7 km torów poddźwigowych. Akweny o charakterze publicznym (za ich utrzymanie odpowiada Państwo) liczą 237,8 ha w porcie zewnętrznym i 174,8 ha w morskim porcie wewnętrznym (wyłączone są odcinek Martwej Wisły między mostem na wyspę Ostrów i ujściem Motławy oraz Motława). Dopuszczalne zanurzenie statków w porcie zewnętrznym wynosi 15 m, w porcie wewnętrznym 10,2 m. Sieć kolejowa w przeładunkowej części portu ma 62,5 km, drogi i place manewrowe zajmują 49,3 ha, powierzchnie składowe 69,7 ha, w tym 10,7 ha w magazynach. Zdolność przeładunkowa Portu Gdańskiego wynosi około 60 mln ton rocznie, w tym około 49 mln ton w porcie zewnętrznym. W 2010 przeładowano 27,2 mln ton, w tym 14,4 mln ton paliw płynnych, 6,7 mln ton ładunków masowych (w tym 3,3 mln ton węgla) i 6,1 mln ton ładunków drobnicowych; w porcie wewnętrznym przeładowano 6,5 mln ton, a w porcie zewnętrznym 20,7 mln ton, co jest (2011) jego najlepszym wynikiem. W 2010 Port Gdański był pierwszy w Polsce i siódmy na Morzu Bałtyckim pod względem wielkości przeładunków oraz pierwszy w Polsce i trzeci na Morzu Bałtyckim w przeładunkach kontenerów (512 000 TEU).

Główne wejście do portu wewnętrznego z Morza Bałtyckiego znajduje się w ujściu Martwej Wisły, zabezpieczone jest falochronami Wschodnim (długość 757 m) i Zachodnim (długość 205 m); prowadzi do niego przez przybrzeżne płycizny tor wodny o długości 2,6 mil morskich, szerokości na dnie 250–150 m, pogłębiony do 12 m i oznakowany pławami oraz nabieżnikami. Port wewnętrzny łączy się z Wisłą poprzez śluzę w Przegalinie i jej kanał, które wybudowano między Martwą Wisłą i Przekopem Wisły. Ujście odnogi Martwej Wisły, Wisły Śmiałej, jest drugorzędnym wejściem do portu wewnętrznego z morza.

Port zewnętrzny ma charakter półotwarty, jego akwatorium nie jest całkowicie zamknięte falochronami; prowadzi do niego tor wodny o długości 3,4 mil morskich, szerokości na dnie 350 m, pogłębiony do 17 m i oznakowany pławami.

Port wewnętrzny biegnie wzdłuż brzegów Martwej Wisły obudowanych nabrzeżami, początkowo w kierunku wschodnim, do Zakrętu Pięciu Gwizdków (na tym odcinku nazwa akwenu: Kanał Portowy), następnie w kierunku południowo-zachodnim do wyspy Ostrów utworzonej przez wykopanie kanału ( Kanał Kaszubski) poprzez szyję zakola Wisły. Przy południowym cyplu wyspy Ostrów uchodzi rzeka Motława, w której głębi znajduje się najstarsza, historyczna część portu.

Linia nabrzeży portu wewnętrznego jest wydłużona przez wybudowane w brzegach Martwej Wisły baseny; w lewym, zachodnim brzegu basen Władysława IV, w prawym, wschodnim, basen Westerplatte, basen Górniczy i baseny Ostrawica I–V. Łącznie nabrzeża morskie portu wewnętrznego liczą 34,2 km, z czego 10,2 km służy do przeładunków, 11,1 km zajmuje przemysł stoczniowy, 5,3 km nabrzeża postojowe, żeglugi przybrzeżnej, przystanie i bazy armatorów (w tym 1 km nabrzeża Motławy).

Większość nabrzeży przeładunkowych, postojowych, towarzysząca im infrastruktura i publiczne akweny portowe znajdują się pod zarządem przedsiębiorstwa użyteczności publicznej Zarząd Morskiego Portu Gdańsk SA. Wykonywaniem usług portowych, w tym przeładunkowych, zajmują się prywatni przedsiębiorcy. Przeładunki drobnicy odbywają się głównie na lewym, zachodnim brzegu Martwej Wisły w basenie Władysława IV (Wolny Obszar Celny), na nabrzeżu Oliwskim i Wiślanym; na nabrzeżu Szczecińskim mieści się Gdański Terminal Kontenerowy. Przeładunki towarów masowych odbywają się w basenie Górniczym oraz na wschodnim brzegu Kanału Kaszubskiego. Nabrzeże Chemików obsługuje Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych (GZNF Fosfory), na nabrzeżu Przemysłowym ładuje się chemikalia sypkie i płynne, kruszywa, sól. Zboża przeładowuje się na nabrzeżu Zbożowym i Bytomskim. W Kanale Portowym są dwa terminale promowe. Większość przeładunków paliw płynnych, węgla i kontenerów odbywa się w terminalach Portu Północnego.

Historia. Port powstał najpewniej równocześnie z pierwszą osadą w X wieku ( Grodzisko). Do XIII wieku rozwijał się poprzez zakładanie osobnych przystani grodu i miasta na prawie lubeckim ( Stare Miasto) w ujściu Motławy do Wisły. Przystanie te miały drewniane nabrzeża o łącznej długości około 500 m. Upadek miasta na prawie lubeckim ( rzeź Gdańska w 1308), odrodzenie życia miejskiego na Głównym Mieście i zmiany sieci rzecznej (odsuwanie się koryta Wisły) spowodowały w XIV wieku skoncentrowanie działalności portowej na lewym brzegu Motławy, na krótkich nabrzeżach przy bramach miejskich (wodnych) Głównego Miasta, a w końcu XIV wieku podjęcie budowy przystani na prawym brzegu, w miejscu obecnych Spichlerzy. Istniały wówczas także, niezależnie, przystań komturów ( komturstwo) przy zamku i przystań Młodego Miasta na lewym brzegu Wisły, obie zlikwidowane podczas wojny trzynastoletniej.

W końcu XVI wieku połączono pomosty przy bramach na lewym brzegu Motławy w ciągłą konstrukcję i łączna długość nabrzeży osiągnęła około 1,5 km ( Długie Pobrzeże). Niedostatek akwenów i terenów wzdłuż brzegów Motławy spowodował, że około 1600 poszerzono i pogłębiono wschodnią fosę, przekształcając ją w kanał portowy (Nowa Motława). Dzięki temu długość nabrzeży wzrosła do około 2,5 km, a liczba spichlerzy do 315 (1643). W XVII wieku wzrost wielkości statków oraz zamulenie ujścia Wisły sprawiły, że nowym, dodatkowym miejscem przeładunku stała się reda, gdzie odładowywano lub doładowywano większe jednostki za pomocą tzw. burdyn. Roczne przeładunki w najlepszych okresach pierwszej połowy XVII wieku sięgały 0,5 mln ton.

Od 1680 głównym wejściem do portu stawała się Głębia Zachodnia (obecnie Kanał Portowy); na jej południowym brzegu po I rozbiorze Polski w roku 1772 powstał zalążek Nowego Portu, konkurencyjnej przystani pruskiej. Na początku XIX wieku port tracił na znaczeniu między innymi z powodu pogłębiającej się dysproporcji między rosnącym zanurzeniem statków a głębokością toru wodnego na Wiśle. Problem nienadążania z pogłębianiem został rozwiązany dzięki przełomowi Wisły Śmiałej w 1840. Umożliwił on oddzielenie Martwej Wisły od nurtu za pomocą śluzy, skuteczne pogłębianie i rozbudowę nabrzeży nad jej brzegami; w konsekwencji Nowy Port przejął większość obrotów zintegrowanego pod pruskimi rządami portu. Poprawa żeglowności akwenów umożliwiła także założenie bazy marynarki wojennej w 1844, przekształconej następnie w arsenał morski ( Stocznia Królewska, następnie Cesarska).

W 1879 oddano do użytku pierwszy basen portowy (obecnie Władysława IV), w 1904 w miejsce dotychczasowej Łachy Szkutniczej ( Warzywód Wielki), zbudowano kanał Kaiserhafen ( Kanał Kaszubski). Nabrzeża osiągnęły długość 4,6 km, a przeładunki po raz pierwszy przekroczyły 2 mln ton w 1911. W II Wolnym Mieście Gdańsku portem zarządzała Rada Portu i Dróg Wodnych będąca jednocześnie właścicielem około 85% nabrzeży i infrastruktury portu oraz głównym inwestorem. Długość nabrzeży zwiększyła się z 21 km w 1924 do 31 km w 1938 między innymi dzięki budowie basenu Górniczego. Przeładunki wzrosły z 1,8 mln ton w roku 1920 do 8,6 mln w 1928, a następnie malały na rzecz Gdyni, jednak do 1932 Port Gdański był największym portem obsługującym handel Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 przeładowano w nim 7,1 mln ton.

W 1945 port został uruchomiony na dotychczasowym obszarze, z wyjątkiem najbardziej zniszczonych i nieperspektywicznych (pozbawionych potencjału rozwojowego) rejonów nad Motławą. Zniszczenia nabrzeży oszacowano na 15%, magazynów – na 88%. Po odbudowie, w latach 1958–1964, poszerzono, zbyt wąskie dla współczesnych statków, Kanał Portowy i Zakręt Pięciu Gwizdków do aktualnego wymiaru. Rekordowe przeładunki z 1928 (8,6 mln ton) osiągnięto ponownie w 1968, a największe w historii obroty 14 mln ton port wewnętrzny miał w 1974. W tym samym roku uruchomiono Port Północny i w 1978 cały Port Gdański przeładował 28,3 mln ton, co do 2011 było niepobitym rekordem. MBŁ