COLETUS MICHAEL, pastor kościołów św. Trójcy i NMP
| < Poprzednie | Następne > |
MICHAEL COLETUS (10 X 1545, Lwówek Śląski (Löwenberg w księstwie świdnicko-jaworskim, ówczesna część Królestwa Czech) – 14 IX 1616 Gdańsk), teolog luterański, profesor gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, pastor kościołów św. Trójcy i Najświętszej Marii Panny (NMP). Syn Michaela i Barbary. W latach 1563–1565 uczęszczał do renomowanego gimnazjum łacińskiego w Złotoryi (Goldbergu), następnie – krótko – przebywał na studiach w Lipsku i Wittenberdze. Studia przerwał już w 1566 z powodu panującej w Wittenberdze zarazy, nie uzyskał stopnia magistra. W 1567–1568 był kantorem w szkole parafialnej św. Jakuba w toruńskim Nowym Mieście, następnie profesorem (tzw. collega) w nowo uruchomionym toruńskim Gimnazjum Akademickim.
W Gdańsku od 1570, objął funkcję rektora parafialnej szkoły św. Barbary. W 1571 został konrektorem szkoły mariackiej. W 1576 został pierwszym duchownym ordynowanym (odpowiednik katolickich święceń, najczęściej połączonych z posłaniem do pełnienia określonej funkcji) przez gdańskie Ministerium Duchowne (do tego momentu luterańskich księży dla Gdańska ordynowano w Królewcu). Uroczyste ordynowanie przeprowadzono przed głównym ołtarzem kościoła NMP. W kościele tym objął następnie funkcję diakona. Od 1578 pastor kościoła św. Trójcy i równocześnie profesor teologii w gdańskim Gimnazjum Akademickim (faktycznie objął katedrę po jego uruchomieniu w 1580).
W ramach zajęć w Gimnazjum Akademickim prezentował poglądy luterańskiego teologa, Philippa Melanchtona (m.in. czytał uczniom jego dzieło Examen). Od 1583 pozostawał w narastającym sporze teologicznym ze zwolennikami kalwinizmu, w tym z rektorem Gimnazjum i drugim profesorem teologii, Jakobem Fabriciusem. W 1585 przeniesiony ponownie do kościoła NMP, gdzie objął funkcję drugiego pastora. Zrezygnował z pastoratu w kościele św. Trójcy i profesury teologii w gimnazjum, co otworzyło drogę do czasowej kalwinizacji tej gdańskiej szkoły.
W lutym 1586 był jednym z siedmiu duchownych, którzy wystąpili przeciwko kandydaturze kalwinisty Samuela Lindemanna (1558 – 1 IX 1602 Gdańsk na dżumę) na stanowisko diakona w kościele św. Katarzyny, co doprowadziło do rozłamu w gdańskim Ministerium Duchownym i zapoczątkowało okres ostrych sporów i konfliktów pomiędzy luteranami i kalwinistami w Gdańsku (większość członków tego gremium na czele z Jakobem Fabriciusem poparła kandydaturę).
Z powodu wstrzymania na skutek religijnych niesnasek ordynowania duchownych przez gdańskie Ministerium nie mógł po śmierci Johanna Kitteliusa (1590) objąć urzędu pierwszego pastora w kościele NMP. Stało się to dopiero w 1596. Do końca życia nie używał jednak związanego z tą godnością tytułu seniora gdańskiego Ministerium. W toku wyznaniowych sporów był jednym z sygnatariuszy supliki przedłożonej 10 I 1604 Radzie Miejskiej, w której luterańska społeczność Gdańska żądała podjęcia stanowczych kroków wobec kalwinistów.
Pozostawił po sobie kilka kazań ślubnych, kazań pogrzebowych, w tym wygłoszone na pogrzebie Johanna Kitteliusa i wydane drukiem w następnym roku (Leich-Predigt in funere D. Johannis Kitelii, Pastoris Mariani, Danzig 1591), przede wszystkim jednak opublikował kilka pism polemicznych przeciwko kalwinistom, w tym Fabriciusowi (Probation oder Beweisschrift wider D. Jacobum Fabricium, Königsberg 1605) oraz uczniowi tegoż, pastorowi kościoła św. Elżbiety Jakobowi Adamowi (Trewhertzige Warnungs- und Vermahnungsschrift an alle und jede fromme Ewangelische, der wahren reinen Augsburgischen Confession verwandte Christen in Dantzig, sich für (…) Calvinischen Lügen und Lester Schartecken (…) zu hüten und fürzusehen …., Rostock 1611).
Zwalczał również poglądy pracujących w kościele NMP kalwińskich diakonów, Martina Remusa i Thomasa Fabriciusa. Gdy jego główny adwersarz, Jakob Fabricius, zaatakował pisemnie jego poglądy (1613–1615), proluterańsko nastawiona Rada Miejska nakazała im obu zaprzestać pisemnych polemik (1615). Zmarł w następnym roku, co sprowokowało Jakoba Fabriciusa do odnotowania tej śmierci w księdze wpisów uczniów Gimnazjum Akademickiego, jako kary Bożej dla teologicznego oponenta.
Imię jego pierwszej żony pozostaje nieznane, drugą małżonką, poślubioną w Toruniu w 1592, była Catharina (1556–1632), córka Franza Burcharda, pastora gdańskiego kościoła NMP, który wspierał go w karierze. Zawarcia tego związku gratulował mu specjalnym wierszem Valentinus Schreck. Siedmioro z jego ośmiorga dzieci – dwóch synów i sześć córek – pochodziło z pierwszego małżeństwa. Trzy z córek były żonami luterańskich duchownych, Barbara (ur. około 1580) Johanna Rosteuschera, pastora w kościele św. Katarzyny (w latach 1629–1634), Elisabeth (ochrzczona 28 II 1586) Joachima Beringiusa, diakona w tym samym kościele (w latach 1605–1613), Anna (zm. 1625) Daniela Dilgera (zm. 1645), drugiego pastora w kościele NMP (zob. Nathanael Dilger). Synowie poszli w ślady ojca: Johann (około 1575–1622) w latach 1595–1598 student teologii, magister, był najpierw ekonomem, a od 1614 profesorem poetyki w Gimnazjum Akademickim, Michael (chrzest 28 II 1591 w kościele NMP – 1630 Gdańsk), od 1605 student we Frankfurcie nad Odrą, od 1609 w Rostoku, od 1610 w Lipsku, od 1617 w Wittenberdze, był w latach 1625–1630 drugim pastorem w kościele kościele św. Bartłomieja.
Pochowany w kościele NMP nazajutrz po zgonie, 15 IX 1616, w krypcie grobowej nr 67, obok pioniera reformacji w Gdańsku, Pankratiusa Klemmego. Powodem pośpiechu miała być panująca wówczas w Gdańsku zaraza. Mowę pogrzebową wygłosił diakon z kościoła św. Jana, Hermann Rathmann. Według Gregoriusa Frischa, autora najstarszego spisu wyposażenia kościoła NMP z 1698, portret Coletusa umieszczono w zakrystii, znajdującej się w narożniku między północną nawą prezbiterium a północnym ramieniem transeptu.
Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk, 300,R/Pp.2, Historia Notulae, f. 112v, 125v, 127; 354/1513, s. 528.
Praetorius Ephraim, Athenae Gedanenses sive commentarius historico-chronologicus succinctus originem et constitutionem Gymnasii Dantisci …, Lipsiae 1713.
Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen Register” von Eberhard Bȍtticher (1616). Transkription und Auswertung, bearb. von Ch. Herrmann und E. Kizik / Kronika Kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen-Register” Eberharda Böttichera (1616). Transkrypcja i analiza, opr. Christopher Herrmann i Edmund Kizik, Köln–Weimar–Wien 2013, s. 514 [276], 536 [310], 592 [395], 594 [398], 610-611 [427], 625 [453], 635-636 [470].
Denkschrift des Rektors Fabricius über das Schulsystem des Gymnasium 1628, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 2, red. Lech Mokrzecki, Gdańsk 2008, s 84–85.
Frisch Gregorius, Der Sankt Marien Pfarrkirchen in Dantzig inwendige Abriss. Beschreibung der Oberprfarrkirche zu Sankt Marien in Danzig…, wyd. Katarzyna Cieślak, komentarz Camilla Badstübner-Kizik przy współpracy Katarzyny Cieślak i Hanny Nogossek, Gdańsk 1999, s. 11–12, 156.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580-1814, opr. Zbigniew Nowak, Przemysław Szafran, Warszawa-Poznań 1974, s. 102.
Praetorius Ephraim, Dantziger-Lehrer Gedächtnis, bestehend in kurtzer Verzeichnis der Ewangelischen Prediger zu Dantzig, Leipzig 1704, s. 2.
Rhesa Ludwig, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 33, 53, 56.
Cieślak Katarzyna, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą, Wrocław 2000, s. 149, 153, 173.
Faber Walther, Coletus Michael, w: Altpreussische Biographie, hrsgb. von Ch. Krollmann, Bd. 1, Königsberg 1936, s. 108.
Kościelak Sławomir, Szermierze teologii z Gimnazjum Akademickiego, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, red. E. Kotarski, Gdańsk 2008, s. 330–331, 333.
Kotarski Edmund, Kaznodzieje kościoła św. Jana wśród twórców siedemnastowiecznej gdańskiej prozy biograficznej, w: Kościół św. Jana w Gdańsku. w kręgu kultury sepulkralnej, red. J. Szczepański, Gdańsk 2012, s. 49.
Simson Paul, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 2, Danzig 1918, s. 430.
Szafran Przemysław, Coletus Michał (1545-1616), w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 230-231.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf/Schwentine 1986-1992, Bd. 1, 113; 3, 232.
