HEWELIUSZ JAN, astronom

Aktualna wersja na dzień 19:21, 9 lis 2024

Jan Heweliusz, 1668, Albert Visscher na podstawie Andreasa Stecha

Jan Heweliusz, 1677, portret autorstwa Daniela Schultza

Popiersie Jana Heweliusza, wykonane przez André Le Brunz w 1786

Popiersie Jana Heweliusza wykonane przez André Le Brun, po raz drugi odlane w 1788 i darowane Gdańskowi w 1790 przez polskiego króla Stanisława Augusta (na cokole dedykacja dla Gdańska), granitowy postument (u dołu) ofiarował Joachim Wilhelm Weickhmann; zaginiony rysunek rajcy Starego Miasta Gdańska Johanna Ernsta Schmidta (1731–1808)

Akt nadania Janowi Heweliuszowi godności członka honorowego Królewskiego Towarzystwa Naukowego
w Londynie, 1664

Obserwatorium astronomiczne Jana Heweliusza przy ul. Korzennej, 1673

Jan Heweliusz przy pracy, 1673

Jan Heweliusz przy pracy z kwadrantem azymutowym, 1673

Frontyspis wydanego przez Johanna Zachariasa Stolle dzieła Jana Heweliusza, Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia: astronom prezentuje do zatwierdzenia Uranii (muzie astronomii), poprzednim badaczom i odkrytym już gwiazdozbiorom (pod postacią zwierząt) własne odkrycia, w prawym ręku trzyma Tarczę Sobieskiego, w lewej Sekstans, za nim biegną, również pod postacią zwierząt, gwiazdozbiory Jaszczurka, Lisek z Gąską; Mały i Wielki Pies, Mały Lew, Ryś, Cerber (trójgłowy wąż); u dołu z prawej widok Gdańska

Medal upamiętniający Jana Heweliusza, Arvid Karlsteen, awers i rewers, 1687

Freitag rzeźbiący popiersie Heweliusza, Wilhelm August Stryowski, około 1860

Tablica upamiętniająca Jana Heweliusza, odsłonięta w 1911 w Ratuszu Starego Miasta, stan z 2023

Tablica z 1987 na rogu ul. Heweliusza i ul. Korzennej, gdzie wedle ówczesnej wiedzy miał się znajdować dom astronoma

Herb Jana Heweliusza

JAN HEWELIUSZ (Johann / Hans Hewelcke / Hövelke / Höfelcke; Johannes Hefelke / Hevelius; 28 I 1611 Gdańsk – 28 I 1687 Gdańsk), astronom, browarnik. Pochodził z rodziny przybyłej do Gdańska z okolic Hamburga; pierwszym notowanym przedstawicielem w Gdańsku był Heinrich Havelke (zm. 1434 Gdańsk). Tradycje piwowarstwa w rodzinie Heweliuszów sięgały jego pradziadka Nickla, właściciela browaru u zbiegu 4. Damm (ul. Grobla IV) i Häkergasse (ul. Straganiarska). Syn Abrahama (1576 – pochowany 13 IX 1649), browarnika, członka Trzeciego Ordynku, i jego drugiej żony, poślubionej w 1607 Korduli z Heckerów (8 IV 1592 – pochowana przy mężu 10 XII 1653 w kościele św. Jana). Urodzony w domu przy 4. Damm 7 (ul. Grobla IV); miał m.in. pięć młodszych sióstr (zob. Balthasar Johann Erben).

W kwietniu 1618 (wraz z braćmi ciotecznymi Nathanaelem i Michaelem Heckerami (synami Johanna Heckera, brata matki Korduli), zapisany został do Gimnazjum Akademickiego, w 1622 immatrykulowany na uniwersytet w Królewcu. Od 1627 kontynuował naukę w Gdańsku; zainteresowanie naukami ścisłymi i astronomią rozwijał pod wpływem Petera Krügera. W 1630 studiował prawo na uniwersytecie w Lejdzie, w 1631 przebywał w Anglii i Francji, nawiązując bliższe kontakty z takimi uczonymi, jak Pierre Gassendi, Marin Mersenne i Athanasius Kircher. Od 1634 w Gdańsku; 21 III 1635 poślubił Catharinę Elisabethę z domu Rebeschke (1613–1662), która wniosła w posagu browar i dwa domy przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 47 i 48), gdzie zamieszkali (mowę na jej pogrzebie wygłosił pastor kościoła NMP Nathanael Dilger). Po śmierci ojca odziedziczył dom i browar przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 49), po śmierci matki – browar przy Jopengasse (ul. Piwna). Od 1636 członek, a od 1643 starszy cechu browarników ( browary, cechy). W 1641 ławnik Starego Miasta, od 1651 rajca. W latach 1660, 1669 i 1679–1686 rzecznik Rady Starego Miasta. Z ramienia Rady Głównego Miasta pełnił funkcję inspektora cechów wiadrowników, skrzyniarzy, szklarzy, piwowarów, kramarzy i rzeźników.

Uznanie międzynarodowe, udokumentowane m.in. członkostwem w londyńskim Królewskim Towarzystwie „The Royal Society” (dyplom z 11 V 1664), przyniosły mu prace astronomiczne. Pierwsze obserwatorium na poddaszu jednego z domów przy Pfefferstadt powstało na początku lat 40., drugie – jedno z największych w ówczesnej Europie – 10 lat później na dachach trzech sąsiadujących kamienic przy tej samej ulicy. Wyposażał swoje obserwatoria w instrumenty wykonywane samodzielnie lub pod swoim kierunkiem, także kupowane u innych wytwórców. Do najważniejszych instrumentów służących do pomiarów pozycyjnych zalicza się: dwa wielkie kwadranty azymutalne (promień 1,4 i 1,9 m), wielki sekstans (promień 1,7 m) i wielki oktant (promień 2,5 m) – wszystkie mosiężne, bez celownic optycznych. Do innych obserwacji służyły teleskopy, z których największy miał długość 39 m. Wśród znaczących jego osiągnięć w dziedzinie konstrukcji innych przyrządów należy wymienić polemoskop (prototyp peryskopu) i – niezależne od Christiaana Huygensa – prace nad mechanizmem zegara wahadłowego. Był też współodkrywcą wiekowych zmian deklinacji magnetycznej; wykonywał jej pomiary w Gdańsku kilkakrotnie w latach 1628–1682.

Pierwszy systematyczny program badawczy Heweliusza zaowocował dziełem Selenographia (Selenografia, 1647), zawierającym mapy Księżyca, nomenklaturę księżycową, opis libracji optycznej Księżyca i atlas jego faz. Wyniki bardziej szczegółowych badań nad libracją przedstawił w traktacie De motu Lunae libratorio (O ruchu libracyjnym Księżyca, 1654). Był zaangażowany w prowadzoną przez astronomów europejskich dyskusję na temat charakterystycznego wyglądu Saturna, co zaowocowało pracą Dissertatio de nativa Saturni facie (Rozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, 1656), jednakże zagadkę pierścienia planety wyjaśnił trzy lata później Huygens. Własne obserwacje przejścia Merkurego na tle tarczy Słońca 3 V 1661 opisał w rozprawie Mercurius in sole visus (Merkury widoczny na Słońcu, 1662), publikując je z otrzymanymi z Anglii, bardzo ważnymi dla astronomii XVII wieku, wynikami spostrzeżeń Jeremiaha Horrocksa, dotyczącymi przejścia Wenus na tle Słońca z 1639.

Rezultaty własnych obserwacji komet (kilka z nich odkrył), opisy historycznych pojawień 250 komet i rozważania o ich naturze zawarł w dziele Cometographia (Kometografia, 1668). Prezentacji obserwatorium i instrumentów oraz opisom obserwacji Heweliusza poświęcone są Machinae coelestis pars prior (Machiny nieba część pierwsza, 1673) i Machinae coelestis pars posterior (Machiny nieba część druga, 1679). 26 IX 1679 domy Heweliusza wraz z obserwatorium strawił pożar. On sam przebywał wówczas na dzierżawionym od miasta placu staromiejskiej cegielni niedaleko szpitala Wszystkich Bożych Aniołów (zaraz na wschód za obecnym pomnikiem-czołgiem), na którym rozstawiał potężne teleskopy. Odbudował obserwatorium, ale już nie udało mu się osiągnąć dawnej świetności pod względem wyposażenia. Wcześniej, bo 26 V 1679, odwiedził go Edmond Halley, który podczas ponadmiesięcznego pobytu potwierdził dokładność astrometrycznych pomiarów Heweliusza, oddalając zarzuty stawiane przez Roberta Hooke’a i Johna Flamsteeda. Wydarzenia te Heweliusz przedstawił w książce pod znamiennym tytułem Annus climactericus (Rok zwrotny, 1685). Katalog ponad 1500 gwiazd, z których współrzędne blisko 500 jako pierwszy wyznaczył, oraz atlas nieba, przedstawiający 56 konstelacji – Prodromus astronomiae (Zwiastun astronomii) i Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia) – przygotowała do druku i wydała u Johanna Zachariasa Stolle w 1690 jego druga żona Katherina Elisabeth Koopman, którą poślubił w 1663 i której udział w obserwacjach astronomicznych uwiecznił w tekście i na rycinach Machinae coelestis pars prior. W katalogu i atlasie wyodrębnił dziewięć nowych gwiazdozbiorów: Tarczę Sobieskiego, Rysia, Sekstans, Jaszczurkę, Małego Lwa, Liska z Gęsią, Mały Trójkąt, Cerbera i Górę Menal; sześć pierwszych pozostaje w użyciu w astronomii współczesnej. Łącznie jego publikacje naukowe zamykają się w liczbie 21 druków zwartych (książki, publikowane listy) i ponad 30 artykułów (w takich czasopismach jak „Acta Eruditorum” i „Philosophical Transactions”).

Dbał bardzo o wysoką jakość edytorską swoich dzieł, uważany jest za jednego z najważniejszych twórców wizualnego języka prezentacji treści naukowych w XVII wieku. Przygotowując ilustracje, współpracował z Adolfem Boyem, Andreasem Stechem i Jeremiaszem Falckiem, a także Francisem Allenem, Izaakiem Saalem, Lambertem Visscherem, Johannem Bensheimerem i Charlesem de La Haye; niektóre ryciny wykonywał samodzielnie.

Początkowo prace drukował w gdańskich oficynach Andreasa Hünefelda, Andreasa Juliusa Müllera i Simona Reinigera sen. ( drukarstwo i drukarnie). Po uzyskaniu 3 II 1662 od króla polskiego Jana Kazimierza przywileju prowadzenia własnej drukarni, następne dzieła wydawał u siebie; drukarnią umieszczoną w jednym z jego domów kierował Simon Reiniger jr. W 1662 cesarz Leopold I przyznał mu przywilej, chroniący jego wydawnicze prawa na terytorium cesarstwa.

Od 1664 do 1671, z pośrednictwem ministra finansów Jeana-Baptisty Colberta, otrzymywał od króla Francji Ludwika XIV roczną pensję (w utajnionej wysokości), za co dziękował m.in. w dedykacji do Cometographii (1668); uzyskał też od niego w końcu 1679 jednorazową dotację po spłonięciu obserwatorium. 3 XII 1677 król polski Jan III Sobieski (który podczas pobytu w Gdańsku w 1667, z małżonką i dworem, odwiedził jego obserwatorium) zwolnił małżeństwo Heweliuszów z płacenia podatków związanych z warzeniem i sprzedażą piwa oraz przyznał roczną pensję w wysokości 1000 florenów rocznie; król wspierał również finansowo odbudowę zniszczonego obserwatorium i pośmiertne wydanie katalogu gwiazd i atlasu nieba.

Jego pierwsze małżeństwo było bezdzietne, z drugiego miał czworo dzieci: Johanna Adeodatusa (1664–1665); Katherinę Elizabethę (1666–1745; żona rajcy Głównego Miasta, Ernesta Langego); Julianę Renatę (1668–1707; żona łowczego Dietricha Mathiasa von Henrichsena); Florę Konstancję (1672–1734; żona rajcy Karla Adolfa Ferbera). Pochowany w kościele św. Katarzyny, mowę pogrzebową wygłosił pastor tego kościoła Andreas Barth. Po śmierci drugiej żony Heweliusza spuścizna po nim (instrumentarium, biblioteka, zbiór płyt miedziorytniczych) uległa rozproszeniu i nierzadko zniszczeniu. Zachowała się obszerna korespondencja (około 2800 listów), zebrana przez Heweliusza z myślą o druku. Obecnie Heweliusz jest uważany za najwybitniejszego po Mikołaju Koperniku astronoma działającego na ziemiach polskich. JaWo

W 1780 na filarze nad jego grobem w kościele św. Katarzyny umieszczono epitafium z popiersiem, fundatorem był prawnuk Daniel Gottlieb Davisson, w marmurze wyrzeźbił je Wilhelm Christian Meyer. W 1786 popiersie Heweliusza (dłuta Andrego Le Bruna) ustawiono w Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, w 1787 w Gdańsku obchodzono stulecie jego śmierci. W 1790 król polski Stanisław August Poniatowski przekazał Radzie Starego Miasta Gdańska popiersie Jana Heweliusza ( Friedrich Ernst Hennig-Henninski), z kolei 6 V 1798 ofiarowano je Towarzystwu Przyrodniczemu (zachowało się w zbiorach gdańskiego Muzeum Narodowego).

W 1859 Rudolf Freitag wykonał gipsowy model pomnika Heweliusza, planowany do ustawienia w Błędniku, ogrodzie przy Bramie Oliwskiej, powołano Verein für das Hevelius-Denkmal (Towarzystwo Budowy Pomnika Heweliusza), nie zebrano jednak funduszy. Jego imię otrzymało jedno ze wzgórz w Parku Jaśkowej Doliny. W 1889 przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 53 i 54) zainstalowano tablicę pamiątkową. Od 1894 jego imię (Heveliusplatz) nosił dawny Zuchthausplatz (pl. Domu Poprawy), w 1945 przemianowany na pl. Obrońców Poczty Polskiej – nazwę przeniesiono wówczas na dotychczasową Baumgartsche Gasse (ul. Heweliusza). Jego płaskorzeźbowy wizerunek umieszczono w wykuszu na elewacji budynku banku przy ul. Okopowej 1 (wraz z innym zasłużonymi dla Gdańska postaciami). W 1911 władze miasta poleciły umieszczenie poświęconej mu tablicy w Ratuszu Starego Miasta (zachowana).

Imię Heweliusza nosiło w XIX wieku kilka statków gdańskich armatorów. W XX wieku drobnicowiec typu B-516, zbudowany w roku 1962 w Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie (do 1987 pływał w Polskich Liniach Oceanicznych (PLO)), prom kolejowo-samochodowy typu ro-ro, zbudowany dla PLO w 1977 w stoczni w Norwegii (zatonął w katastrofie 14 I 1993 u wybrzeża Rugii), okręt hydrograficzny zbudowany w Stoczni Północnej, od 1982 pozostający w służbie Marynarki Wojennej.

12 V 1973 jego imię otrzymała Szkoła Podstawowa nr 71 przy ul. Zgody na Przymorzu (wraz pomnikiem autorstwa Wiesława Pietronia). W 1973 i w 2004 odsłonięto na Starym Mieście dwa kolejne pomniki ( pomnik Jana Heweliusza). W Gdańsku od 1979 istnieje hotel Heweliusz ( hotele). W 1987 upamiętniono go tablicą z brązu na rogu ul. Heweliusza i Korzennej (gdzie wedle ówczesnej wiedzy miał się znajdować dom astronoma), w 2011 pamiątkową tablicą uczczono nadanie jego imienia Gimnazjum nr 2 przy ul. Kartuskiej, w 2011 stał się patronem jednego z krytych dziedzińców Gmachu Głównego Politechniki Gdańskiej, z portretem we wnęce.

Rok 1987 UNESCO ogłosiło Rokiem Jana Heweliusza, 29 I 1987 (z okazji 300-lecia śmierci) w Ratuszu Starego Miasta odbyło się uroczysta inauguracja obchodów przygotowanych przez społeczny komitet z prof. Robertem Szewalskim na czele, z udziałem między innymi władz miasta i przedstawicieli gdańskiego Kościoła. Na budynku przy ul. Korzennej przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej Jan Lewiński odsłonił pamiątkową tablicę z napisem: W TYM MIEJSCU STAŁY / DOMY OBSERWATORIUM / NAJSŁYNNIEJSZEGO / PO MIKOŁAJU KOPERNIKU / ASTRONOMA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ / JANA HEWELIUSZA / 28 I 1611 – 28 I 1687 / TWÓRCY DZIEŁ: / SELENOGRAPHIA – 1647 / COMETOGRAPHIA – 1668 / MACHINA COELESTIS – 1673-1679 / PRODROMUS ASTRONOMIAE – 1690 / CZŁONKA KRÓLEWSKIEGO / TOWARZYSTWA NAUKOWEGO / W LONDYNIE CIESZĄCEGO SIĘ / OPIEKĄ KRÓLÓW POLSKI / I FRANCJI ŁAWNIKA I RAJCY / STAREGO MIASTA / W TRZECHSETNĄ ROCZNICĘ / ŚMIERCI ASTRONOMA / SPOŁECZEŃSTWO GDAŃSKA

6 VII 1987 w Ratuszu Starego Miasta otwarto poświęconą Heweliuszowi wystawę, zorganizowaną przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Bibliotekę Gdańską Polskiej Akademii Nauk (PAN BG), w 1987 ustanowiono Nagrodę Naukową Miasta Gdańska im. J.H. ( nagrody miasta Gdańska), w 1988 jego imię otrzymał browar w Kuźniczkach, produkujący piwo Heweliusz, w 2009 – gdańska Szkoła Podstawowa nr 55 (Nowy Port), w 2011 Gimnazjum nr 2 (Siedlce, ul. Kartuska), jego imię nosił również istniejący do 2005 gdański Zespół Szkół Poligraficznych i Ogólnokształcących, na Grodzisku funkcjonuje naukowe centrum Hewelianum. 23 V 2009 w Parku im. Ronalda Reagana z inicjatywy Fundacji Wspólnota Gdańska odsłonięto jego popiersie, autorstwa Mariusza Otta, jako część wystawy stałej "Wielcy Gdańszczanie".

Rok 2011 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił Rokiem Jana Heweliusza (Rada Miasta Gdańska przyjęła taką uchwałę już 21 I 2010). Inauguracja obchodów odbyła się 28 I 2011 w Ratuszu Głównego Miasta, a PAN BG zorganizowała jednodniową wystawę oryginałów jego dzieł. 3 X 2011 w południowym dziedzińcu Politechniki Gdańskiej odsłonięto relief z portretem Jana Heweliusza, autorstwa Roberta Kai, oraz obrotową mapę nieba. Z okazji jubileuszu wybito medal upamiętniający 400 rocznicę urodzin astronoma, Browar Amber w Bielkówku wyprodukował piwo Johannes. 22 VIII 2011 członkowie 28. Ekspedycji na Międzynarodową Stację Kosmiczną (ISS) przekazali z kosmosu pozdrowienia dla mieszkańców Gdańska, wspominając dokonania Heweliusza. Od końca XX wieku funkcjonuje pociąg pośpieszny Jan Heweliusz.

Na Placu Zebrań Ludowych w latach 2005–2006 odbywał się kwietniowy Międzynarodowy Festiwal Piwa im. Jana Heweliusza. Organizowane są Regaty Heweliusza, w 2011 Polskie Forum Astronomiczne realizowało Projekt Hevelius, amatorską wyprawę balonową na wysokość ponad 20 km. 19 VIII 2014 chińska rakieta wyniosła na orbitę polskiego sztucznego satelitę naukowego noszącego imię Heweliusz, z umieszczonym logo Gdańska. BŚ

Od 8 XI 2010 jego imię nosi gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1013, od 30 III 2011 tramwaj tego typu nr 1022 nosi imię Elżbiety Koopman. JANSZ