TRAKT ŚW. WOJCIECHA

Wersja z 19:21, 17 gru 2022

Obecny Trakt Świętego Wojciecha, widok z okolic ul. Dworcowej w kierunku Głównego Miasta, około 1900

Domy nad Kanałem Raduni, Zaroślak Zewnętrzny, lata 30. XX wieku

Trakt św. Wojciecha nr. 21, 2021

Trakt św. Wojciecha nr. 23-28, 2021

Trakt św. Wojciecha nr. 31–37, biurowiec ZREMBU, 2021

TRAKT ŚW. WOJCIECHA (nazwa od 19 III 1998), główna arteria południowa Gdańska, Zaroślaka, Starych Szkotów, Oruńskich Chmielników (Oruńskiego Przedmieścia), Oruni, Lipiec i Świętego Wojciecha, fragment drogi krajowej nr 91 (do 1 I 2009 krajowej „jedynki” – drogi nr 1), prowadzącej z południa Polski do centrum Gdańska. Długość ulicy: 8100 m.

Ukształtowana na kanwie Via Mercatorum, znanego już w średniowieczu głównego szlaku handlowego z południa nad Zatokę Gdańską, zamiennie nazywanego też Via Regia, Drogą Królewską, lub (na terenie wyżej wymienionych osad) Landstraße. W XVII wieku poddawana intensywnej zabudowie szczególnie w obrębie Starych Szkotów, Chmielników i Oruni, ciągi domów od strony wschodniej traktu tworzyły tzw. Niską (żuławską) Stronę (Nieder-Seite) tych osad. Stawianie domów po stronie zachodniej traktu było na wielu odcinkach utrudnione z powodu przebiegającego równolegle na całej jego długości, od Świętego Wojciecha do gdańskiego Kanału Raduni. Zachodnia pierzeja drogi – ulicy była jednak zabudowywana w obrębie Oruńskiego Przedmieścia, Oruni i Świętego Wojciecha, natomiast w obrębie Lipiec w XX wieku zaliczono do jej ciągu także domy po zachodniej stronie kanału. W XVII wieku przy trakcie powstawały charakterystyczne dla tamtego okresu budowle. We wsi Święty Wojciech właściwy trakt biegł bliżej kanału (do dziś odcinek ten zachował się w postaci wąskiej, gęsto zabudowanej ulicy przy kościele św. Wojciecha, równoległej do właściwej obecnie szosy – zbudowanej po 1945 roku obwodnicy dla tej osady).

W XVI–XVII wieku powstał przy drodze w obrębie Lipiec, po jej wschodniej stronie, zbudowany w charakterystycznej dla Żuław technice szachulcowej piętrowy dom podcieniowy, przez długi czas karczma (obecnie nr 297, wpisany do rejestru zabytków), a w sąsiedztwie, po drugiej stronie kanału, istniała patrycjuszowska siedziba rodziny Ferberów (zachował się kompleks parkowy z budynkami po wielokrotnych przebudowach i nowo postawionymi, obecnie zaliczanymi do traktu, o nr. 270 – 294; Trzy Świńskie Głowy). W Lipcach trakt krzyżował się z drogą do Maćków i Starogardu (obecna ul. Starogardzka). Na Oruni trakt biegł obrzeżem większego z placów tej osady, ukształtowanego w rejonie obecnych ulic Gościnnej i Dworcowej i tutaj również pojawiła się przy nim obustronna zabudowa. W Oruńskich Chmielnikach (Oruńskim Przedmieściu), w miejscu skrzyżowania z drogą do Łostowic i Kościerzyny (ul. Podmiejska i Małomiejska) oraz nową drogą do Bramy Nizinnej (Boltengang, Kieperdamm (ul. Sandomierska)), funkcjonował kolejny obszar gęstszej zabudowy i to po obu stronach traktu, powstawały w tym miejscu przede wszystkim karczmy (w tym opatrzona po II wojnie światowej nr. 30, z przełomu XVIII/XIX wieku, budynek wyburzono po roku 1990).

W Starych Szkotach trakt rozwidlał się w środku wsi na dwa odrębne szlaki, tworząc „wysepkę” gruntową, zwaną Krótką Regą, ze stojącymi na niej: pierwotnym kościołem zakonu jezuitów, kościołem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (zburzonym w 1656), bursą, cmentarzem wraz z kaplicą św. Barbary (kształt „wysepki” do dziś widoczny jest w rejonie automyjni i warsztatu samochodowego pod nr. 37 w ciągu obecnej ulicy). Na granicy między posiadłościami biskupimi (Stare Szkoty) a miejskimi (Zaroślak) trakt krzyżował się z ul. Motławską, prowadzącą do Bramy Nizinnej. W obrębie Zaroślaka zlokalizowano przy nim po 1581 szpital św. Gertrudy, natomiast faktycznym zakończeniem traktu była wówczas Brama Wyżynna, główny wjazd do Gdańska. Wybudowanie około 1655 roku Bramy Oruńskiej (Peterszawskiej), nie tylko podzieliło wieś Zaroślak na część wewnętrzną (ze szpitalem) i zewnętrzną (przy ul. Motławskiej), ale wyodrębniło także fragment początkowy traktu wzdłuż fosy, rozwijający się odtąd w ścisłym powiązaniu z miastem, gdy reszta arterii pozostała drogą – łącznicą dla podmiejskich osad. W XVIII wieku w samych tylko Starych Szkotach notowano przy niej (po jej wschodniej stronie oraz na „wysepce” Krótkiej Regi) około 43 posesji, a dalszych 70 – w Chmielnikach Pelplińskich.

Znaczenie traktu wzrosło wraz z utworzeniem w roku 1772 Zjednoczonego Miasta Chełm. Trakt łączył ze sobą wcielone do tego miasta kościelne osady w Starych Szkotach i Świętym Wojciechu, natomiast leżące między nimi osady Orunia i Oruńskie Przedmieście pozostały własnością Gdańska. Przed Bramą Oruńską, po jego zachodniej stronie powstała Wartownia – Urząd Celno-Akcyzowy. W latach 1807 i 1813, podczas oblężeń Gdańska, większość zabudowań wzdłuż traktu na Zaroślaku, w Starych Szkotach i Chmielnikach uległa zagładzie. W okresie 1819–1823 trakt został zmodernizowany na odcinku od Starych Szkotów po Święty Wojciech, po poszerzeniu i wybrukowaniu zyskując rangę szosy. W obrębie Świętego Wojciecha co najmniej od 1817 istniały przy niej zakłady browarnicze, lokalizowane nad kanałem przy szosie (między innymi pod nr. posesji – używanym na przełomie XIX i XX wieku – St. Adalbert 43: Brennerei und Hefefabrikant, a pod nr. 49/50: Bierbraurei und Destillation W. Penner, później J. Gamm; browary). Przeobrażeniom uległa też w obrębie Oruni, przy czym najdawniejszymi reliktami XIX-wiecznej piętrowej zabudowy czynszowej są budynki opatrzone obecnie nr. 58 i 61. Około połowy XIX wieku pod nr. 23 funkcjonowała na Oruni apteka ( apteki). W północnej części traktu, w obrębie Starych Szkotów w roku 1875 zabudowa była bardzo rzadka, a całkowicie zaniknęła na tzw. Krótkiej Redze. W sąsiedztwie Bramy Oruńskiej, po wschodniej stronie szosy ulokowała się w tym czasie Cafe Nötzel. W 1878 szosą poprowadzono w miejsce linii omnibusu tramwaj konny ( tramwaje) z centrum, a na odcinku Orunia – Święty Wojciech funkcjonował nadal omnibus konny. W celu ułatwienia komunikacji częściowo rozebrano Bramę Oruńską, powiększając przepustowość traktu.

W 1895/1896 jednotorowa linia tramwajowa z centrum do Oruni została zelektryfikowana, poruszanie się po trasie ułatwiały 3 mijanki. Poszczególne części traktu otrzymały oficjalne nazwy. Fragment arterii w obrębie fortyfikacji miejskich (od Bramy Oruńskiej do Targu Siennego) nazwano Promenadą (Promenade, później Südpromenade). Na terenie Zaroślaka Zewnętrznego, Starych Szkotów i Oruńskiego Przedmieścia była to Hauptstraße (Główna – nazwa podobna jak we Wrzeszczu), wreszcie w obrębie włączonego do Gdańska Świętego Wojciecha nazywano ją Südstraße (Południową). Jeszcze przed rokiem 1914 pojawiły się nowe nazwy: w obrębie Starych Szkotów (począwszy od Bramy Oruńskiej, ostatecznie rozebranej w 1927) po rejon skrzyżowania z drogą do Łostowic nosiła miano Altschottland. Na terenie Oruńskiego Przedmieścia nazywano ją stosownie do dawnej geograficznej nazwy tego miejsca, Stadtgebiet, na Oruni w dalszym ciągu Hauptstraße. Wreszcie w obrębie Świętego Wojciecha ulica nazywała się – jak dawna wieś – Stary Adalbert. W ciągu traktu zabudowa mieszkalna mieszała się z przemysłową.

Na przełomie XIX i XX wieku istniały przy nim, w obrębie Starych Szkotów: zakład oczyszczania miasta (Straßenreinigungsdepot – poprzednik Przedsiębiorstwa Robót Sanitarno-Porządkowych znajdującego się w tym samym miejscu, obecnie pod nr. 43/45) oraz – w sąsiedztwie dawnego jezuickiego cmentarza na Krótkiej Redze, w międzyczasie zlikwidowanego – Viehhof (targ na bydło, także miejsce jego uboju, na posesji obecnie określanej nr. 39/43). Powstał w tym czasie, zachowany i obecnie (pod nr. 21) całkowicie drewniany budynek mieszkalny o formie chaty tzw. zrębowej, jedyny relikt liczniejszej wówczas w tej części przedmieścia luźnej zabudowy parterowej. Zabudowa gęstniała w rejonie Oruńskiego Przedmieścia (domy o obecnych nr. 18–28 wzdłuż podjazdu na Kowalski Most, czyli początkowy odcinek ul. Podmiejskiej, po jego drugiej stronie, nad kanałem ww. stara karczma pod nr. 30) oraz na odcinku od Oruńskiego Przedmieścia do centrum Oruni. Na przełomie XIX i XX wieku powstał tu po obu stronach ulicy ciąg najczęściej bezstylowych, kilkupiętrowych, w większości wolno stojących kamienic czynszowych (parzyste obecnie nr. od 32 do 82, nieparzyste od 59 po 137). W południowej części Oruni wybudowano przy trakcie w 1891 roku zakład poprawczy i azyl dla upadłych dziewcząt Magdaleneheim (nr 217, obecnie zajazd Tallar). W sąsiedztwie tego zakładu powstały w początku XX wieku kilkukondygnacyjne kamienice (między innymi nr. 201, 207 – ta ostatnia rozebrana po powodzi w 2001) z bogatą ornamentyką fasad (zwłaszcza pod nr. 201 symbolika nawiązywała do nacji właścicieli, przedstawicieli społeczności żydowskiej). W obrębie Lipiec w tym samym czasie wzniesiono kamienicę (pod nr. 293, obok domu podcieniowego) obecnie wykorzystywaną jako zajazd – hotel Lipce, zwany też – nie do końca słusznie – Domem Ferberów. Zarówno w Lipcach (domy wzdłuż wschodniej pierzei, obecnie nr. 275–323, domy na obrzeżach wzgórz, za kanałem, o nr. 268–352), Ostróżku (niegdyś oddzielny majątek, obecnie podjednostka Świętego Wojciecha – domy o nr. 365–393, w tym niezachowany obecnie dom z końca XVIII wieku o nr. 365), jak i Świętym Wojciechu (zabudowa wzdłuż obu pierzei starego traktu, po wschodniej stronie nr. 407–485, po zachodniej nr. 430–448, wśród tych ostatnich kościół i plebania z nr. 440, poczta – nr 434) domy prezentowały typ architektury wiejskiej, były niskie, z dwuspadowymi dachami, najczęściej wolno stojące, czasami w znacznym nawet rozproszeniu.

W początkach istnienia II Wolnego Miasta Gdańska na granicy Oruni z Oruńskim Przedmieściem pod obecnym nr. 57 powstała około roku 1921 okazała kamienica (zachowująca cechy secesyjnego eklektyzmu) – siedziba polskiej Drukarni Gdańskiej Jana Kwiatkowskiego. W kamienicach i domach mieszkalnych mieściło się w okresie międzywojennym szereg drobnych zakładów usługowych, w tym założony w 1926 pod obecnym nr. 89 zakład fryzjerski Gerharda Scharmacha (istniejący tu jeszcze do końca XX wieku). Z kolei pod nr. 92D mieściła się niewielka fabryczka – odlewnia żeliwa (po II wojnie światowej Odlewnia Żeliwa Zamek, przejęta po 1950 roku przez państwo, obecnie zlikwidowana). Po włączeniu Oruni do Gdańska (1934) oruński odcinek traktu otrzymał nazwę Horst-Wessel-Straße, w tym samym czasie Promenada Południowa zmieniła nazwę na Günther-Schaffer-Wall (w obu wypadkach efekt dojścia do władzy hitlerowców).

W roku 1945 ulica na całej swojej długości, od Targu Siennego po granice Gdańska otrzymała jednolitą nazwę Oruńska (z dookreśleniami Oruńska I, II, III, IV dla jej poszczególnych, dawniej odrębnie nazywanych części), a także jednolitą numerację, parzystą (strona zachodnia) oraz nieparzystą (wschodnia). W 1949 roku, na cześć zjednoczenia Polskiej Partii Socjalistycznej z Polską Partią Robotniczą (i powstania PZPR) nadano jej nazwę Jedności Robotniczej.

Po II wojnie światowej ugruntował się mieszkalno-przemysłowy charakter arterii. Zwłaszcza w początku odcinku ulicy, po jej stronie wschodniej, ulokowano szereg zakładów przemysłowych i magazynów (likwidując luźną zabudowę przedmieścia). Powstały na przykład zakłady ELMET (nr. 3–11), ZREMB (nr. 31–37), czterokondygnacyjny magazyn hurtownia (obuwie, tekstylia) WZGS (nr 29 – budynek oddany 13 VIII 1965). Drugie takie skupisko znalazło się między Orunią a Lipcami: zakłady ELTOR (nr. 223–225), TRANSBUD (nr 253) i inne. Pod nr. 253 ulokowano na przełomie XX i XXI wieku przeniesioną z ul. Dworcowej Jednostkę Straży Pożarnej oraz Wojskową Komendę Uzupełnień. Pewne zmiany zaszły także w centrum Oruni. Pod nr. 115/117 powstało w roku 1962 nowoczesne (jak na owe czasy) kino Kosmos (obecnie nie istnieje). W 1969 wyburzono kamienice na rogu ul. Jedności Robotniczej i Dworcowej (obecnie w tym miejscu między innymi kompleks Banku Spółdzielczego pod nr. 137).

Po wybudowaniu nowego, oddanego do użytku 30 X 1964 roku wiaduktu nad koleją w rejonie Zaroślaka ul. Jedności Robotniczej zyskała nowe połączenie z ul. Okopową (początkowo udostępniono tylko jezdnię ze Śródmieścia na Orunię, pas w przeciwną stronę oddano do użytku w grudniu). Stary nasyp dawnej Promenady funkcjonował dalej, jako trasa przejazdu linii tramwajowej nr 6. Po likwidacji linii 9 III 1972 przez blisko 30 lat nieużytkowany, w początku XXI wieku uczyniono zeń aleję spacerową wzdłuż linii kolejowej do Tczewa. Po likwidacji torów tramwajowych pozostałą część ulicy od kwietnia 1968 do 2 VII 1972 Gdańskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych gruntownie przebudowało i poszerzyło ulice na całej długości, wyburzono szereg domów, między innymi w pierwszej kolejności zmieniono układ ulicy w Świętym Wojciechu, budując jego „obwodnicę” i wyprowadzając ruch z tego osiedla. Ustawiono też 324 lampy oświetleniowe.

W latach 70. XX wieku częściowo w miejsce dawnej zajezdni tramwajowej wzniesiono pod nr. 149/151 duży supersam WSS Społem o nazwie Radunia (następnie w sieci firmy Zatoka). 2 VII 1972 roku oddany do użytku po gruntownym zmodernizowaniu. W 1998, na kanwie obchodów Milenium Gdańska, zmieniono nazwę ulicy z Jedności Robotniczej na Trakt św. Wojciecha. W 2001 roku zabudowa ulicy w obrębie Świętego Wojciecha, Lipiec i Oruni mocno ucierpiała na skutek przerwania wałów na Raduni i jej kanale i wielkiej powodzi. W wyniku zniszczeń wiele domów uległo wyburzeniu (także wyżej wymienione pod nr. 207), inne, do dziś niewyremontowane, popadają stopniowo w ruinę. Mimo pełnienia ważnej roli głównej arterii wjazdowej do centrum miasta od południa, zabudowa przy Trakcie św. Wojciecha ulega stałej degradacji, powstaje tu niewiele nowych budynków i obiektów. Do nielicznych nowych budowli można zaliczyć Pracownię Rzeźby Piotra Kazimierczaka pod nr. 395 w Świętym Wojciechu, pensjonat Willa Alicja pod nr. 346 w Lipcach, wspomniany kompleks banku oraz pawilony handlowe na Oruni. W rejonie Lipiec – Ostróżka nad traktem przechodzi nowoczesna obwodnica południowa. Powstał w tym miejscu węzeł komunikacyjny ( obwodnice). SK