Ratusz Starego Miasta i ul. Korzenna (z prawej) oraz (powyżej, z wieżyczkami) kościół św. Józefa na tzw. planie sztokholmskim z około 1600
Rzut poziomy kościoła
św. Józefa, Barthel Ranisch, 1695
Kościół św. Józefa, widok z bastionu św. Elżbiety, około 1870
Kościół św. Józefa, widok od strony północnej, przed 1945
Kościół św. Józefa, przed 1938
Kościół św. Józefa, ołtarz główny, przed 1938
Kościół św. Józefa, widok od strony zachodniej, przed 1945
Kościół św. Józefa, widok od strony zachodniej, 1948
Fasada kościoła św. Józefa, od strony zachodniej, 2012
Portal w zachodniej fasadzie kościoła św. Józefa
Kościół św. Józefa, widok od strony wschodniej, 2019
Tablica upamiętniająca parafian poległych na frontach I wojny światowej, stan z 2022
Pomnik pamięci ofiar zbrodni wojennej 27 III 1945
Organy kościoła św. Józefa, 2022
Kaplica Wieczystej Adoracji przy kościele św. Józefa
Tablica w kruchcie, upamiętniająca konsekrację kościoła w 2019
KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA, Stare Miasto, ul. Elżbietańska 9/10. Świątynia halowa, jednonawowa, wzniesiona jako kościół klasztorny karmelitów, po ich przeniesieniu (na mocy aktu z 4 IV 1464) ze zburzonego w 1455 Młodego Miasta. Zbudowany w stylu gotyckim w południowo-wschodniej części przyznanej im na Starym Mieście parceli, należącej uprzednio do zespołu szpitala św. Jerzego.
Kościół wzniesiono obok szpitalnej kaplicy św. Jerzego, na wschód od niej (istniejącej w tym miejscu w postaci ruiny do początku XIX wieku). Dłuższym bokiem kościół był równoległy do obecnej ul. Bielańskiej (w średniowieczu Twergasse bei dem Rathause, potem krótko, u schyłku XV wieku St. Jorgengasse, w XVI–XVII wieku Verlorene Gasse, u schyłku XVIII wieku Mönchengasse bei Karmeliter-Kloster, w XIX wieku do 1945 Weißmönchen-Kirchengasse). Krótszy bok był oddzielony dziedzińcem i bramą od obecnej ul. Elżbietańskiej (w średniowieczu Weg do man geit zzu sinte Jorian (droga do św. Jerzego), od połowy XV wieku do 1945 St. Elisabeth-Gasse).
Pierwotne, pełne wezwanie świątyni brzmiało: Bożej Rodzicielki Panny (Maryi) oraz Świętych Założycieli (zakonu karmelitów) Eliasza i Elizeusza. Człon pierwszy wezwania – przeniesiony z Młodego Miasta – nie był zbytnio eksponowany z powodu istnienia na Głównym Mieście kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny; członu drugiego, określającego charyzmę zakonu, używano do 1840. Początkowo dodawano jeszcze wezwanie Świętych Aniołów, które wiązało się z połączeniem wikariatu w kaplicy św. Jerzego z wikariatem w kościele szpitala Świętych Aniołów i sprawowaniu go przez wspólnych prowizorów obu tych instytucji (Fundatio Cultus S. Georgii z 1511), ale i ta tradycja zanikła wraz z popadnięciem kaplicy św. Jerzego w ruinę.
Trudności finansowe, związane z przeniesieniem się w nowe miejsce i następującym po wojnie trzynastoletniej kryzysem spowodowały, że intensywne prace budowlane rozpoczęto dopiero około 1482, poczynając od wybudowania czteroprzęsłowego chóru (tzw. tylnego, Hinterchor) od strony wschodniej. Tu ulokowano prezbiterium i ołtarz. Właściwy kościół miał być trójnawowy i znacznie obszerniejszy, planowano dobudowanie pięcioprzęsłowego korpusu głównego od zachodniej strony, z braku środków zaniechano tego projektu (wolno stojący mur z bramą od strony obecnej ul. Elżbietańskiej wyznacza planowany i nigdy niezrealizowany zasięg świątyni od tej strony). Wybudowano też zamiast trzech tylko jedną nawę, północną. Wykonano natomiast większość fundamentów i część murów planowanej budowli, by w dogodnym momencie można było przystąpić do planowanej rozbudowy obiektu. Około 1496 ukończono schodkowy, późnogotycki szczyt wschodni z charakterystycznymi dwiema wieżyczkami narożnymi, około 1500 dobudowano do prezbiterium w chórze tylnym zakrystię. Zachodni mur chóru tylnego także uzyskał schodkowe zwieńczenie, a tuż za nim umieszczono małą sygnaturkę.
Budynki klasztorne, budowane równolegle i połączone ze świątynią, wznosiły się na północ od niej. Kościół ucierpiał podczas pierwszych wystąpień reformacyjnych. Poczynając od września 1523 doszło do rabunków i plądrowania mienia klasztornego i kościelnego, w sierpniu 1524 Rada Miejska zarekwirowała wszystkie srebra i paramenty kościelne i umieściła je w ratuszu. W 1526 zostały zwrócone, ale już w latach 30. XVI wieku z powodu kłopotów finansowych sami zakonnicy zaczęli wyprzedawać kielichy i cyboria, w związku z czym Rada Miejska ponownie je zarekwirowała i umieściła najpierw w kościele św. Katarzyny, następnie w ratuszu. Pod naciskiem króla polskiego Zygmunta Starego nastąpił w 1547 ich częściowy zwrot, jednak podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym w 1577 ponownie doszło do ich rekwizycji, a także do niszczenia i dewastacji mienia.
Na przełomie XVI i XVII wieku kondycja klasztoru i katolików w Gdańsku nieco się poprawiły. Kościół klasztorny wyremontowano, wiadomo z relacji Mártona Csombora (1617), że znajdowały się w nim dobre organy. Do cennego wyposażenia zaliczał się także otoczony kultem obraz Matki Boskiej Szkaplerznej. W 1623, po uzyskaniu odszkodowania za zniszczenia z okresu wojny z królem Stefanem Batorym, przystąpiono do powiększenia świątyni, wznosząc nieco niższą, dwuprzęsłową, halową i jednonawową tzw. przybudówkę zachodnią, również zachowującą elementy stylu gotyckiego, zamkniętą od góry płaskim stropem (w bryle kościoła zachował się charakterystyczny podział na te dwie części, co podkreśla niezlikwidowany schodkowy szczyt chóru od strony zachodniej, obecnie tzw. pośredni, któremu nadano w trakcie budowy pewne cechy renesansowe; ponadto sklepienie w części starszej, chórowej w odróżnieniu od płaskiego stropu dobudówki – gwiaździste, żebrowe). Dobudowano także w 1642 – obecnie już nieistniejącą – trzecią wieżę od strony szczytu wschodniego.
Kościół ucierpiał 15 III 1668 podczas pożaru, który wybuchł w sąsiedztwie browaru. Spłonęło przede wszystkim belkowanie i strop nad zachodnią przybudówką. 3 V 1678 doszło do napadu na klasztor i kościół karmelitów, podczas tumultu związanego z obchodami rocznicy pokoju oliwskiego. Wyłamano drzwi, wybito szyby w oknach, poniszczono materie, oprawy i sprzęty liturgiczne. Porąbano ambonę, poważnie uszkodzono organy. Sprofanowany został również łaskami słynący obraz Matki Boskiej Szkaplerznej oraz Najświętszy Sakrament, rozkradziono wota. Dzwony wrzucono do Kanału Raduni. Kościół został wyremontowany, ponownie poświęcony (przez opata pelplińskiego Ludwika Aleksandra Łosia) na Wielkanoc 1681 (o czym przypomina inskrypcja na portalu kościoła).
W latach 1689–1690 budowniczy Barthel Ranisch dokonał niezbędnych prac rozbiórkowych, likwidujących do pewnej wysokości mury nieukończonej części nawy północnej. Cegłę z rozbiórki wykorzystano następnie do dokończenia budynku klasztoru. Przywrócono i uzupełniono wyposażenie wnętrza. Opis Barthela Ranischa z 1695 wymieniał pięć ołtarzy. W XVIII wieku można wyliczyć, obok ołtarza głównego poświęconego Najświętszej Pannie Maryi (z centralnie umieszczonym w nim obrazem św. Józefa, co dało asumpt do późniejszej zmiany wezwania), co najmniej 14 dalszych ołtarzy, bocznych i w obiektach pomocniczych, wymienionych następnie w opisie kościoła z 2. połowy XIX wieku. Były to, po północnej stronie, licząc od wejścia: w dobudówce zachodniej Przemienienia na Górze Tabor, Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana Nepomucena, w chórze tylnym – Matki Boskiej Szkaplerznej (otoczony kultem), w prezbiterium: Najświętszej Marii Panny Różańcowej. Po przeciwległej, południowej stronie kościoła (licząc od wejścia) były to ołtarze: w dobudówce zachodniej św. Judy Tadeusza, św. Krzyża, św. Walentego, na styku nowej i starej części świątyni św. Bernarda, w chórze tylnym św. Moniki, a w prezbiterium św. Anny. W kaplicach bocznych: brackiej (Bractwa św. Szkaplerza, dzisiejszej Spowiedniej) oraz św. Krzyża znajdowały się trzy kolejne ołtarze, w tym Matki Boskiej Szkaplerznej oraz św. Rodziny. Oprócz tych 14 wymienianych w XIX wieku były także niezachowane do tego czasu, a znajdujące się w bliżej nieokreślonym miejscu w kościele, ołtarze św. (Naszego Ojca) Eliasza, św. Magdaleny de Pazzi oraz św. Michała. W kościele, pod posadzką, chowano zmarłych (zachowało się epitafium wojewody brzesko-kujawskiego Jana Jakuba Potulickiego z 1726 na ścianie kościoła i umieszczona w posadzce płyta nagrobna z herbem Wejherów, poświęcona zapewne pamięci jednego z dwóch pochowanych tam braci: kasztelana gdańskiego Dymitra Wejhera (zm. 1628) bądź wojewody pomorskiego Ludwika Wejhera (zm. 1656)). Uboższych wiernych chowano m.in. w przejściu pomiędzy kościołem a klasztorem, a zatem pod posadzką kaplicy św. Krzyża.
W 1718 katolicką parafię w Gdańsku podzielono na okręgi filialne. Do kościoła karmelitów przypisano zachodnią część Starego Miasta, ponadto Osiek, Nowe Ogrody, Piaskownię, Czarne Morze, Biskupią Górkę. Tradycyjnie był to również ośrodek duszpasterstwa w języku polskim w tej części miasta. Świątynia pod wezwaniem św. Eliasza i Elizeusza ucierpiała podczas oblężenia Gdańska w 1734, uszkodzone zostały wieże. W późniejszym czasie (po 1765) otrzymały nowe hełmy.
Kolejne uszkodzenia przyniósł ostrzał artyleryjski podczas oblężeń w latach 1807 i 1813. W 1823 klasztor karmelitów skasowano, do 1835 trwało wygaszanie konwentu, porządkowanie spraw finansowych fundacji. Budynki klasztoru w większości do 1920 przejęło wojsko na siedzibę swojej administracji, natomiast samą świątynię wraz z kaplicami bracką i św. Krzyża, a także częścią klasztoru przeznaczoną na plebanię przekazano diecezji chełmińskiej. W 1840 erygowano tu osobną parafię pod nowym wezwaniem św. Józefa, której, podobnie jak w 1718, przypisano zachodnią część Starego Miasta, a także obszar pomiędzy pasem wewnętrznych i zewnętrznych fortyfikacji, do przedmieść z podziału w 1718 dodając jeszcze Grodzisko i rejon Lazaretu ( Szpital Miejski (Lazaret przy Bramie Oliwskiej)).
Ponieważ pośród ponad 3000 zamieszkujących tu katolików sporą część stanowili Polacy, zachowano dwujęzyczność w odprawianiu nabożeństw i głoszeniu kazań. Pierwszym proboszczem był ks. Józef Michalski, duszpasterz w okresie 1840–1856. Działał tu także w połowie XIX wieku wikary ks. Konstanty Królikowski, jeden z założycieli istniejącej na terenie Gdańska i Pomorza Ligi Polskiej (założonej w 1849), pierwszej od kongresu wiedeńskiego polskiej organizacji społecznej na tych terenach. Kazań polskich zaprzestano w 1869 (wznowiono po 1886, po okresie Kulturkampfu).
W 1847 przeprowadzono remont kościoła, mimo to nadal wiele elementów świątyni, m.in. sklepienia, były w złym stanie. Prace renowacyjne kontynuowano za ks. Alberta Sporsa, proboszcza w latach 1885–1906, późniejszego założyciela Domu św. Józefa (St. Joseph-Gesellenhaus) przy Töpfergasse 5/8 (ul. Garncarska), koncentrującego duszpasterstwo robotników i rzemieślników w tej części miasta. Za rządów niezwykle aktywnego pod względem politycznym proboszcza (1906–1934) Antona Sawatzkiego w 1920 całkowicie zmodernizowano wnętrze świątyni, m.in. usuwając pięć ołtarzy bocznych i przekazując je w 1926 do kościoła św. Antoniego w Brzeźnie oraz likwidując wiele (zwłaszcza polskich) nagrobków. W 1924 urządzono w jednej z kaplic bocznych kaplicę ku czci poległych w I wojnie światowej i umieszczono w niej rzeźbę Piety.
Podczas II wojny światowej kościół uszkodzony został 24 III 1945 na skutek ostrzału artyleryjskiego, spalony wraz z ponad 100 osobami, szukającymi tam schronienia, i częściowo zburzony trzy dni później. Całkowitej zagładzie uległo zwłaszcza wyposażenie, większość ołtarzy, rzeźb i malowideł, ławki, paramenty kościelne. Zniszczone były sklepienia i dachy, runęła fasada zachodnia, pozostałe mury były popękane i pełne wyrw. Siedzibę parafii św. Józefa przeniesiono do ocalałej świątyni Polonii w II Wolnym Mieście Gdańsku, kościoła Chrystusa Króla przy obecnej ul. ks. Rogaczewskiego.
Od 1947 podjęto dzieło odbudowy świątyni, zabezpieczając mury i przykrywając prowizorycznym dachem, w 1948 przekazano ją do dyspozycji zgromadzenia oblatów. Najszybciej przywrócono do sprawowania kultu dawną kaplicę bracką, zwaną też Spowiednią, odtwarzając sklepienia gwiaździste i umieszczając w miejsce spalonych nowy obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, rychło ponownie otoczony kultem. W 1953 częściowo odbudowany kościół właściwy poświęcono i udostępniono do pracy duszpasterskiej. W 1960 odtworzono w betonie sklepienie gwiaździste dawnego chóru tylnego (prezbiterium) i zbudowano chór organowy. W 1964 w Kaplicy Spowiedniej ustanowiono Adorację Najświętszego Sakramentu. W 1970 wielkie okno w fasadzie wschodniej otrzymało nowy witraż autorstwa Barbary Massalskiej. Po ustanowieniu w tym roku parafii przy kościele św. Brygidy dla Starego Miasta, kościół św. Józefa stał się kościołem rektorskim na terenie tej jednostki kościelnej. W 1978 uzupełniono wystrój prezbiterium o nowy ołtarz wraz z nastawą, tabernakulum i ambonką podług wzorów Soboru Watykańskiego II (Vaticanum Secundum). W 2000 dodano w prezbiterium nową elewację z figurami św. Rodziny oraz pięciometrowym krzyżem z postacią Chrystusa w stylu naśladującym Wita Stwosza, a w 2006 – figurę św. Józefa. 27 III 2000, w 55. rocznicę tragicznego wydarzenia, po poświęceniu przez bp. Zygmunta Pawłowicza oraz oblackiego misyjnego biskupa ks. Eugeniuszem Juretschko, w południowej ścianie dobudówki umieszczono epitafium autorstwa Emilii Kaus upamiętniające osoby, które zginęły po podpaleniu świątyni przez Armię Czerwoną 27 III 1945 i ustanowiono tu Sanktuarium Ofiar Nieludzkich Systemów. Kościół otrzymał iluminację, nowe, 27-głosowe organy. Ustanowiono ponadto Kaplicę Misyjną pod wezwaniem św. Eugeniusza de Mazenoda, założyciela zakonu oblatów. W latach 2014–2019 prowadzono prace konserwatorskie, po których 1 XII 2019 kościół został rekonsekrowany przez bp. Zbigniewa Zielińskiego.
Z dawnego wyposażenia kościoła zachowały się tylko nieliczne elementy, m.in. ołtarz św. Józefa z 1. ćwierci XVIII wieku, wykonany w tzw. stylu regencji, ponadto barokowa chrzcielnica z połowy XVIII wieku, oba obiekty przeniesione z nawy głównej do kaplicy Spowiedniej. Zwraca ponadto uwagę rokokowy konfesjonał (w kaplicy św. Krzyża). Podczas powojennej odbudowy dość wiernie odtworzono gotycką bryłę kościoła, zmieniając tylko nieznacznie proporcje wnęk w fasadzie zachodniej, mieszczących figury św. Józefa (u szczytu) i Madonny (poniżej). SK
Rektorzy kościoła św. Józefa na Starym Mieście
| 1945–1948
|
ks. Jan Żywicki (administrator)
|
| 1948–1957
|
Józef Mańkowski OMI (dyrektor placówki)
|
| 1957–1966
|
Stefan Śmigielski OMI
|
| 1966–1969
|
Józef E. Wróbel OMI
|
| 1969–1974
|
Józef Różeński OMI
|
| 1974–1979
|
Józef Kamiński OMI
|
| 1980–1986
|
Władysław Hirsz OMI
|
| 1987
|
Jerzy Jagła OMI
|
| 1987–1988
|
Edward Rupik OMI
|
| 1989–1990
|
Antoni Skwierawski OMI
|
| 1990–1993
|
Władysław Hirsz OMI
|
| 1994–1997
|
Zdzisław Popowicz OMI
|
| 1998–2002
|
Bernard Briks OMI
|
| 2002–2008
|
Paweł Ratajczak OMI
|
| 2008–2010
|
Andrzej Korda OMI
|
| 2010–2011
|
Józef Niesłony OMI
|
| 2011–
|
Tomasz Ewertowski OMI
|
| AGK
|
