TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

Aktualna wersja na dzień 17:01, 5 mar 2024

Strona tytułowa organu gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego z 1747, z jego godłem: rzędami owocujących drzew pomarańczy (symbol towarzystw naukowych) i małymi drzewkami w donicach symbolizujących rozwijające się dopiero gdańskie Towarzystwo

Strona tytułowa organu gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft” z 1887

Heinrich Wilhelm von Rosenberg (w środku), dyrektor Towarzystwa Przyrodniczego,
w rozmowie z chirurgiem Remmersem, portretowany przez Daniela Chodowieckiego (siedzi tyłem), 1773

Karl Theodor Anker (31 VII 1803 – 25 III 1858), dyrektor Towarzystwa 1847–1855

Siedziba Towarzystwa Przyrodniczego, XIX wiek

Sala w siedzibie Towarzystwa Przyrodniczego, początek XX wieku

Siedziba Towarzystwa Przyrodniczego, początek XX wieku

Siedziba Towarzystwa Przyrodniczego, 1945

Była siedziba Towarzystwa Przyrodniczego, obecnie Muzeum Archeologiczne, 2012

TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE (TP, Societas Physicae Experimentalis, od 1753 Die Naturforschende Gesellschaft). Powstało 7 XI 1742 z inicjatywy późniejszego burmistrza Daniela Gralatha jako Towarzystwo Fizyki Doświadczalnej (Societas Physicae Experimentalis). Pierwsze oficjalne spotkanie odbyło się 2 I 1743. Założyciele: Christoph Michael Hanow, Heinrich Kühn, Jacob Theodor Klein, Paul Świetlicki, Johann Philipp Breyn, Heinrich Wilhelm Rosenberg, Friedrich Zorn; pierwszym prezesem (dyrektorem) został doktor medycyny David Kade (urodzony w Malborku, absolwent Gimnazjum Akademickiego, po studiach w Lipsku i Lejdzie, od 6 V 1754 dysponujący obywatelstwem Gdańska). Dużej pomocy w pierwszym okresie organizacji udzielił należacy do Towarzystwa od 22 IV 1744 Balthasar Hagemeister II, także fundator nagród naukowych dla członków. Zgromadziło głównie reprezentantów nauk ścisłych i przyrodniczych, w związku z czym po 10 latach zmieniono nazwę. Sympatyzowały z nim liczne polskie rodziny arystokratyczne, jak Czapscy, Sierakowscy, Sanguszkowie oraz Załuscy. Działalnością TP interesował się król polski Stanisław August Poniatowski, który dwa razy przesłał do Gdańska hojne podarunki wspierające jego rozwój. Środki na utrzymanie pochodziły z darów, składek członków oraz zapisów pośmiertnych.

Pierwszy statut ogłoszono 2 I 1743, kolejne w latach: 1786, 1818, 1834, 1865, 1875, 1897 i 1921. Celem TP było skupienie osób związanych z naukami przyrodniczymi i poszerzanie wiedzy z tej dziedziny poprzez wygłaszanie referatów, demonstrowanie doświadczeń i dyskusje na temat koncepcji przyrodniczych. Od 1865 – propagowanie nauk przyrodniczych wśród mieszkańców regionu. Za godło przyjęto rycinę przedstawiającą ogród z szeregiem owocujących drzew, za motto zaś słowa Tempora et cultura.

Kierownictwo składało się z dyrektora, wicedyrektora, skarbnika i sekretarza; w 1786 wprowadzono urząd bibliotekarza. Stosowano podział na członków zwyczajnych, wolnych i honorowych, rekrutujących się z kraju i zagranicy. W latach 1743–1793 należało do niego 91 osób, w 1813 tylko 16, 1822 – 87 (z Gdańska tylko 17, reszta była członkami honorowymi), w 1873 – 330, w 1880 – ponad 400 (z tego 267 z Gdańska), w 1920 było ich ponad 600.

W 1746 TP otrzymało siedzibę w wydzierżawionych od miasta pomieszczeniach Bramy Zielonej (sala nad przejazdem – magazyn zbiorów i aparatury, dwa pokoje na biuro i miejsce spotkań). Podczas remontu Bramy Zielonej (od 1829) zbiory i bibliotekę przeniesiono do budynku byłej szkoły mariackiej, w 1832, w związku z jego rozbiórką, do kościoła św. Jakuba. W 1845 ostateczną siedzibą została kamienica przy Frauengasse 25 (ul. Mariacka) (zwana Domem Przyrodników, obecna siedziba Muzeum Archeologicznego), zakupiona za 24 000 talarów od fundacji Nathanaela Matthaeusa Wolfa, zwiększana o sąsiednie kamienice, stopniowo wykupywane. Początek XIX wieku (aż do lat 60.) to okres czasowego upadku TP.

W 1781 powstało, dzięki fundacji Nathaniela Matthaeusa Wolffa, obserwatorium astronomiczne w jednym z bastionów Biskupiej Górki ( Julius August Koch). Uszkodzone w czasie oblężenia Gdańska przez Francuzów w 1807 i zniszczone w czasie walk o Gdańsk w 1813, zostało odtworzone w Domu Przyrodników ( Ernst Friedrich Kayser).

Członkowie towarzystwa założyli własną bibliotekę, a w latach 1881–1892 w siedzibie przy Frauengasse otwarto ogólnodostępną czytelnię naukową, drugą po Bibliotece Miejskiej w Gdańsku. Zbiory biblioteczne, na podstawie umowy z Senatem II Wolnego Miasta Gdańska, przekazano w okresie 1922–1923 Technische Hochschule Danzig (zniszczone podczas II wojny światowej, zachowały się jedynie 284 woluminy). Bogate zbiory przyrodnicze przekazano w 1880 jako depozyt na część ekspozycji Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej.

Towarzystwo zajmowało się także działalnością wydawniczą. Już w 1747 wydano drukiem pierwszą pracę jego członków Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig (kolejne tomy w 1754 i 1756), w 1778 Neue Sammlung von Versuchen und Abhandlungen…, w latach 1864–1934 ukazywało się czasopismo Schriften der Naturforschenden Gesellschaft – Neue Folge. Organizowało również konkursy na opracowania naukowe, na przykład w 1768 dotyczące zapobiegania zapiaszczeniu Mierzei Wiślanej, a w 1769 na temat udzielania pierwszej pomocy medycznej.

W latach 1875–1914 było dotowane finansowo (najhojniej ze wszystkich towarzystw) przez władze prowincji i władze miejskie. 1 V 1872 wyodrębniono sekcję antropologii i etnografii, której przewodniczącym został dr med. Abraham Lissauer (po 1892 kierowana przez dr. med. J.G. Oelschlägera). Do jej członków należał archeolog Heinrich Schliemann – odkrywca Troi, Myken i Tirynsu, który odwiedził Gdańsk w sierpniu 1875. Na wniosek Georga Abegga 29 XI 1876 władze Towarzystwa zaaprobowały powołanie sekcji medycznej, ukonstytuowała się ona 19 XII 1876, a w jej skład weszło 30 członków założycieli. W 1890 sekcja weszła w skład Towarzystwa Lekarskiego Prus Zachodnich (Verein der Ärzte Westpreußens). 29 XII 1876 powstała sekcja fizyki i chemii, którą kierował dr filozofii Hermann Lamp. Od 1781 TP zgłaszało konieczność utworzenia szkoły położnych (otwarta 1 XII 1804 położnictwo). 14 IX 1869 na zjeździe poświęconym wybitnemu przyrodnikowi, geografowi i podróżnikowi Aleksandrowi Humboldtowi ustanowiono stypendium Humboldta.

Po I wojnie światowej TP podupadło. 6 XII 1922 księgozbiór przekazało bibliotece Technische Hochschule Danzig, w 1936 zaprzestało działalności; jako datę rozwiązania przyjmuje się rok 1945, wraz z końcem II wojny światowej. Tradycje TP są kontynuowane w Niemczech przez środowisko dawnych gdańszczan, utrzymujących kontakt z Gdańskim Towarzystwem Naukowym. PP