PIETYŚCI
PIETYZM (łac. pietas – pobożność), ruch w obrębie chrześcijaństwa, próbujący skupić się na indywidualnej świętości i spójnym życiu chrześcijańskim, zwykle prowadzony przez świeckich lub lokalnych pastorów dostrzegających hipokryzję lub niekonsekwencję w Kościele. Pietyści kładą nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Biblii, podkreślają konieczność nawrócenia skutkującego widoczną przemianą moralną. Krzewią idee pierwotnego Kościoła, religii żywej, pobożności i edukacji warstw najuboższych. Można by stwierdzić, że pragną kościoła „obywatelskiego”: osób świadomie wierzących (bo edukowanych i znających teksty biblijne, które są tylko wstępem do żywej wiary – także u duchownych), ale i praktykujących (poprawiających swe postępowanie już dla doczesnego (ziemskiego) kościoła, a nie dopiero dla przyszłego Królestwa Bożego). Duchowni zaś winni być wszechstronnie wykształconymi, przekonywującymi własnym przykładem doradcami i przewodnikami, a nie oderwanymi od życia, wszechwiedzącymi, teoretyzującymi przywódcami.
Ruch pietystyczny przyczynił się do powstania Kościoła luterańskiego, z czasem powstawał w nim kolejne ruchy o podobnym charakterze, nazwane już „pietyzmem”, w odróżnieniu od jego późniejszych odmian, np. hernnhutyzmu, metodyzmu, jansenizmu, kwietyzmu, ewangelikalizmu czy wskrzeszonego unitarianizmu (łac. Unitas fratrum; bracia czescy, bracia morawscy). „Nowy” pietyzm szczególnie rozwinął się w Wirtembergii i Prusach w XVII i XVIII wieku, kładąc nacisk na intensywną modlitwę, studiowanie Biblii, udział w pobożnych zgromadzeniach religijnych, rygorystyczną moralność oraz działalność charytatywną. Pietyści zyskali m.in. znaczne wpływy na dworach panujących, o ich radę pytali m.in. król duński Chrystian VI Oldenburg (1699–1746) czy Fryderyk Wilhelm II Hohenzollern (1744–1797), a Fryderyk Wilhelm I w 1729 ogłosił, że żadnego teologa ewangelickiego nie dopuści do urzędu duchownego w swym państwie, o ile co najmniej dwa lata nie studiował w Halle, na uniwersytecie kształcącym w duchu pietyzmu.
Za ojca pietyzmu uważany jest niemiecki teolog Johann Arndt (1555–1621), którego Vier Bücher Von wahrem Christenthumb … (Cztery księgi o prawdziwym chrześcijaństwie, 1610) i Paradiesgärtlein … (Rajski ogródek, 1612) podkreślały znaczenie naśladowania Chrystusa, mistycznej więzi z nim oraz praktycznego rozwijania cnót chrześcijańskich, należały do najbardziej rozpowszechnionych dzieł tzw. literatury pobożnościowej i wpłynęły na rozwój myśli pietystycznej.
W 1621 w Gdańsku pastor kościoła św. Katarzyny Hermann Rathmann opublikował dzieło Jesu Christi: des Königs aller Könige und Herrn aller Herren Gnadenreich (Jezus Chrystus: Królestwo Łaski Króla nad Królami i Pana nad Panami), w którym opowiedział się po stronie poglądów Johanna Arndta, co doprowadziło do głośnej dyskusji teologicznej, która przeszła do historii jako „spór Rathmanna” („Rathmannscher Streit”). Jego stanowisku sprzeciwili się duchowni i świeccy ortodoksyjni luteranie w Gdańsku (np. duchowni Johann Corvin, Johann Botsack, Abraham Calow czy burmistrz Eggert von Kempen), profesorowie wydziałów teologicznych z Wittenbergi, Jeny, Królewca i Helmstedt, wsparcie otrzymał jedynie z Rostocku, zaś w Gdańsku ze strony kaznodziei kościoła św. Jakuba Thomasa Stolfiusa, diakonów kościoła św. Trójcy Andreasa Hojera, kościoła św. Jana Martina Statiusa, kościoła św. Katarzyny Daniela Dilgera i Michaela Blanckiusa, którzy wraz z nim podpisali się pod pismem Rathmanna z 18 VII 1626 wysłanym do swych rostockich sojuszników oraz ze strony, pastora kościoła św. Jana Johanna Jacoba Cramera, czemu dał wyraz w traktacie Classicum poenitentiam seu liber apologeticus, in quo ostenditur M. Hermannum Ratmannum… (1627).
Po śmierci Hermanna Rathmanna (1628), w kolejnych latach spory przeniosły się także do gdańskiego Ministerium Duchownego, gdzie Johann Corvin atakował zwolenników poglądów Rathmanna: Enocha Hutzinga II, Daniela Dilgera i jego syna Nathanaela. Wobec zaciekłości tych polemik Rada Miejska, w obliczu zbliżającej się w grudniu 1643 wizyty króla Władysława IV, pozbawiła urzędów Johanna Corvina, a Daniela Dilgera wysłała na emeryturę. „Spór Rathmanna” spowodował, że „Nauka Pisma Świętego” stała się odrębną doktryną w dziełach dogmatycznych luterańskiej ortodoksji.
Kolejny etap sporów pietystycznych rozpoczął się z chwilą, gdy radca konsystorza i pastor kościoła św. Mikołaja w Berlinie Philipp Jakob Spener (1635–1705), widząc, że sztywna ortodoksja pozbawia gorliwości chrześcijańskie życie kościoła, opublikował w 1675 Pia desideria (Pobożne życzenia), mające związek z nauczaniem Marcina Lutra o powszechnym kapłaństwie wiernych. Założył też we Frankfurcie nad Menem szkołę, w której modlitwę i czytanie Biblii odbywano wspólnie (tzw. Collegia Pietatis), a jego kontynuator, August Hermann Francke (1663–1727), profesor uniwersytetu w Halle, przygotował tamże zespół szkół, łączących surową dyscyplinę i nowoczesny sposób nauczania, a oprócz nich także bezpłatne szkoły dla ubogiej młodzieży i – po raz pierwszy – seminaria dla nauczycieli.
Na te nowe idee teologiczne zareagował w Gdańsku ortodoksyjny wyznawca luteranizmu, rektor Gimnazjum Akademickiego i pastor kościoła św. Trójcy Samuel Schelwig, krytykując pietystów w przedmowie do opracowanego w 1692 na wydziale teologicznym Uniwersytetu w Lipsku pisma Johanna Benedikta Carpzova Schrift Gründliche und wohlgesetzte Bedenken von der Pietisterei, na co zareagował sam Spener. Początkowo korespondencyjny spór przeniósł się na grunt gdański, gdy przeciwko Samuelowi Schelwigowi wystąpił pastor kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) Constantin Schütz. W wygłoszonym 24 XI 1692 kazaniu zarzucał Schelwigowi skostniałość i nadmiar naukowej postawy wobec teologii.
Constantin Schütz już wcześniej współpracował z Philippem Jakobem Spenerem, korespondował też z opowiadającym się za realizowaniem w praktyce równouprawnia wyznań mniejszościowych burmistrzem Gdańska Gabrielem Krumhausenem. Po swoim kazaniu doczekał się oskarżenia o szyderstwo z prawdziwej nauki Kościoła. Po kilku podobnych wymianach poglądów gdańska Rada Miejska, także na żądania Trzeciego Ordynku o zakończenie konfliktu, odbyła z oboma adwersarzami osobne rozmowy i 6 V 1693 opublikowała deklarację mającą załagodzić spór, obaj mieli też podpisać oświadczenie o zaniechaniu sporu. Stanowisko Samuela Schelwiga poparli jednak z ambon senior gdańskiego Ministerium Duchownego Andreas Kühn, wraz z diakonami kościoła NMP Michaelem Straussem oraz kościoła św. Katarzyny Friedrichem Christianem Bücherem. Na te wystąpienia jeszcze w 1693 Constantin Schütz odpowiedział opublikowaniem polemiki Christliche Erinnerung An die Evangelische Lutherische Gemeine in Dantzig. Do sporu dołączali kolejni duchowni, pojawiały się kolejne polemiki i repliki.
14 VI 1695 odbył się konwent, po którym 16 duchownych protestanckich: Andreas Kühn, Samuel Schelwig, Andreas Barth, Martin Krüger, Eilhard Cierenberg, Michael Strauss, Bartholomaeus Haucke, Johannes Falck, Friedrich Christian Bücher, Johann Straus, Michael Kempin, Andreas Gnospius, Albert Pesarovius, Johann Jacob Hoynovius, Constantin Fehlau i Daniel Schmidt podpisało deklarację poparcia dla ortodoksyjnego luteranizmu, a mediatorem sporu stał się ówczesny sekretarz Rady Miejskiej Friedrich Fabricius.
Następnego dnia Rada Miasta, wraz z wszystkimi ordynkami, opublikowała deklarację (Declaratio E. Rahts/aus Schluß Sämbtl. Ordnungen/der Stadt Dantzig; Die Streitigkeiten Zwischen Hn. D. Samuel Schelguig und Hn. Constantin Schützen belangende …), która zawierała wprawdzie postanowienie o definitywnym zakończeniu sporu pod karą suspensy, lecz zasadniczo bagatelizowała istnienie problemu. Miesiąc później, 15 VII 1695 w podobnym duchu określiło się Ministerium Duchowne. Niepomny na to Michael Strauss wystąpił z kolei przeciw Constantinowi Schützowi. Drukowanym 9 IX 1695 rozporządzeniem (Edikt des Rahts von Danzig gegen die Schrift Herrn Michael Straussens Antwort Schreiben an Herrn Constantin Schützen …, Franckfurt u. Leipzig 1695) Rada Miejska zakazała mu dalszego toczenia polemiki pod groźbą m.in. zakazu głoszenia kazań, zapowiedziała też konfiskatę drukowanej we Frankfurcie i Lipsku jego broszury przeciwko Schützowi, a w Gdańsku zakazała jej czytania.
Spór okresowo wygasał, po czym znowu wybuchał, m.in. gdy Ernst Lange, rajca i poeta, po powrocie w 1698 z odwiedzin u rodziny w Amsterdamie, gdzie zapoznał się z ideologią menonitów i pietyzmem, zbliżył się do Constantina Schütza, skrytykował ortodoksyjnych duchownych luterańskich i popadł z nimi w konflikt, zwłaszcza z Samuelem Schelwigiem. 21 VI 1701 Rada Miejska wydała jemu i adwersarzom zakaz dalszych polemik. Spór jednak rozgorzał, gdy po śmierci Andreasa Kühna (1702) na urząd wiceseniora Ministerium Duchownego zaproponowano Constantina Schütza, co wywołało ostrą reakcję Samuela Schelwiga. Radzie Miejskiej udało się jednak doprowadzić w 1703 do formalnego pojednania teologów i zakończenia sporu, co praktycznie nastąpiło dopiero po śmierci interlokutorów.
Generalnie gdańska Rada Miejska, pod pretekstem zachowania jedności wyznaniowej wobec niebezpieczeństw politycznych i wewnętrznego spokoju społecznego, starała się o szybkie wyciszanie sporów religijnych, często obfitujących w gorszące publiczne połajanki. Pamiętając jednak o wydarzeniach związanych z tumultem z 1678 oraz stanowisko cechów i pospólstwa w obronie działalności publicznej
Aegidiusa Straucha, wypracowała model postępowania sprowadzający się do lawirowania pomiędzy stronami sporu, w razie potrzeby sięgania po doraźne narzędzia kontroli publikacji wydawanych w miejscowych oficynach czy sprzedawanych w mieście, perswazji wraz z groźbami przeniesienia na inne stanowiska, ewentualnie zwolnień z pracy, by skłonić duchownych polemistów do zakończenia sporu i zawarcia publicznego aktu pojednania. Teatralne gesty i ponawiane zakazy zazwyczaj jednak nie kończyły konfliktów, które po jakimś czasie znowu wybuchały, choć z różną intensywnością.
Niedługo było czekać, by z pozoru błahego powodu konflikt wybuchł na nowo. W czerwcu 1728, wielokrotnie od 1724 składany i odrzucany wniosek syna prepozyta pomorskiego Friedricha Wagnera, absolwenta uważanego za jedno z siedlisk pietyzmu uniwersytetu w Halle, o włączenie go w poczet gdańskich duchownych, zyskał wreszcie wielu zwolenników w gronie Ministerium Duchownego, m.in. dzięki publikacji rektora Gimnazjum Akademickiego Johanna Georga Abichta, który próbując wyjaśnić istotę tego nurtu, posłużył się niejednoznacznym terminem „Frömmigkeit” (pobożność) zamiast wprost „Pietismus” (pietyzm), co wywarło skutek przeciwny do zakładanego. W reakcji na to 22 XI 1728 kaznodzieja w Lazarecie przy Bramie Oliwskiej Bartholomaeus Haucke przekazał Ministerium Duchownemu swoją notę, w której dyskredytował pietystów, według niego w oczywisty sposób afirmowanych przez Abichta. Ten wystosował żądanie publicznych przeprosin przez adwersarza za przeinaczanie swoich poglądów. Podzielone w poglądach Ministerium zgodziło się tylko na przeprosiny anonimowe, wobec czego Abicht opuścił Gdańsk w trakcie trwania roku szkolnego, bez zwyczajowego pożegnalnego kazania i w 1729 przyjął stanowisko profesora teologii na uniwersytecie w Wittenberdze.
Zalecanie czytanie Biblii z naciskiem wyłącznie na aspekty moralne, nie zaś cudowne, głosił będący w latach 1730–1734 lektorem języka polskiego w Gimnazjum Akademickim i kaznodzieją kaplicy św. Anny Paul Świetlicki. Przeciwstawiał się jednocześnie atakom Ministerium Duchownego na pietystów i innych nie-luteranów, a spowiedź duchową opłacaną pieniędzmi nazywał „komorą celną”. W 1736, będąc już diakonem kościoła św. Jana, nie zważając na silny sprzeciw, zgodził się zostać ojcem chrzestnym dziecka angielskiego kaznodziei, Petera Haya. Doprowadziło to do sporu teologicznego z kaznodzieją kościoła św. Jakuba Johannem Danielem Kickebuschem, który początkowo anonimowo opublikował rozprawę De sympsychia fidelium in Ecclesia Apostolica (O współczuciu wiernych Kościoła apostolskiego). Atakował w niej poglądy Świetlickiego, wsparty wkrótce przez przeniesionego z Królewca z uwagi na tamtejsze spory z pietystami kaznodzieję kościoła Bożego Ciała Christiana Friedricha Fossa. Rada Miejska bez efektu próbowała łagodzić spór, w końcu 10 X 1736 zdecydowała się przenieść Kickenbuscha do kościoła na Helu, ten nie wyraził zgody i zbiegł z Gdańska.
Podobny spór Paul Świetlicki wywołał w 1748, gdy wprowadził pietyzm do cotygodniowych publicznych lekcji katechizmu luterańskiego dla parafian i uczniów szkoły św. Jana, co uzasadnił w dziele Ordnung des Heils, a tego roku podczas święta Trzech Króli, wygłosił kazanie o nawróceniu Żydów. Przeciwko temu zaprotestowali m.in. pastor kościoła św. Barbary Peter Tanck i kaznodzieja kościołów Bożego Ciała i św. Jakuba Nathanael Becks, zarzucając mu, że z lekcji katechizmu („Katechismus-Stunden”) uczynił „prywatny klasztor” („Privat-Konventikel”). Świetlicki został wezwany do seniora Ministerium Duchownego Karl Joachima Sibetha, a roli emisariusza między nimi podjął się uchodzący za ortodoksyjnego luteranina kaznodzieja kościoła św. Jakuba Johann Gottfried von Pehnen, który jednak w 1756 przeszedł na katolicyzm.
Spory pietystyczne nie były jednak wyłącznie teologiczne. W latach 1703–1709 szkoły św. Jana Matthias Damitz przeprowadził szkołę przez burzliwe czasy ścierania się dotychczasowego systemu z propozycjami reformatora szkolnictwa, wspomnianego profesora uniwersytetu w Halle i pietysty Augusta Hermanna Franckego. Na mocy jego reform wzbogacono programy szkolne o języki nowożytne oraz język niemiecki, zagadnienia współczesności, a także zmieniono podejście do łaciny i kanonu wyboru oraz interpretacji literatury starożytnej. Dla nauczycieli przewidziano nowoczesny system kształcenia, nadzoru metodycznego i oceny osiągnięć w dydaktyce i pedagogice. Wspierał go w tym dziele konrektor Peter Hanau, zaś przeciwstawiali się m.in. miejscowi pastorzy Johann Strauss i Johann Heinrich Nothwanger.
Trudno mówić o końcu pietyzmu, część badaczy uważa za jego zakończenie przywrócenie zakonu jezuitów w 1814, faktem jest jednak, że 2. połowie XIX wieku pod wpływem pietyzmu nastąpił rozwój szeroko pojętej działalności społecznej i charytatywnej, luterańskich stowarzyszeń i organizacji kościelnych (m.in. diakonisy), bractw trzeźwości, misji, fundacji.
Bibliografia:
Engelhardt Moritz von, Der Rahtmannische Streit, „Zeitschrift für die historische Theologie”, Bd. 24, 1854, s. 43–131.
Schnaase Eduard, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs actenmäßig dargestellt, Danzig 1863, s. 178, 236–247, 307, 333–349, 418–419, 635–643.
Lewandowska Liliana, Ludzie pietyzmu gdańskiego, „Gdański Rocznik Ewangelicki”, t. 14, 2020, s. 13–34.
Lewandowska Liliana, Początki pietyzmu w Gdańsku, „Zapiski Historyczne” t. 85, 2020, z. 4, s. 131–154.
Kizik Edmund, Ptaszyński Maciej, Badania nad historią pietyzmu na przełomie XVII i XVIII wieku. Uwagi w związku z monografią Liliany Lewandowskiej, „Kwartalnik Historyczny”, t. 130, 2023, z. 3, s. 603–636.
