FERBER CONSTANTIN (I), burmistrz Gdańska

Aktualna wersja na dzień 14:09, 25 sie 2024

Portret burmistrza Constantina Ferbera, Nicolaus Andrea, 1586: z lewj herb własny rodziny (trzy głowy dzika), z prawej polski herb Odrowąż, do którego przyjęto Ferberów w 1515

Constantin Ferber, litografia Friedricha Gustava Bussego, 1858

CONSTANTIN FERBER (9 VI 1520 Gdańsk – 15 II 1588 Rotmanka (Kemnade) pod Pruszczem Gdańskim), burmistrz Gdańska. Syn burmistrza Eberharda Ferbera i jego trzeciej żony Gertrudy, córki kupca gdańskiego Georga von Rudena.

Od 1548 ławnik Głównego Miasta, od 1549 rajca, w 1550 sędzia. Sędziowską funkcję upamiętnił herb Ferberów umieszczony po jego śmierci we fryzie wieńczącym wykonany z drewna, zdobiony intarsjami wystrój Ławy Sądowej Dworu Artusa. Od 1555 burmistrz. Pierwszym burmistrzem był w 1556, 1561, 1564, 1568, 1572, 1575, 1580, 1584, drugim w 1555, 1559-1560, 1563, 1567, 1571, 1574, 1579, 1583, 1587, trzecim w 1557-1558, 1562, 1566, 1570, 1573, 1578, 1582, 1585-1586, czwartym w 1565, 1569, 1576-1577, 1581, 1588 (do lutego). W latach 1557, 1567 i 1578 burgrabia królewski w Gdańsku. W latach 1577–1588 był inspektorem kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP).

Od 1554 reprezentował Gdańsk na zjazdach Hanzy, od 1559 był przedstawicielem Gdańska na zjazdach stanów Prus Królewskich. Był także posłem Gdańska na dwór królewski w Krakowie, Sejm Koronny, Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na dwory obcych monarchów, Danii i Prus Książęcych.

Jako jeden z głównych architektów polityki gdańskiej oraz współpracownik orędownika gdańskich wolności, burmistrza Georga Kleefelda delegowany był na Sejm Koronny w Piotrkowie w 1563, podczas którego doszło do starcia między obozem szlachecko-królewskim a możnowładcami w kwestii egzekucji praw i dóbr na terenie Prus Królewskich (zwrotu państwowych dóbr ziemskich przekazanych w ręce prywatne w czasowe posiadanie i przetrzymywanych). Gdańszczanie uzyskali wówczas czasowe zwolnienie od składania do rewizji swoich przywilejów i popierali działania szlacheckich członków Rady Pruskiej, zmierzające do objęcia całej prowincji takim moratorium. Zabiegał w tym celu o poparcie ówczesnego księcia pruskiego i lennika Polski Albrechta I i jednocześnie informował go o przebiegu negocjacji z królem Zygmuntem Augustem i stanami Korony. Reprezentując Gdańsk na Sejmiku Generalnym złożył w październiku 1563 w imieniu miasta protest przeciwko obejmowaniu go egzekucją dóbr, a w obronie autonomii Prus Królewskich zabiegał o zwolnienie z obowiązku obsyłania Sejmów Koronnych przez przedstawicieli tej prowincji. W toku Sejmu Egzekucyjnego w Warszawie (1563/1564) do jego zadań należało podtrzymywanie oporu wobec stanowiska pozostałych członków Rady Pruskiej, w tym szczególnie skłaniającego się do królewskich postulatów biskupa chełmińskiego, Stanisława Żelisławskiego, do którego specjalnie w tym celu posłował w styczniu 1564. Ostatecznie Sejm warszawski przesądził o sukcesie ruchu i o objęciu egzekucyjnymi postanowieniami Prus Królewskich.

W sierpniu-wrześniu 1563 zorganizował skuteczny opór przeciwko wojskom księcia Eryka Brunszwickiego, który na czele zaciężnych wyprawił się do Prus Królewskich (tzw. wojna orzeszkowa). Należał do przeciwników Komisji Morskiej i tworzenia w Gdańsku przez polskiego władcę Zygmunta Augusta bazy królewskiej floty kaperskiej, której akcje przeciwko tzw. żegludze narewskiej (walki z Rosją) uderzały w interesy handlowe Gdańska. W czerwcu 1568 nakazał uwięzić i doprowadził do skazania na śmierć winnych rabunku chłopów na podgdańskiej drodze 11 kaprów królewskich. Spowodowało to kolejny poważny kryzys w stosunkach pomiędzy Gdańskiem a Koroną, powiązany z nową fazą walki o ograniczenie autonomii pruskiej i gdańskiej.

W 1569 wszedł w skład delegacji gdańskiej (wraz z burmistrzami Georgiem Kleefeldem, Johannem Proitem i rajcą Albrechtem Giese) na sejm lubelski w związku z koniecznością wytłumaczenia się przed królem z nieprzyjęcia w Gdańsku Komisji Karnkowskiego. Pozwany przed sąd sejmowy w Lublinie, został internowany wraz z członkami gdańskiej delegacji i od 17 VIII 1569 przetrzymywany w więzieniu w Piotrkowie. Wraz z innymi aresztowanymi stał się symbolem gdańskiego oporu, sławionym za niezłomność w okolicznościowej poezji. M.in. innymi utwór poety, filologa i profesora Gimnazjum Miejskiego, Achatiusa Curäusa Krótki opis uroczystego przybycia do Gdańska panów godnych widzenia i sławnych, uwolnionych z wygnania uświetnił powrót burmistrzów i rajców w grudniu 1570, podobny w tonie utwór poświęcił powracającym rektor szkoły mariackiej Valentinus Schreck, dedykował im swój utwór Gratulatio in reditum in patriam virorum Johannis Prentu, Constantini Ferberi, Alberti Gisonis profesor Gimnazjum Gdańskiego Klemens Friccius. Gdańsk musiał się jednakże pogodzić z postanowieniami Komisji Karnkowskiego, czasowo ograniczającej uprawnienia żeglugowe i samorządowe miasta.

W 1573 reprezentował Gdańsk podczas uroczystości ślubnych księcia pruskiego Albrechta Fryderyka z księżną Marią Eleonorą von Jülich-Cleve. W prezencie od Rady Miejskiej wręczył młodej parze mało jeszcze wówczas znane pawie i indyki. W 1574 wziął udział, jako przewodniczący delegacji gdańskiej, w koronacji na króla polskiego Henryka Walezego, już wówczas zabiegając w imieniu miasta o anulowanie Konstytucji Karnkowskiego. Po ucieczce króla do Francji poparł w imieniu Gdańska kandydaturę na tron polski cesarza Maksymiliana. 18 XII 1575 podpisał akt jego elekcji w Warszawie, co doprowadziło do konfliktu między Gdańskiem a uznanym przez większość szlachty polskiej Stefanem Batorym. Po niespodziewanej śmierci Maksymiliana (12 X 1576) dwukrotnie na przełomie 1576/1577 brał udział, wespół z rajcą Georgiem Rosenbergiem oraz sekretarzem miejskim Johannem von der Beke, w negocjacjach ze Stefanem Batorym, mających na celu nie tylko przyjęcie miasta do łaski, ale i odwołanie uciążliwych dlań postanowień Komisji Karnkowskiego. Uwięziony czasowo przez króla w Toruniu, stał się następnie rzecznikiem załagodzenia sporu na drodze pokojowej. Jego sugestie odrzuciła jednakże partia „wojenna” w Gdańsku, na skutek czego 9 II 1577 został ponownie aresztowany razem z pozostałymi członkami delegacji (von der Beke dał się uwięzić dobrowolnie) i osadzony w więzieniu w Łęczycy, stąd śledząc przebieg wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. Po wznowieniu negocjacji, uwolniony z więzienia 25 IX 1577, stanął na czele nowej delegacji gdańskiej, która doprowadziła do zawarcia 12 grudnia kompromisowego układu. W 1578 i 1579 stawał na czele delegacji podejmujących na sejmach Rzeczypospolitej negocjacje odnośnie zniesienia postanowień ograniczających handel i żeglugę Gdańska.

Wiek i słabnące zdrowie skłoniły go w następnych latach do wycofania się z aktywniejszej polityki. Pozostając na stanowisku burmistrza doczekał się w 1585 nowego traktatu o palowym (Tractatus Portorii), faktycznie niweczącego ustalenia Komisji Karnkowskiego i przywracającego Gdańskowi pełną kontrolę nad żeglugą i handlem Korony.

Obok spraw politycznych angażował się także w kwestie religijne, zwłaszcza w propagowanie w Gdańsku luteranizmu. Za jego urzędowania miasto uzyskało 4 VII 1557 przywilej wyznaniowy od króla Zygmunta Augusta, na mocy którego luteranie przejęli niemal wszystkie gdańskie kościoły parafialne. W 1558 oskarżano go o przeszkadzanie katolickim księżom w korzystaniu z kościoła NMP, głównej świątyni miasta, jeszcze wówczas oficjalnie pozostającej w gestii katolików. W tym samym roku, po przejęciu klasztoru franciszkanów na Starym Przedmieściu, został protoscholarchą i pierwszym świeckim prefektem luterańskiej szkoły średniej, rychło przekształconej w Gimnazjum Akademickie. Za mecenat nad szkołą w tych pierwszych latach sławił go w specjalnym dystychu drugi rektor Heinrich Moller, a trzeci Andreas Franckenberger dedykował mu w 1568 pierwszy gimnazjalny statut. Na potrzeby szkoły w 1580 przekazał dochody ze znajdującej się w kościele NMP Kaplicy Ferberów, cofnął dotację, gdy około 1585 szkołę zdominowali kalwiniści.

Występując przeciwko kalwinistom, ale i nurtom nieortodoksyjnego luteranizmu, w latach 60. i 70. XVI wieku wspierał wittenberską formułę tego wyznania, zarówno w sporach o tzw. relikwie (1561) i Formułę Zgody (Notulae, 1562–1568) jak i tzw. egzorcyzmy (1570). Jego zasługą było uzyskanie od króla Stefana Batorego ponowienia przywileju wyznaniowego dla Gdańska (16 XII 1577), obejmującego jednakże tylko luteranów. Zwracając się zwłaszcza przeciwko ekspansywnym i coraz bardziej wpływowym w Gdańsku kalwinistom i wykorzystując swoje koneksje rodzinne, nawiązał około 1585 kontakt ze szwagrem, kanonikiem warmińskim, Eggertem von Kempen i dopomógł w sprowadzeniu zakonu jezuitów do Gdańska, mając nadzieję, że zaangażują się oni przede wszystkim w walkę ze zwolennikami Jana Kalwina. Wcześniej jednak, począwszy od 1563, wytrwale zabiegał o przejęcie lub wykupienie dóbr kościelnych wokół Gdańska, zwłaszcza dzierżawionych przez miasto posiadłości klasztoru cystersów w Oliwie i kartuzów na Kaszubach. Zainicjował również w 1564 próbę – ostatecznie nieudaną - przejęcia klasztoru dominikanów w Gdańsku, ustanawiając w tym roku protestanckiego zarządcę klasztornego majątku.

Po ojcu Eberhardzie odziedziczył dzierżawy w Tujsku, Bronowie, Jankowie i Szkarpawie, przejął ponadto przedsiębiorstwo handlu drewnem, jak również wszystkie kapitały i ruchomości w Gdańsku, w tym kamienicę Ferberów przy Langgasse 28 (ul. Długa). Około 1560 dokonał kompletnej przebudowy tej kamienicy. Uzyskała ona bogato zdobioną, kamienną fasadę renesansową, charakteryzującą się zarówno włoskimi jak i niderlandzkimi wpływami. Od płaskorzeźby nad drzwiami wejściowymi nazywano ją odtąd „Adamem i Ewą”. W 1550 za kwotę 30 grzywien zakupił dwa łany bagnistego gruntu we wsi Lipce (Gute Herberge). W 1555 od prowizorów szpitala św. Elżbiety nabył za 200 grzywien użytkowaną przez nich łąkę na obszarze biskupiej wsi Święty Wojciech i w tym samym roku dołożył do tych nabytków 11-łanową posiadłość – sołectwo w Lipcach (na pograniczu ze Świętym Wojciechem), nazwaną na jego cześć Konstantynopolem (Constantinopel), a później Niegowem (niem. Nobel). Przy głównym trakcie w Lipcach wybudował dwór i letnią podmiejską siedzibę Ferberów, a po zachodniej stronie Kanału Raduni gospodę Trzy Świńskie Głowy (nazwa nawiązywała do herbu Ferberów). O posiadłość tę toczył spór z cechem rzeźników ze Starego Miasta w Gdańsku, zakończony ugodą i uzyskaniem od króla specjalnego na nią przywileju (1575). W 1568 dokupił siedem łanów gruntu w Rotmance (Kemnade), gdzie powstał jeszcze jeden dwór, pozostający w posiadaniu Ferberów do początku XIX wieku. Od 1557 dzierżawił od klasztoru norbertanek z Żukowa dobra Dzierżążno, Mezowo i Wadzino. Jego rozległe kontakty handlowe i finansowe obejmowały zarówno Polskę, Szwecję, jak i Niderlandy i Anglię. Często pożyczał monarchom na procent znaczne sumy pieniędzy, w tym Zygmuntowi Augustowi, Janowi III Wazie i jego synowi, królowi polskiemu i szwedzkiemu Zygmuntowi III, a także księciu pruskiemu Albrechtowi.

Słynął z życia w przepychu, nosząc na co dzień bogaty strój, złoty łańcuch, po mieście poruszał się zaprzężonym w sześć koni powozem. Z powodu wystawnego życia, udzielanych pożyczek, jak również bankructwa jednego z kontrahentów z obszaru Rzeszy (bankierów Loitzów), około 1572 popadł w finansowe tarapaty, co znacznie uszczupliło jego fortunę i po jego śmierci zmusiło synów do podjęcia intensywnych działań dla ratowania ojcowizny.

Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z Dorotheą (zm. 26 IV 1583), córką rajcy i kupca Eggerta von Kempen, po raz drugi około 1585 z Elisabeth, przypuszczalnie córką Bernarda von Derschau, wdową po Klemensie, a następnie Mathiasie Pahl. Z pierwszego związku doczekał się czworga dzieci, ławnika (1586-1596) Constantina (ojca Constantina, późniejszego burmistrza), Johanna (1559–1588), Dorothei (1548–1569) i Anny (o której brak danych). Pochowany w krypcie Kaplicy Ferberów w kościele NMP. SK

Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk 300,D,6, nr 520; 300,R/Bb, 31b, s. 64-65; BG PAN Ms 494, 7.
PAN Biblioteka Gdańska Ms Ortm. 40; Ms. Ortm. 23, nr. 87.
Franckenberger A., Constitutio nova Gymnasii Dantiscani ad nobilem dominum Constantinum Ferberum.. scripta, Gedani, 1568.
Cureus A., Krótki opis uroczystego przybycia do Gdańska panów godnych widzenia i sławnych, uwolnionych z wygnania, w: Poezja renesansowa na Pomorzu, Gdańsk 1976.
Bahr E., Konstantin Ferber, Buergermeister von Danzig, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 5, 1961.
Bodniak S., Ferber Konstanty, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 6, 1948.
Bogucka M., Walka opozycji mieszczańskiej z patrycjatem gdańskim w drugiej połowie XVI wieku, Przegląd Historyczny, 45, 1954.
Bogucka M., Nieznany list Konstantyna Ferbera w zbiorach Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Pradze, Przegląd Historyczny, 48, 1957.
Fischer R., Constantin Ferber der Aeltere. Buergermeister von Danzig. Ein Culturbild aus dem 16. Jahrhundert, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 26, 1889.
Hirsch Th., Ferber Constantin 1520–1588, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. VI, Leipzig 1877.
Kościelak S., Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk-Kraków 2003.
Loeschin G., Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, H. 1, Danzig 1837.
Schwarz F., Ferber Constantin (1520-1588), w: Altpreussische Biographie, Bd. I, Königsberg 1941.
Wilckens H. J., Ferber Constantin, Buergermeister, w: tegoż, Portraits und Lebensdaten, Hamburg 1972.
Zins H., Ród Ferberów i jego rola w dziejach Gdańska w XV i XVI wieku, Lublin 1951.
Zdrenka J., Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814, t. I–II, Gdańsk 2008.