Wystawa malarstwa polskiego zorganizowana przez TPNiS w Gdańsku w kwietniu 1930
TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUKI I SZTUKI (TPNiS, 1922–1956), polska organizacja w II Wolnym Mieście Gdańsku, stawiająca sobie za zadanie działalność naukową i wydawniczą ze szczególnym uwzględnieniem spraw Gdańska, Pomorza i Polski, prowadzenie wymiany kulturalnej polsko-gdańskiej, organizowanie polskiej biblioteki i czytelni, utworzenie w Gdańsku polskich uniwersytetów ludowych, opieka i popieranie polskiej działalności literacko-naukowo-artystycznej w Gdańsku.
Powstało 11 VII 1922 (zebranie założycielskie w hotelu Continental), zarejestrowane w sądzie gdańskim 18 XI 1922 z uprawnieniami publicznymi wobec władz administracyjnych i policyjnych (co dawało nieograniczone prawo do publicznych zebrań, odczytów, wydawnictw, kontaktów zewnętrznych). Założone z inicjatywy ks. Kamila Kantaka, w zebraniu założycielskim brali także udział: Jan Kanty Pomierski, Witold Kukowski, Władysław Cieszyński, Marceli Scheffs z żoną Marią, Jan Kwiatkowski, Michał Szuca, Stanisław Kuhnert. Referat otwierający, prezentujący cele towarzystwa, wygłosił ks. Kamil Kantak.
W początkowym okresie, w 1922, liczyło 22 członków, 4 XII 1922 wybrano zarząd główny: prezes Jan K. Pomierski, wiceprezesi ks. Kamil Kantak i Stefan Lalicki, sekretarz generalny Władysław Cieszyński, skarbnik Witold Kukowski; sekretariat mieścił się przy Brotbänkengasse (ul. Chlebnicka). 5 VI 1923 powołano wydziały: historyczno-literacki, prawniczo-handlowy oraz artystyczny. Prowadziło w tym czasie akcję odczytowo-popularyzatorską (w 1924 – 8 odczytów, w 1925 – 10), organizowało wieczory muzyki polskiej, w lutym 1924 urządziło pierwszą w Gdańsku wystawę malarstwa polskiego.
Po śmierci Jana K. Pomierskiego od marca 1926 do wybuchu II wojny światowej prezesem był Marcin Dragan. Nadał on TPNiS charakter naukowy, zaangażował do współpracy nauczycieli Gimnazjum Polskiego, w którego budynku znalazł nową siedzibę sekretariat; tam też organizowano większość zebrań i wykładów (niektóre odbywały się także w Domu Polskim przy Wallgasse 16 (ul. Wałowa; Gmina Polska)). W 1926 zreorganizowane, 29 kwietnia powołano sześć wydziałów: historyczny (przewodniczący Marcin Dragan), historii sztuki (przewodniczący ks. Wiktor Wysocki), przyrodniczy (przewodniczący Bronisław Gaweł), językoznawczy (przewodniczący Władysław Pniewski), prawno-ekonomiczny (przewodniczący radca Zygmunt Kalkstein) i bibliotekarski (przewodniczący Józef Zygmunt Nowicki, urzędnik Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w II WMG).
Od grudnia 1929 działała Stacja Naukowa (biblioteka, czytelnia, pokój gościnny), z której korzystali badacze z Polski i innych krajów (w okresie 1930–1939 goszczono około 70 naukowców). Od 1927 TPNiS zaczęło wydawać „Rocznik Gdański”, od 1931 serię wydawniczą „Biblioteka Gdańsko-Pomorska”, następnie „Studia Gdańskie. Monografie z dziejów Gdańska i stosunków polsko-gdańskich”, planowano ciągłe wydania źródłowe „Monumenta Poloniae Maritima”. 9 III 1930 Towarzystwo zainicjowało w Gdańsku zjazdy naukowców z Torunia i Poznania zajmujących się badaniami dziejów Gdańska i Pomorza (następnie zjazdy odbywały się w Toruniu, Poznaniu, Krakowie i Lwowie). W 1935 powstał fundusz stypendialny dla młodych badaczy przeszłości Gdańska. W 1929 Towarzystwo liczyło 67 członków, w 1930 – 97, od 1932 liczba ta wahała się od 110 do 120 osób.
Po II wojnie światowej, 22 VII 1945 w Ratuszu Starego Miasta odbyło się zebranie byłych członków TPNiS; pod petycją o jego reaktywowanie podpisało się 52 dawnych członków. W uroczystości wziął udział między innymi delegat rządu do spraw Wybrzeża, Eugeniusz Kwiatkowski. Do realizacji zadań statutowych utworzono sześć komisji naukowych, kontynuujących działalność przedwojenną ukierunkowaną na problematykę morską, gdańską i pomorską. 9 XII 1945 podczas pierwszego walnego zebrania na prezesa ponownie wybrano Marcina Dragana, zaś na sekretarza generalnego ponownie Mariana Pelczara (pełnił tę funkcję także w latach 1937–1939). Od 1948 podejmowało starania o przekształcenie TPNiS w wielowydziałową organizację naukową Gdańska. W efekcie jego sukcesorami stały się (funkcjonujące i obecnie) od 27 X 1956 Gdańskie Towarzystwo Naukowe i od 26 XI 1958 Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki. BŚ
