KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW ŚW. TRÓJCY

Wersja z 14:47, 30 wrz 2024

Znak własnościowy kościoła św. Trójcy

Kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600

Widok na kościół św. Trójcy i klasztor franciszkanów, Der Stadt Dantzigk..., 1687

Kaplica św. Anny i kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, z drogą na wale, Johann Carl Schultz 1843

Kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy, Johann Carl Schultz, 1855

Kaplica św. Anny i kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, z drogą na wale, na pierwszym planie wartownia załogi wałowej, litografia Juliusa Gretha, 1857

Dawny klasztor Franciszkanów, 1875

Julius Gottheil Kapitularz
w klasztorze pofranciszkańskim
w Gdańsku, 1830–1864

Refektarz dawnego klasztoru Franciszkanów, 1875

Dawny klasztor pofranciszkański, W. Bojarski, około 1880

Kaplica św. Anny przy kościele św. Trójcy, 1894

Kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, około 1900

Kościół i dawny klasztor franciszkanów
( Muzeum Narodowe), widok od południowego-wschodu, około 1950, fot. Kazimierz Lelewicz

Kościół i dawny klasztor franciszkanów
( Muzeum Narodowe), widok od wschodu, 1981

Kaplica św. Anny i kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, od strony skweru im. Ignacego Daszyńskiego, 2010

Nawa główna kościoła św. Trójcy

KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW ŚW. TRÓJCY, zespół na Starym Przedmieściu, między ul. św. Trójcy (od północy, do 1945 St. Trinitatis-Kirchengasse), Rzeźnicką (od wschodu, do 1945 Fleischergasse) i Toruńską (od południa, do 1945 Thornscherweg), składa się z czterech obiektów: prezbiterium, trzynawowej hali (kościół św. Trójcy), kaplicy św. Anny, dawnego klasztoru franciszkanów (obecnie Muzeum Narodowe) i domu kazalnicowego.

Klasztor franciszkanów założono w 1419, na mocy bulli papieża Marcina V, na przydzielonej im w latach 1419–1423 parceli w przedłużeniu Katergasse (ul. Kocurki). Od 1424 przedłużenie to zwano ul. Przy Szarych Mnichach, później i obecnie ul. Świętej Trójcy. W 1423 Rada Miejska Głównego Miasta Gdańska zgodziła się na wybudowanie przez franciszkanów zabudowań klasztornych, przy czym murowaną część parterową (cellarium) mieli oni prawo nadbudować tylko elementami drewnianymi. Na działce przy ul. Rzeźnickiej powstał niewielki klasztor (najpewniej konstrukcji szkieletowej), w okresie 1422–1431 jednonawowy kościół (z przypisywanym mu niekiedy pierwotnym wezwaniem Wieczerzy Pańskiej). Działkę w latach 1422 i 1431 powiększano, osiągnęła wymiary około 86 × 112 m, między obecną ul. Świętej Trójcy od północy, Rzeźnicką od wschodu i Toruńską od południa. Pierwotny kościół rozbudowywano od 1481. Dotychczasowy przejął funkcję prezbiterium (chóru, dostępnego wyłącznie zakonnikom).

Prezbiterium, dawniej kościół Wieczerzy Pańskiej, o wymiarach: długość 30 m, szerokość 11 m i wysokość 23 m, najstarsza część zespołu, wybudowana w latach 1422–1431. Ostateczną formę otrzymało podczas przebudowy w 1481–1495. Zostało wówczas podwyższone do obecnej wysokości, zaś ścianę wschodnią wzmocniono, dodając drugi mur, obejmujący wejścia do flankujących ją wieżyczek. Orientowane w kierunku wschodnim, zbudowane na planie trapezu prostokątnego (wynika to z wcześniej wytyczonego przebiegu ul. Rzeźnickiej i św. Trójcy, u zbiegu których został zlokalizowany), z ukośną ścianą wschodnią z wielkim ostrołukowo zwieńczonym oknem z maswerkami. Wnętrze jednonawowe, pięcioprzęsłowe, z zewnętrznymi przyporami, przykryte sklepieniami żebrowymi – gwiaździstymi z 1495 (obecnie rekonstrukcja z przełomu lat 70. i 80. XX wieku). Piękny szczyt wschodni, sterczynowo-wnękowy, z trzema ośmiobocznymi wieżyczkami (nawiązanie do kościoła Najświętszej Marii Panny w Toruniu), z których dwie skrajne zwieńczone są wysmukłymi sterczynami, środkowa zaś – niewielkim baniastym hełmem z prześwitem. Prezbiterium niegdyś połączone było dwoma przejściami z krużgankami klasztornym, obecnie jedyne wejście od strony ul. św. Trójcy. Całość nakryto w 1493 wysokim, dwuspadowym dachem ceramicznym, którego więźba pochodziła podobno z rozbiórki stajni zamku krzyżackiego. Na środku kalenicy dachu znajdowała się do 1945 sześcioboczna sygnaturka, zwieńczona wysoką iglicą. Na styku z nawą, od południa, znajduje się wieża zegarowa, o obwodzie 12 m, wysokości przed zniszczeniem w 1945 – 52 m. Wieża jest wspornikowo nadwieszona na wysokości 12 m nad ziemią. W latach 2005–2006 odbudowano barokowy hełm wieży. 12 XII 2021 o godzinie 12:00 na wieży kościoła uruchomiono zegar, który powrócił na swoje dawne miejsce, zrekonstruowany dzięki wsparciu Fundacji LOTOS.

Pierwotnie głównym elementem wystroju był ołtarz z 1632 (zniszczony w 1945), którego główną ozdobą był obraz Ostatnia Wieczerza. Zachowały się fragmenty trzech epitafiów: Bartholomäusa Keckermanna z 1623, Christiana Abichta z 1724 i Samuela Schelwiga z 1715. Znajdujące się tu pierwotnie wspaniałe późnogotyckie, dębowe, bogato zdobione i zwieńczone baldachimem stalle, wykonane w okresie 1510–1511 (prawdopodobnie przez franciszkanina z gdańskiego klasztoru Martina Leuthera) znajdują się obecnie w kościele św. Trójcy. Pomiędzy prezbiterium a nawą (kościół św. Trójcy) znajduje się lektorium (drewniana lub murowana ścianka, pełna lub ażurowa, oddzielająca chór zakonny od nawy dla wiernych, w górnej części znajdowała się kazalnica i pulpit, czasem niewielkie organy, bogate dekoracje; służyło wygłaszaniu kazań, wznoszone do XVI wieku, w XVIII często niszczone). Choć przekształcone, zachowało się i jest jedynym tego typu obiektem w Gdańsku i jednym z niewielu w Polsce. Wymiary: szerokość 11 m (jak prezbiterium), głębokość 4,5 m. Pierwotnie znajdowało się trzy stopnie poniżej poziomu prezbiterium, podczas remontu w 1990 zlikwidowano różnicę. Lektorium nigdy nie zostało przesklepione. W 1541 przestało pełnić funkcję kazalnicy, w 1648 wybudowano na lektorium galerię dla organów i chóru. Galeria ma ażurową balustradę z 1706.

Kościół św. Trójcy. Największa po kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny gdańska świątynia. Zlokalizowany po zachodniej stronie prezbiterium. Orientowany w kierunku wschodnim, halowy (wszystkie nawy równej wysokości), założony na planie prostokątnego trapezu. Po złagodzeniu w 1491 zakonnych statutów budowlanych, w 1495 wzniesiono niedużą wieżę między nawą a prezbiterium, wschodnie szczyty i sklepienia. W 1503, po zakończeniu prac budowlanych, runęła ściana północna, część sklepienia i rząd filarów; szkody naprawiono i całość przebudowano do obecnej formy w 1514. Kościół otrzymał podwójne wezwanie: św. Trójcy i Marii Panny. Nad całością prac budowlanych czuwali gdańscy mistrzowie murarscy: Direk Lange, Hans Bomgart, Matz Wartenberg, Gergen Blandau. Mury zewnętrzne bez przypór i ozdób, z wielkimi, ostrołukowo zwieńczonymi oknami. Trójdzielny, misterny szczyt zachodni z bardzo bogato profilowanych kształtek, z początku XVI wieku, wieńczący gładką ścianę. Składa się z trzech szczytów zwieńczonych żelaznymi krzyżami, zakrywających równoległe dachy naw kościoła.

Do wnętrza prowadzą trzy wejścia: dwa od północy (ul. św. Trójcy), jedno od zachodu (z wewnętrznego dziedzińca). Wnętrze trzynawowe, sześcioprzęsłowe, przypory wciągnięte do środka. Wewnątrz 10 ośmiokątnych filarów w dwóch rzędach, w 5-metrowych odstępach, wspierających sieciowe sklepienie. Wymiary hali: 51 m długość, 29 m szerokość, 23 m wysokość. Nawa środkowa jest szersza od naw bocznych, ma szerokość nawy prezbiterium. Zachowane niezwykle cenne, dwukondygnacyjne, drewniane więźby dachowe nad nawami. Belki konstrukcyjne mają około 12 m długości i 40 cm grubości. W południowej połaci dachu znajduje się szkieletowa facjatka. Na poddaszu zachowały się niezwykle rzadkie drewniane kołowroty z pionowym wałem, służące do transportu towarów i podnoszenia świeczników wewnątrz świątyni. Od strony południowej znajduje się dobudowana w 1673 do południowej ściany nawy zakrystia, mające 2,90 m szerokości oraz trzyczęściowe krzyżowe sklepienie. Wewnątrz zachowały się liczne elementy historycznego wyposażenia wnętrza. Dwie późnogotyckie szafy ołtarzowe z około 1520–1530: Świętej Trójcy i stygmatyzacji św. Franciszka, powstałe zapewne w warsztacie mistrza Michaela von Augsburg. Ambona o formach późnogotyckich z 1541, najstarsza z zachowanych na Pomorzu Gdańskim, powiększana i uzupełniana w latach 1631–1650. Organy składające się z dwóch prospektów z lat 1648 i 1703; wykonane przez Tobiasa Lehmanna.

Na murach zawieszono liczne epitafia, między innymi Heinricha Mollera z 1567, Michaela Harnischa z 1566, Laurenta Gablera z 1665 (ucznia Gimnazjum Akademickiego 1622–1629, prawnika, poety, tytularnego sekretarza i prawnika królewskiego), Martina Ravenwalta z 1520, Bonifacio Giovanniego Bernardino d’Oria z lat 1605–1614, wiązane z warsztatem Abrahama van den Blocka. Barokowa chrzcielnica z 1664 ufundowana przez gdański cech kowali. Późnogotycki zespół pięciu rzeźbionych w drewnie tarcz herbowych (herby Polski i Litwy na jednej tarczy oraz Polski, Litwy, Prus Królewskich i Gdańska). Pierwotnie zawieszone były na zwornikach sklepienia nawy południowej. Na ścianach liczne obrazy, do najcenniejszych należą: Sąd Ostateczny z początku XVI wieku, Uczynki miłosierdzia z XVII wieku, Chrystus nauczający w świątyni z 2. połowy XVII wieku, Ecce homo i Ukrzyżowanie z końca XVII wieku. Na podłodze znajdują się liczne i często bogato opracowane płyty nagrobne. Po zachodniej stronie kościoła znajduje się dziedziniec o wymiarach 24 m × 14 m, z wejściem od północy (ul. św. Trójcy) przez bramę z XVII wieku pod domem kazalnicowym, wykutym we wcześniejszym murze klasztornym.

Od południa ogranicza dziedziniec kaplica św. Anny, od zachodu zaś późnośredniowieczny mur klasztoru. Pierwotnie na dziedzińcu znajdowała się drewniana dzwonnica, której ślady widoczne są jeszcze na murach kościoła. Podczas oblężenia przez wojska napoleońskie w 1807 kościół zamieniono na szpital, w 1813 zabudowania uszkodziło bombardowanie. W 1821 ponownie przejęty przez gminę ewangelicką.

Kaplica św. Anny. Jej powstanie tradycyjnie datuje się na lata 1480–1484. Jednak dane architektoniczne świadczą, że musiała ona powstać po wybudowaniu zachodniej fasady kościoła św. Trójcy w 1496, najpewniej około 1505. Do 1876 służyła gminie polskiej. Późnogotycka, ceglana, stanowiąca jeden z najwspanialszych zabytków polskiej architektury późnogotyckiej, dobudowana od zachodniej do południowej nawy kościoła św. Trójcy. W obecnej formie powstała na przełomie XV/XVI wieku. Salowa (bez wewnętrznych podziałów), prostokątna (skośna wschodnia ściana), pięcioprzęsłowa z wyjątkowymi sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi o konstrukcji kopulastej z żebrami o pełnym łuku (odsłonięte żebra). Wymiary: 21 m długość, 10 m szerokość, 9,5 m wysokość. Ma pięć okien od południa, powiększonych w 1630. Ściany zewnętrzne bez przypór. Wejścia z dziedzińca klasztornego od północy i zamurowane (od czasu wybudowania w latach 1534–1539 zachodniego ciągu fortyfikacji nowożytnych) od zachodu. Dodatkowo dwa wejścia od strony kościoła św. Trójcy: z nawy południowej i zakrystii. Dwuspadowy dach z zachowaną drewnianą więźbą dachową. Od strony dziedzińca zachowana w dachu facjatka transportowa z umieszczonym w jej zwieńczeniu dzwonem oraz dymnikami. Piękny późnogotycki (początek XVI wieku) zachodni szczyt sterczynowy, z fryzem maswerkowym z motywem rybiego pęcherza, o trójkątnym zarysie, pięciodzielny, z trzema kondygnacjami, łukami w formie oślego grzbietu, rozpiętymi między sterczynami zwieńczonymi żelaznymi krzyżami.

We wnętrzu zachowały się: ołtarz z około 1650, wykonany w gdańskim warsztacie (obrazy, w tym kopia Matki Boskiej Ostrobramskiej, są późniejsze). Ambona z 1721 wykonana przez stolarza Paula Karde, rzeźbiarza Christophera Steina i malarza Friedricha Falkenberga. Na ambonie zachowane pierwotne napisy w języku polskim, wyjątkowe na terenie Gdańska. Na zachodniej ścianie empora (balkon) zdobiona w 1645 obrazami o tematyce biblijnej, w 1710 umieszczono na niej prospekt organowy wykonany przez Andreasa Hildebrandta z obrazem Dawid grający na harfie. Liczne obrazy, z których najcenniejszy jest Powrót syna marnotrawnego, wykonany w warsztacie gdańskim w połowie XVII wieku (pierwotnie w ołtarzu).

Klasztor przylega od południa do kościoła. Pierwotnie prawdopodobnie szkieletowy. Budowę murowanego rozpoczęto wraz z kościołem Wieczerzy Pańskiej w 1431, prace zakończono przed 1450. Rozbudowany w latach 1481–1486, kiedy powstały skrzydła wschodnie (mały refektarz i biblioteka) i południowe (kuchnia, wielki refektarz) oraz krużganki obiegające wirydarz (ogród wewnętrzny). Sale przesklepiono gwiaździście i siatkowo, krużganki kryształowo. Kapitularz z pięknym sklepieniem gwiaździstym wsparto na jednym filarze w południowo-wschodnim narożniku. Do 1487 zakończono także budowę piętra klasztoru, z celami dla 53 zakonników. Uważany jest za najznamienitszy wśród klasztorów franciszkanów. Podczas reformacji w 1525 splądrowany, ponownie poświęcony 26 IV 1526, ostatecznie 30 IX 1555 przekazany przez franciszkanów Radzie Miejskiej Gdańska. Księgozbiór franciszkanów zasilił powstałą w klasztorze w 1596 Bibliotekę Rady Miejskiej Gdańska. W 1558 otwarto w nim miejską, łacińską protestancką szkołę teologiczną, od 1580 Gimnazjum Akademickie. Rektorzy szkoły byli równocześnie pastorami kościoła św. Trójcy, w 1651 powstała tu luterańska parafia. Skrzydło zachodnie powstało w 2. połowie XVI wieku, przystosowane już do nowych świeckich funkcji.

Podczas oblężenia przez wojska napoleońskie w 1807 szkołę zamieniono na szpital, a największą salę na magazyn siana, w 1812 zamieniony przez Francuzów na magazyn odzieży. W 1813 zabudowania uszkodziło bombardowanie. W 1829 budynki klasztorne wykupił rząd pruski (wcześniej wydzierżawiał je od miasta), adaptując na zbrojownię i szpital garnizonowy (Lazaret nr 1), działający tu do 1844. W zwolnionych poszpitalnych pomieszczeniach urządzono montownię uzbrojenia i magazyn, w sąsiedztwie urządzono wojskowy plac ćwiczeń.

W 1848 w nieczynnych pomieszczeniach znalazł dla siebie pracownię Rudolf Freitag; 6 VII 1863 władze wojskowe przekazały budynek miastu. Z adaptacją na funkcje muzealne w latach 1867–1872 ( Muzeum Miejskie (Stadtmuseum)), przeprowadzono również regotyzację, zmieniającą wygląd obiektu. Podwyższono ściany, powiększono okna na piętrze, wstawiono maswerki, przekształcono piętra, zrekonstruowano sklepienia, lico zostało obłożone cegłą maszynową. Wzniesiono także neogotyckie, naśladujące kościelne, szczyty. Jednocześnie część pomieszczeń przeznaczono na cele szkolne ( szkoła św. Jana, Królewska Szkoła Sztuk Pięknych).

Dom kazalnicowy, jeden z ostatnich na terenie Gdańska przykładów budownictwa szkieletowego, niegdyś typowego dla budynków mieszkalnych w mieście. Wybudowany w konstrukcji szkieletowej w połowie XVII wieku na potrzeby Gimnazjum Akademickiego. Umieszczono w nim mieszkania dla lektorów języka polskiego. Posadowiony na murze ogrodzenia klasztornego i pięciu filarach ceglanych od dziedzińca. Na nich oparto drewniane podciągi, pomiędzy którymi umieszczono 24 belki, wystające poza lico po stronie podwórza i ulicy (piętro nadwieszone). Tworzą podparcie galeryjki, z której wejścia prowadzą do pomieszczeń budynku. Trójkątny szczyt zachodni zdobiony jest rysunkiem układu ciemnych belek konstrukcyjnych na tle tynkowanej na biało ściany. Nie został zniszczony w 1945, adaptowany w 1990 na potrzeby klasztoru, przeszedł renowację (szerzej zob. domy galeriowe).

W 1945 w 80% zniszczone zostało prezbiterium (dach, wszystkie sklepienia i znaczna część wyposażenia), w nawie głównej, kaplicy św. Anny oraz domu kazalnicowym uszkodzenia dachów i murów oraz okien oceniono na około 30%. Ocalało gotyckie sklepienie nawy głównej i kaplicy św. Anny oraz znaczna część wyposażenia. W klasztorze spłonął tylko dach – zachowało się wnętrze. Od 1945 zespół, z wyjątkiem klasztoru (pełniącego i obecnie funkcje muzeum Muzeum Narodowe), powrócił do franciszkanów. 14 VI 1945 w kościele św. Trójcy o. Norbert Uliasz odprawił pierwszą mszę przy prowizorycznym ołtarzu, do lipca tego roku poświęconą kaplicę św. Anny udostępniano luteranom. 8 XII 1947 bp. Andrzej Wronka poświęcił kościół św. Trójcy. W 1947 odbudowano dachy, zabezpieczono okna, wzniesiono ścianę oddzielającą prezbiterium od nawy (rozebrana w 2004). W latach 50.–70. XX wieku odbudowano chór wschodni (sklepienia żebrowe), w latach 1988–1990 wybudowano siedzibę kurii prowincjonalnej franciszkanów, przylegającą do północnej ściany prezbiterium. W 2003 zaobserwowano spękania na ścianach i sklepieniach, będące efektem zmiany warunków gruntowo-wodnych, prace ratownicze prowadzono do 2007, między innymi obniżono poziom terenu od strony południowo-zachodniej, poprawiając spływ wód opadowych. GS